Luận án Chính sách của Trung quốc đối với Campuchia từ năm 1993 đến nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO ĐỖ MẠNH HÀ CHÍNH SÁCH CỦA TRUNG QUỐC ĐỐI VỚI CAMPUCHIA TỪ NĂM 1993 ĐẾN NAY LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUAN HỆ QUỐC TẾ MÃ SỐ: 9 31 02 06 Hà Nội - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NGOẠI GIAO HỌC VIỆN NGOẠI GIAO ĐỖ MẠNH HÀ CHÍNH SÁCH CỦA TRUNG QUỐC ĐỐI VỚI CAMPUCHIA TỪ NĂM 1993 ĐẾN NAY Chuyên ngành: Quan hệ Quốc tế Mã số: 9 31 02 06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. GS.TS. ĐỖ THANH BÌNH 2. GS.TS NGUYỄN THÁI YÊN HƢƠNG Hà Nội - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi cam kết luận án ―Chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ năm 1993 đến nay‖ là công trình nghiên cứu của tôi. Các nội dung nghiên cứu và kết quả đƣợc trình bày trong luận án là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố. Hà Nội, ngày 20 tháng 11 năm 2018 Tác giả luận án Đỗ Mạnh Hà LỜI CẢM ƠN Đầu tiên, tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn chân thành đến tất cả các thầy cô giáo, các nhà nghiên cứu trong và ngoài Học viện Ngoại giao, Khoa Sau Đại học, gia đình, bạn bè đã nhiệt tình giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến hai thầy cô giáo hƣớng dẫn là GS.TS Đỗ Thanh Bình và GS.TS Nguyễn Thái Yên Hƣơng đã tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn, chỉ bảo và tạo điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Trong quá trình làm luận án, tôi cũng nhận đƣợc sự ủng hộ, giúp đỡ, tƣ vấn của GS.TS Đỗ Tiến Sâm, GS.TS Trần Thị Vinh, Bác Hồ Sỹ Tuệ, TS Nguyễn Thành Văn, PGS.TS Dƣơng Văn Huy, PGS.TS. Võ Kim Cƣơng tất cả các thầy cô, các bác đã nhiệt tình góp ý, chia sẻ những kinh nghiệm và giúp tôi trƣởng thành nhanh chóng trong công việc nghiên cứu này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tập thể Khoa Sau Đại học, Học viện Ngoại giao, với vai trò thủ lĩnh của cô Đỗ Thị Thanh Bình đã giúp tôi hoàn thành tốt nội dung nghiên cứu, cũng nhƣ đảm bảo tiến độ trong quá trình 3 năm học tập, nghiên cứu tại Học viện Ngoại giao. Tôi cũng xin trân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp - những ngƣời đã hỗ trợ, động viên, giúp tôi hoàn thành Luận án này. Cuối cùng, tôi xin gửi lời tri ân, cảm ơn chân thành nhất tới bố mẹ, các anh chị em trong gia đình, vợ, con luôn an ủi, động viên và sát cánh bên tôi trong quá trình thực hiện luận án nghiên cứu đầy khó khăn này. Luận án xin khép lại với những dƣ âm còn dang dở phải nghiên cứu tiếp. Bởi thực tế, nghiên cứu chính sách là một bài toán khó và cần có quá trình theo dõi, nghiền ngẫm, đúc rút thực tiễn thành quy luật thì mới hiểu đƣợc bản chất của chính sách; cũng nhƣ lƣợng tri thức rộng lớn, kéo dài nhiều năm và cần có thời gian thẩm định, do vậy, chắc chắn Luận án còn nhiều thiếu sót, tôi xin nhận đƣợc sự cảm thông, chia sẻ, đóng góp của các thầy cô, các nhà khoa học, các tổ chức, cá nhân quan tâm tới Luận án này. Tác giả luận án Đỗ Mạnh Hà MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ HOẠCH ĐỊNH CHÍNH SÁCH CỦA TRUNG QUỐC ĐỐI VỚI CAMPUCHIA TỪ NĂM 1993 ĐẾN NĂM 2017 ............................ 21 1.1. Cơ sở lý luận định hình chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia ....................................................................................................... 21 1.1.1. Tƣ tƣởng, quan điểm đối ngoại truyền thống của Trung Quốc ......... 21 1.1.2. Quan điểm ngoại giao nƣớc lớn của Trung Quốc ............................... 25 1.1.3. Quan điểm đối ngoại của Trung Quốc đối với các nƣớc láng giềng .. 27 1.2. Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 31 1.2.1. Tình hình thế giới và khu vực ............................................................. 31 1.2.1.1. Bối cảnh quốc tế và khu vực từ 1993 đến nay .............................. 31 1.2.1.2. Nhân tố Mỹ ở khu vực và Campuchia .......................................... 33 1.2.2. Tình hình Trung Quốc......................................................................... 36 1.2.2.1. Chính sách đối ngoại .................................................................... 