Luận án Cấu trúc thuế và tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại tại các nước đang phát triển

BỘ TÀI CHÍNH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH – MARKETING ****** TRẦN XUÂN HẰNG CẤU TRÚC THUẾ VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ DƯỚI VAI TRÒ CỦA TỰ DO HÓA THƯƠNG MẠI TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2022 BỘ TÀI CHÍNH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÀI CHÍNH – MARKETING ****** TRẦN XUÂN HẰNG CẤU TRÚC THUẾ VÀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ DƯỚI VAI TRÒ CỦA TỰ DO HÓA THƯƠNG MẠI TẠI CÁC NƯỚC ĐANG PHÁT TRIỂN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGÀNH :TÀI CHÍNH – NGÂN HÀNG MÃ SỐ NGÀNH : 9340201 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS HỒ THỦY TIÊN TS. NGUYỄN VĂN THUẬN Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2022 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án “Cấu trúc thuế và tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại tại các nước đang phát triển” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các dữ liệu cũng như kết quả nghiên cứu được trình bày trong Luận án có nguồn gốc rõ ràng và đáng tin cậy. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được cá nhân nào công bố trong bất kỳ các công trình khác. Tp. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2022 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Xuân Hằng LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc đến PGS.TS Hồ Thủy Tiên và TS. Nguyễn Văn Thuận đã luôn tận tình hỗ trợ, giúp đỡ, động viên tôi để hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến quý Thầy Cô Viện đào tạo sau đại học, đặc biệt là TS. Phạm Quốc Việt đã hỗ trợ tôi nói riêng và các anh chị Nghiên cứu sinh nói chung trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã tạo điều kiện về thời gian và đóng góp ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2022 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Xuân Hằng i MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT ......................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................... vii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ .............................................................................................. viii TÓM TẮT ............................................................................................................................... ix ABSTRACT ............................................................................................................................. x CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................ 1 1.1 Lý do lựa chọn đề tài nghiên cứu ................................................................................... 1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................................... 4 1.3 Câu hỏi nghiên cứu ......................................................................................................... 5 1.4 Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................ 5 1.5 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................................. 7 1.5.1 Đối tượng nghiên cứu............................................................................................... 7 1.5.2 Phạm vi nghiên cứu .................................................................................................. 7 1.6 Đóng góp mới của luận án ............................................................................................. 7 1.6.1 Về mặt khoa học ....................................................................................................... 7 1.6.2 Về mặt thực tiễn ....................................................................................................... 8 1.7 Bố cục của luận án ......................................................................................................... 9 CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT .......................................................................... 10 2.1 Các khái niệm liên quan ............................................................................................... 10 2.1.1 Khái niệm tăng trưởng kinh tế ............................................................................... 10 2.1.2 Khung khái niệm về cấu trúc thuế ......................................................................... 12 2.1.2.1 Khái niệm về thuế ............................................................................................ 12 2.1.2.2 Khái niệm về cấu trúc thuế .............................................................................. 14 2.1.2.3 Phân loại cấu trúc thuế ..................................................................................... 17 2.1.3 Khái niệm về tự do hóa thương mại ....................................................................... 19 2.2 Khung phân tích lý thuyết ............................................................................................ 21 2.2.1 Lý thuyết tăng trưởng kinh tế ................................................................................. 21 2.2.1.1 Lý thuyết của John Maynard Keynes .............................................................. 21 2.2.1.2 Lý thuyết tăng trưởng ngoại sinh ..................................................................... 22 2.2.1.3 Lý thuyết tăng trưởng nội sinh ........................................................................ 23 2.2.2 Lý thuyết thuế ........................................................................................................ 26 ii 2.2.2.1 Lý thuyết lựa chọn công (Public choice) 26 2.2.2.2 Lý thuyết thuế tối ưu (Optimal taxation) 27 2.3 Lý thuyết mối quan hệ giữa cấu trúc thuế, tự do hóa thương mại và tăng trưởng kinh tế ...................................................................................................................................... 29 2.3.1 Lý thuyết tác động của tự do hóa thương mại đến cấu trúc thuế ........................... 29 2.3.1.1 Lý thuyết tĩnh (Static theory) ........................................................................... 30 2.3.1.2 Lý thuyết động (Dynamic theory) ................................................................... 31 2.3.2 Lý thuyết thuế trong các mô hình tăng trưởng kinh tế ........................................... 32 2.3.2.1 Thuế trong mô hình tăng trưởng Solow .......................................................... 