Luận án Các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN  LƯU ĐỨC KHẢI CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HÀ NỘI, 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN  LƯU ĐỨC KHẢI CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Mã số: 9620115 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. VŨ THỊ MINH HÀ NỘI, 2023 i LỜI CAM KẾT Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng Luận án này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Nghiên cứu sinh Lưu Đức Khải ii MỤC LỤC LỜI CAM KẾT ............................................................................................................... i MỤC LỤC ...................................................................................................................... ii DANH MỤC BẢNG ..................................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH ................................................................................................... viii DANH MỤC BẢNG PHỤ LỤC .................................................................................. ix PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN .................... 14 1.1. Các nghiên cứu về sinh kế bền vững của hộ nông dân .................................. 14 1.2. Các nghiên cứu về vai trò của đất đai đối với sinh kế của hộ nông dân ...... 20 1.3. Các nghiên cứu về yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ............................................................................................................................. 24 1.3.1. Yếu tố về điều kiện tự nhiên của sản xuất .................................................... 25 1.3.2. Yếu tố về điều kiện vật chất - kỹ thuật ......................................................... 26 1.3.3. Yếu tố về vốn, tài chính ................................................................................ 28 1.3.4. Yếu tố về nhân khẩu học và trình độ của lao động ...................................... 29 1.3.5. Yếu tố về các mối quan hệ và hỗ trợ từ bên ngoài ....................................... 32 1.3.6. Yếu tố về chính sách, thể chế đối với phát triển nông nghiệp, nông thôn ... 34 1.3.7. Yếu tố về thị trường ...................................................................................... 35 1.3.8. Các yếu tố khác ............................................................................................ 36 1.4. Khoảng trống và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu ................... 38 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN ....................................................... 41 2.1. Một số khái niệm ............................................................................................... 41 2.1.1. Khái niệm về đất ........................................................................................... 41 2.1.2. Khái niệm về sử dụng đất và quyền sử dụng đất .......................................... 43 2.1.3. Khái niệm về lựa chọn sử dụng đất .............................................................. 43 2.1.4. Hộ nông dân ................................................................................................. 45 2.1.5. Sinh kế và sinh kế bền vững ......................................................................... 46 2.1.6. Tài sản sinh kế .............................................................................................. 47 iii 2.2. Các cơ sở xây dựng lý thuyết về các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ................................................................................................. 47 2.2.1. Lý thuyết khung sinh kế bền vững ............................................................... 47 2.2.2. Lý thuyết về lợi thế so sánh .......................................................................... 50 2.2.3. Lý thuyết về chuyên môn hóa sản xuất trong các cơ sở kinh doanh nông nghiệp..... 53 2.2.4. Lý thuyết về tối ưu hóa trong sử dụng các yếu tố đầu vào của sản xuất nông nghiệp ............................................................................................................ 56 2.2.5. Vận dụng các lý thuyết trong đánh giá ảnh hưởng các yếu tố tới sử dụng đất của hộ nông dân ...................................................................................................... 58 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ............... 59 2.3.1. Khái niệm về yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất ............................ 59 2.3.2. Phân loại các yếu tố sử dụng đất theo cấp độ ............................................ 60 2.4. Ảnh hưởng và đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân........................................................................................................ 63 2.4.1. Ảnh hưởng của các yếu tố tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ......... 63 2.4.2. Đánh giá ảnh hưởng của các yếu tố tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân qua mô hình nghiên cứu định lượng ................................................................ 64 2.4.3. Đặc điểm kỹ thuật của mô hình kinh tế lượng ............................................. 69 2.4.4. Quy trình thực hiện ước lượng ..................................................................... 71 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM ..................................................................................................... 74 3.1. Đất nông nghiệp của hộ nông dân ................................................................... 74 3.2. Lựa chọn sử dụng đất sản xuất nông nghiệp .................................................. 81 3.3. Lựa chọn sử dụng đất lâm nghiệp ................................................................... 88 3.4. Lựa chọn sử dụng đất nuôi trồng thủy sản ..................................................... 93 CHƯƠNG 4 PHÂN TÍCH CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG DÂN Ở VIỆT NAM ................................................. 96 4.1. Phân tích thống kê mô tả các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ................................................. 96 4.1.1. Các yếu tố về sinh kế của hộ nông dân ........................................................ 