36 1.2.2.2. Nhu cầu mở rộng ra bên ngoài của Trung Quốc ......................... 38 1.2.2.3. Quan hệ Trung Quốc - ASEAN ..................................................... 39 1.2.2.4. Chiến lược Tiểu vùng sông Mekong của Trung Quốc (GMS) ...... 44 1.2.3. Tình hình Campuchia .......................................................................... 46 1.2.3.1. Tình hình chính trị, kinh tế, xã hội của Campuchia ..................... 46 1.2.3.2. Vị trí chiến lược của Campuchia .................................................. 48 1.2.4. Chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia trƣớc năm 1993 ..... 52 Tiểu kết chƣơng 1 ............................................................................................... 57 CHƢƠNG 2: QUÁ TRÌNH TRIỂN KHAI CHÍNH SÁCH CỦA TRUNG QUỐC ĐỐI VỚI CAMPUCHIA TỪ NĂM 1993 ĐẾN NĂM 2017 .............. 59 2.1. Nội dung chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia .................. 59 2.1.1. Mục tiêu chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia.................. 59 2.1.2. Nội dung chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia qua các giai đoạn ............................................................................................................... 61 2.2. Quá trình triển khai chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ 1993 đến 2017 trên các lĩnh vực ................................................................ 65 2.2.1. Đẩy mạnh quan hệ chính trị - ngoại giao ............................................ 65 2.2.2. Đẩy mạnh hợp tác quốc phòng - an ninh ............................................ 77 2.2.3. Tăng cƣờng hợp tác kinh tế ................................................................. 82 2.2.3.1. Thúc đẩy thương mại .................................................................... 82 2.2.3.2. Tăng cường đầu tư ....................................................................... 83 2.2.3.3. Gia tăng viện trợ........................................................................... 88 2.2.4. Đẩy mạnh hợp tác trên các lĩnh vực Văn hóa - Xã hội, Khoa học - Công nghệ ..................................................................................................... 94 Tiểu kết chƣơng 2 ............................................................................................. 102 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ CHÍNH SÁCH CỦA TRUNG QUỐC ĐỐI VỚI CAMPUCHIA, DỰ BÁO VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI VIỆT NAM .......................................................................... 104 3.1. Về thành quả trong chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ sau năm 1993 ............................................................................................ 104 3.1.1. Sử dụng vị trí địa - chính trị của Campuchia .................................... 104 3.1.2. Trung Quốc nhận đƣợc sự ủng hộ của Campuchia trong các vấn đề khu vực và trong nƣớc ................................................................................ 106 3.1.2.1. Tác động Campuchia chia rẽ ASEAN, đặc biệt là trong vấn đề Biển Đông. ............................................................................................... 106 3.1.2.2. Trong vấn đề Đài Loan: ............................................................. 109 3.1.2.3. Trong vấn đề Tây Tạng .............................................................. 112 3.1.2.4. Trong vấn đề Tân Cương: .......................................................... 114 3.1.3. Tạo dựng nền kinh tế Campuchia phát triển phụ thuộc vào Trung Quốc. ........................................................................................................... 115 3.1.4. Trung Quốc đã vƣợt qua đƣợc ―dị ứng Khmer Đỏ‖ ......................... 117 3.2. Về những hạn chế, tồn tại trong chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ sau năm 1993 ....................................................................... 121 3.2.1. Trở ngại về tâm lý ............................................................................. 