32 2.3.2.2 Thuế trong mô hình tăng trưởng nội sinh ........................................................ 34 2.3.3 Tự do hóa thương mại, cấu trúc thuế và tăng trưởng kinh tế ................................. 35 2.3.3.1 Mô hình hai quốc gia (Two-country Model) ................................................... 35 2.3.3.2 Thuế và tăng trưởng nội sinh trong nền kinh tế mở ......................................... 36 2.4 Lược khảo các nghiên cứu thực nghiệm ....................................................................... 38 2.4.1 Tác động của tự do hóa thương mại đến cấu trúc thuế .......................................... 38 2.4.1.1 Tự do hóa thương mại tác động đến từng sắc thuế cụ thể ............................... 38 2.4.1.2 Tăng trưởng kinh tế tác động đến cấu trúc thuế .............................................. 44 2.4.1.3 Tỷ trọng ngành nông nghiệp tác động đến cấu trúc thuế ................................ 45 2.4.1.4 Chi tiêu chính phủ tác động đến cấu trúc thuế ................................................ 46 2.4.1.5 Lạm phát tác động đến cấu trúc thuế ............................................................... 47 2.4.2 Tác động của cấu trúc thuế đến tăng trưởng kinh tế .............................................. 48 2.4.2.1 Tác động của thuế thu nhập đến tăng trưởng kinh tế ...................................... 49 2.4.2.2 Tác động của thuế tiêu dùng đến tăng trưởng kinh tế ..................................... 51 2.4.2.3 Tác động của thuế ngoại thương đến tăng trưởng kinh tế ............................... 54 2.4.3 Cấu trúc thuế và tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại ........ 54 2.5 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................................. 58 Kết luận chương 2 .................................................................................................................. 60 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................... 61 3.1 Quy trình nghiên cứu .................................................................................................... 61 3.2 Lựa chọn biến và mô hình nghiên cứu đề xuất............................................................. 63 3.2.1 Tự do hóa thương mại tác động đến cấu trúc thuế tại các nước đang phát triển ... 63 3.2.2 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển........ 64 iii 3.2.3 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại .......................................................................................................................................... 66 3.3 Mô tả biến và giả thuyết nghiên cứu ............................................................................ 67 3.3.1 Tự do hóa thương mại tác động đến cấu trúc thuế tại các nước đang phát triển ... 67 3.3.2 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển........ 73 3.3.3 Mẫu nghiên cứu ...................................................................................................... 76 3.4 Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 77 3.4.1 Tác động của tự do hóa thương mại đến cấu trúc thuế .......................................... 78 3.4.1.1 Kiểm định tính dừng dữ liệu bảng (Panel unit root test) ................................. 78 3.4.1.2 Kiểm định đồng liên kết bảng Westerlund ...................................................... 79 3.4.1.3 Mô hình kiểm định mối quan hệ nhân quả Granger giữa hai biến .................. 80 3.4.2 Tác động của cấu trúc thuế đến tăng trưởng kinh tế .............................................. 81 3.4.2.1 Phương pháp Dif-GMM (Difference Generalized method of moments) ........ 81 3.4.2.2 Kiểm định sự khác biệt về tự do hóa thương mại giữa các nhóm mẫu nước .. 84 Kết luận chương 3 .................................................................................................................. 85 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .............................................. 86 4.1 Thực trạng cấu trúc thuế tại các nước đang phát triển giai đoạn 2000 – 2019 ............. 86 4.1.1 Số thu thuế tại các nước đang phát triển ................................................................. 86 4.1.2 Tự do hóa thương mại, số thu thuế và tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển ........................................................................................................................................ 88 4.1.3 Cấu trúc thuế của các nước đang phát triển phân theo từng nhóm thu nhập ......... 89 4.2 Thống kê mô tả ............................................................................................................. 92 4.3 Kết quả tác động của tự do hóa thương mại đến cấu trúc thuế tại các nước đang phát triển ..................................................................................................................................... 95 4.3.1 Tương quan giữa các biến ...................................................................................... 95 4.3.2 Kiểm định tính dừng .............................................................................................. 96 4.3.3 Mối quan hệ nhân quả Granger giữa tự do hóa thương mại và cấu trúc thuế ........ 96 4.3.4 Kiểm định mối quan hệ nhân quả Granger tác động của tự do hóa thương mại đến cấu trúc thuế ........................................................................................................................... 97 4.3.5 Kết quả ước lượng và phân tích ............................................................................. 98 4.3.5.1 Tự do hóa thương mại tác động đến tổng thu thuế tại các nước đang phát triển ................................................................................................................................................ 98 iv 4.3.5.2 Tự do hóa thương mại tác động đến thuế thu nhập tại các nước đang phát triển .............................................................................................................................................. 100 4.3.5.3 Tự do hóa thương mại tác động đến thuế tiêu dùng tại các nước đang phát triển .............................................................................................................................................. 102 4.3.5.4 Tự do hóa thương mại tác động đến thuế ngoại thương tại các nước đang phát triển ...................................................................................................................................... 103 4.4 Kết quả kiểm định cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển ........................................................................................................................... 