96 4.1.2. Các yếu tố về đặc điểm của địa phương ....................................................... 99 4.1.3. Các yếu tố về đặc điểm (chất lượng) của mảnh đất................................... 103 iv 4.2. Cơ cấu sử dụng đất nông nghiệp cho các loại cây trồng và tình trạng đa dạng hóa cây trồng của hộ nông dân .................................................................... 105 4.2.1. Chuyển dịch cơ cấu sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân . 105 4.2.2. Diễn biến đa dạng hóa cây trồng trong sản xuất nông nghiệp ................... 106 4.3. Phân tích định lượng ảnh hưởng của các yếu tố tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân................................................................ 107 4.3.1. Mô hình cơ bản các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng ............................................................................................................... 107 4.3.2. Ảnh hưởng của đặc điểm đất đai tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân .......................................................................................... 121 4.4. Phân tích định lượng các yếu tố ảnh hưởng tới đa dạng hóa cây trồng .... 130 4.4.1. Mô hình cơ bản về các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng của hộ nông dân .................................................................................................... 130 4.4.2. Ảnh hưởng của đặc điểm đất đai tới đa dạng hóa cây trồng ...................... 139 4.5. Đánh giá chung về các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất trồng trọt của hộ nông dân .............................................................................................. 146 CHƯƠNG 5 KIẾN NGHỊ GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY CẢI THIỆN LỰA CHỌN SỬ DỤNG ĐẤT CỦA HỘ NÔNG Ở VIỆT NAM .................................................. 151 5.1. Một số quan điểm về thúc đẩy cải thiện lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân ... 151 5.1.1. Đất đai nói chung và đất nông nghiệp nói riêng là nguồn lực khan hiếm nên lựa chọn sử dụng cần hướng vào nâng cao hiệu quả sử dụng đất cho các mục tiêu phát triển ............................................................................................................... 151 5.1.2. Cần nhìn nhận, đối với hộ nông dân, đất đai không chỉ là tư liệu sản xuất mà còn là tài sản quan trọng và to lớn nhất ................................................................ 151 5.1.3. Đảm bảo sự ổn định lâu dài về sử dụng đất của hộ nông dân và tôn trọng quyền làm chủ của hộ nông dân đối với đất được giao, được thuê quyền sử dụng .............. 152 5.1.4. Các biện pháp lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân phải tuân thủ các quy định quản lý nhà nước về đất đai và phù hợp với các yêu cầu của sản xuất nông nghiệp hàng hóa trong kinh tế thị trường ............................................................. 153 5.2. Một số giải pháp chính sách thúc đẩy cải thiện lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân .................................................................................................................. 154 5.2.1. Nhóm giải pháp về hoàn thiện thể chế đối với đất đai của hộ nông dân .... 154 5.2.2. Nhóm giải pháp về thúc đẩy phát triển kinh tế hộ nông dân ...................... 161 v 5.2.3. Nhóm giải pháp hỗ trợ nâng cao trình độ học vấn và trình độ chuyên môn kỹ thuật cho lao động của hộ nông dân ................................................................ 164 5.2.4. Nhóm giải pháp về hoàn thiện kết cấu hạ tầng đáp ứng nhu cầu phát triển sản xuất kinh doanh của hộ nông dân ................................................................... 165 5.2.5. Nhóm giải pháp về tạo môi trường kinh doanh trong nông thôn, thúc đẩy tiếp cận cơ hội việc làm phi nông nghiệp cho lao động của hộ nông dân ............ 167 5.2.6. Nhóm giải pháp về nâng cao vai trò của chính quyền địa phương cấp cơ sở ..... 168 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 171 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .... 174 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 175 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 186 vi DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Các mô hình thay thế .................................................................................... 72 Bảng 3.1: Nguồn gốc mảnh đất của hộ nông dân .......................................................... 79 Bảng 3.2: Tình trạng sử dụng đất của hộ nông dân ...................................................... 79 Bảng 3.3: Hạn chế trong sử dụng đất của hộ nông dân ................................................. 80 Bảng 4.1: Thống kê mô tả về các yếu tố nền tảng sinh kế của hộ nông dân, 2008-2016 ..... 96 Bảng 4.2: Thống kê mô tả đặc điểm địa phương được khảo sát, 2008-2016 .............. 100 Bảng 4.3: Thống kê mô tả về đặc điểm đất đai, 2008-2016 ........................................ 103 Bảng 4.4: Sử dụng đất nông nghiệp cho các loại cây trồng của hộ nông dân, 2008- 2016 ............................................................................................................................. 105 Bảng 4.5: Các chỉ số đa dạng hóa cây trồng của hộ nông dân, 2008-2016 ................. 106 Bảng 4.6: Ảnh hưởng yếu tố điều kiện tự nhiên của sản xuất tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ....................................................................... 108 Bảng 4.7: Ảnh hưởng của yếu tố nhân khẩu học và trình độ thành viên tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................ 109 Bảng 4.8: Ảnh hưởng của yếu tố điều kiện vật chất - kỹ thuật tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ....................................................................... 111 Bảng 4.9: Ảnh hưởng của yếu tố vốn, tài chính tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................................................... 112 Bảng 4.10: Ảnh hưởng của yếu tố về các mối quan hệ và hỗ trợ từ bên ngoài tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân .......................................... 114 Bảng 4.11: Ảnh hưởng của yếu tố khoảng cách vị trí địa lý của xã tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ................................................................. 