105 4.4.1 Tương quan giữa các biến .................................................................................... 105 4.4.2 Kiểm định tính dừng ............................................................................................ 106 4.4.3 Kết quả kiểm định theo nhóm quốc gia ............................................................... 106 4.4.3.1 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước đang phát triển107 4.4.3.2 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước thu nhập thấp và trung bình thấp ..................................................................................................................... 111 4.4.3.3 Cấu trúc thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế tại các nước có thu nhập trung bình cao ................................................................................................................................ 114 4.5 Kiểm định tác động của cấu trúc thuế đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại ................................................................................................................. 116 4.5.1 Kiểm định tổng thu thuế tác động đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại .................................................................................................................... 117 4.5.2 Kiểm định thuế thu nhập tác động đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại .................................................................................................................... 121 4.5.3 Kiểm định thuế tiêu dùng tác động đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại .................................................................................................................... 124 4.5.4 Kiểm định thuế ngoại thương tác động đến tăng trưởng kinh tế dưới vai trò của tự do hóa thương mại ............................................................................................................... 126 Kết luận chương 4 ................................................................................................................ 128 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ..................................................... 129 5.1 Kết luận ....................................................................................................................... 129 5.2 Một số gợi ý chính sách .............................................................................................. 133 5.2.1 Các gợi ý chính sách đối với hoạt động tự do hóa thương mại ........................... 133 5.2.1.1 Chiến lược sản xuất thay thế nhập khẩu ........................................................ 133 v 5.2.1.2 Chiến lược thúc đẩy xuất khẩu ...................................................................... 134 5.2.2 Một số gợi ý chính sách với cấu trúc thuế ........................................................... 134 5.2.3 Gợi ý chính sách cho từng nhóm nước ................................................................ 141 5.2.3.1 Nhóm nước có thu nhập thấp và trung bình thấp .......................................... 141 5.2.3.2 Nhóm nước có thu nhập trung bình cao ........................................................ 144 5.2.4 Một số gợi ý chính sách đối với Việt Nam .......................................................... 146 5.3 Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ..................................................................... 150 Kết luận chương 5 ................................................................................................................ 150 KẾT LUẬN CỦA LUẬN ÁN ............................................................................................. 151 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ................................ 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................................... 155 DANH MỤC PHỤ LỤC ...................................................................................................... 167 vi DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT AFTA Asean Free Trade Area - Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN ARDL Autoregressive distributed lags – Mô hình tự hồi quy phân phối trễ CGE Computable General Equibrilium - Mô hình cân bằng tổng thể EU European Union – Liên minh châu Âu FDI Foreign Direct Investment – Đầu tư trực tiếp nước ngoài FEM Fixed Effects Model - Mô hình tác động cố định FTA Free Trade Area - Hiệp định Thương mại Tự do GDP Gross Domestic Product – Tổng sản phẩm quốc nội GTGT Giá trị gia tăng MG Mean Group NAFTA North American Free Trade Agreement – Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ NSNN Ngân sách nhà nước NTBs Non-Tariff Trade Barriers – Hàng rào phi thuế quan OECD Organization for Economic Cooperation and Development – Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế OLS Ordinary Least Square – Phương pháp bình phương nhỏ PMG Pooled Mean Group TDHTM Tự do hóa thương mại TTĐB Tiêu thụ đặc biệt TNCN Thu nhập cá nhân TNDN Thu nhập doanh nghiệp TTKT Tăng trưởng kinh tế VAR Vector autorewardsion – Mô hình tự hồi quy (XK + NK)/GDP (Xuất khẩu + Nhập khẩu)/Tổng sản phẩm quốc nội WTO World Trade Organization – Tổ chức Thương mại Thế giới vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 3.1. Thu nhập bình quân đầu người theo phân loại của Ngân hàng Thế giới ............... 77 Bảng 3.2. Kiểm định sự khác biệt về tự do hóa thương mại .................................................. 85 Bảng 4.1. Thống kê mô tả các nước đang phát triển .............................................................. 92 Bảng 4.2. Tương quan giữa biến trong mô hình ..................................................................... 95 Bảng 4.3. Kết quả kiểm định tính dừng .................................................................................. 96 Bảng 4.4. Kiểm định đồng liên kết Westerlund cho các nước đang phát triển ...................... 97 Bảng 4.5. Kết quả kiểm định Granger .................................................................................... 97 Bảng 4.6. Tự do hóa thương mại tác động đến tổng thu thuế tại các nước đang phát triển giai đoạn 2000 – 2019 .................................................................................................................. 100 Bảng 4.7. Tự do hóa thương mại tác động đến thuế thu nhập tại các nước đang phát triển 10