116 Bảng 4.12: Ảnh hưởng của yếu tố việc làm phi nông nghiệp tại địa phương tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân .......................................... 117 Bảng 4.13: Ảnh hưởng của thiên tai, dịch bệnh tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................................................... 118 Bảng 4.14: Ảnh hưởng của điều kiện địa hình tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ................................................................................................. 121 Bảng 4.15: Ảnh hưởng của điều kiện thủy lợi tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ................................................................................................. 123 vii Bảng 4.16: Ảnh hưởng của điều kiện thổ nhưỡng tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................................................... 124 Bảng 4.17: Ảnh hưởng của độ màu mỡ đất đai tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................................................... 126 Bảng 4.18: Ảnh hưởng của vị trí mảnh đất tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ................................................................................................. 127 Bảng 4.19: Ảnh hưởng của công trình giữ nước và bảo vệ đất tới lựa chọn sử dụng đất cho các loại cây trồng của hộ nông dân ....................................................................... 128 Bảng 4.20: Ảnh hưởng của yếu tố điều kiện tự nhiên của sản xuất tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ....................................................................................................... 130 Bảng 4.21: Ảnh hưởng của yếu tố nhân khẩu học và trình độ thành viên của hộ tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ......................................................................................... 131 Bảng 4.22: Ảnh hưởng của yếu tố điều kiện vật chất - kỹ thuật tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ............................................................................................................... 132 Bảng 4.23: Ảnh hưởng của yếu tố vốn, tài chính tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ... 134 Bảng 4.24: Ảnh hưởng của yếu tố các mối quan hệ và hỗ trợ từ bên ngoài tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng .................................................................................................. 135 Bảng 4.25: Ảnh hưởng của yếu tố kinh tế, kết cấu hạ tầng cấp xã tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ............................................................................................................... 137 Bảng 4.26: Ảnh hưởng của thiên tai, dịch bệnh tới lựa chọn đa dạng hóa cây trồng ........ 138 Bảng 4.27: Ảnh hưởng của điều kiện địa hình tới đa dạng hóa cây trồng .................. 140 Bảng 4.28: Ảnh hưởng của điều kiện thủy lợi tới đa dạng hóa cây trồng ................... 141 Bảng 4.29: Ảnh hưởng của điều kiện thổ nhưỡng tới đa dạng hóa cây trồng ............. 142 Bảng 4.30: Ảnh hưởng của độ màu mỡ của đất đai tới đa dạng hóa cây trồng .......... 143 Bảng 4.31: Ảnh hưởng của vị trí mảnh đất tới đa dạng hóa cây trồng........................ 144 Bảng 4.32: Ảnh hưởng của công trình giữ nước và bảo vệ đất tới đa dạng hóa cây trồng ............................................................................................................................. 145 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1: Khung phân tích các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất đối với các loại cây trồng của hộ nông dân ........................................................................................ 9 Hình 3.1: Biến động diện tích đất nông nghiệp của hộ nông dân ................................. 75 Hình 3.2: Cơ cấu đất nông nghiệp, lâm nghiệp, thủy sản của hộ nông dân .................. 76 Hình 3.3: Cơ cấu hộ nông dân theo quy mô sử dụng đất nông nghiệp ......................... 77 Hình 3.4: Bình quân số mảnh đất của hộ nông dân ....................................................... 78 Hình 3.5: Diện tích đất sản xuất nông nghiệp của hộ nông dân .................................... 81 Hình 3.6: Diện tích đất trồng cây hàng năm của hộ nông dân ...................................... 82 Hình 3.7: Diện tích đất trồng cây lâu năm của hộ nông dân ......................................... 83 Hình 3.8: Cơ cấu sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của hộ nông dân ......................... 84 Hình 3.9: Cơ cấu hộ nông nghiệp theo quy mô sử dụng đất ......................................... 85 Hình 3.10: Cơ cấu hộ sử dụng đất nông nghiệp theo quy mô ....................................... 86 Hình 3.11: Cơ cấu hộ trồng cây lâu năm theo quy mô diện tích ................................... 87 Hình 3.12: Diện tích đất lâm nghiệp của hộ nông dân .................................................. 89 Hình 3.13: Cơ cấu đất lâm nghiệp của hộ nông dân ..................................................... 90 Hình 3.14: Cơ cấu hộ lâm nghiệp theo quy mô sử dụng đất ......................................... 91 Hình 3.15: Cơ cấu hộ sử dụng đất lâm nghiệp theo quy mô ......................................... 92 Hình 3.16: Tổng diện tích đất nuôi trồng thủy sản của hộ nông dân ............................ 93 Hình 3.17: Cơ cấu hộ thủy sản theo quy mô sử dụng đất ............................................. 94 Hình 3.18: Cơ cấu hộ có sử dụng đất nuôi trồng thủy sản theo quy mô ....................... 95 ix DANH MỤC BẢNG PHỤ LỤC Bảng 1: Các yếu tố ảnh hưởng tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân (Bảng A1) ....... 186 Bảng 2: Ảnh hưởng của yếu tố chất lượng đất tới lựa chọn sử dụng đất của hộ nông dân (Mô hình A2) ........................................................................................................ 193 Bảng 3: Các yếu tố ảnh hưởng tới đa dạng hóa cây trồng của hộ nông dân (Mô hình B1) ......................................................................................................... 198 Bảng 4: Ảnh hưởng của yếu tố chất lượng đất tới đa dạng hóa cây trồng của hộ nông dân (Mô hình B2) .....................................................