121 3.2.2. Trở ngại chính trị .............................................................................. 122 3.2.3. Phản ứng về chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia .......... 125 3.2.4. Những lo ngại đối với BRI ................................................................ 129 3.3. Về tác động ............................................................................................. 130 3.3.1. Đối với địa - chính trị quốc tế ........................................................... 130 3.3.2. Đối với khu vực Đông Nam Á .......................................................... 132 3.3.3. Đối với Campuchia ........................................................................... 135 3.3.4. Đối với Việt Nam .............................................................................. 136 3.4. Dự báo chính sách của Trung Quốc ở Campuchia ............................ 138 3.4.1. Tiếp tục thúc đẩy quan hệ ―Đối tác hợp tác chiến lƣợc toàn diện‖ .. 138 3.4.2. Đẩy mạnh quan hệ kinh tế-đầu tƣ-thƣơng mại, lấy kết nối BRI với chiến lƣợc quốc gia Campuchia làm trọng tâm .......................................... 139 3.4.3. Gia tăng phối hợp, lái hƣớng vấn đề Biển Đông theo lập trƣờng của Trung Quốc ................................................................................................. 142 3.4.4. Một số khuyến nghị chính sách của Việt Nam ................................. 143 3.4.4.1. Với Trung Quốc .......................................................................... 143 3.4.4.2. Với Campuchia ........................................................................... 144 Tiểu kết chƣơng 3 ............................................................................................. 146 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ ........... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................ 152 PHỤ LỤC 1 : Tuyên bố chung Trung Quốc - Campuchia, ngày 13/11/2000 .. 167 PHỤC LỤC 2: Tuyên bố chung Trung Quốc - Campuchia ngày 08 tháng 4 năm 2006 ........................................................................................................... 170 PHỤ LỤC 3: Tuyên bố chung Trung Quốc - Campuchia ngày 2 tháng 4 năm 2012 ........................................................................................................... 177 PHỤ LỤC 4: Thông báo báo chí chung giữa Trung Quốc - Campuchia, ngày 09/4/2013 .................................................................................................. 184 PHỤ LỤC 5: Điện mừng của Thủ tƣớng Trung Quốc Lý Khắc Cƣờng gửi Thủ tƣớng Campuchia Hun Sen nhân kỷ niếm 55 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nƣớc .................................................................................. 187 PHỤ LỤC 6: Điện mừng của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình gửi Hoàng thân Norodom Sihamoni nhân kỷ niếm 55 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nƣớc .................................................................................. 188 PHỤ LỤC 7: Điện mừng của Thủ tƣớng Hun Sen gửi ông Lý Khắc Cƣờng trở thành Thủ tƣớng Trung Quốc ................................................................. 189 PHỤ LỤC 8: Điện mừng Thủ tƣớng Campuchia Hun Sen gửi ông Tập Cận Bình trở thành Chủ tịch nƣớc CHND TQ ..................................................... 190 PHỤ LỤC 9: Tuyên bố chung giữa Trung Quốc và Campuchia ngày 14 tháng 10 năm 2016 ........................................................................................... 191 PHỤ LỤC 10: Tuyên bố chung Trung Quốc - Campuchia ngày 17/5/2017 .... 196 PHỤ LỤC 11: Tuyên bố chung giữa Trung Quốc và Campuchia ngày 11 tháng 1 năm 2018.............................................................................................. 200 DANH MỤC VIẾT TẮT TỪ VIẾT TẮT TÊN TIẾNG VIỆT TÊN TIẾNG ANH ADB Ngân hang phát triển Châu Á Asia Development Bank AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN ASEAN Economic Community AMM Hội nghị Bộ trƣởng Ngoại giao ASEAN ASEAN Ministeria Meeting AFTA Hiệp định thƣơng mại tự do ASEAN ASEAN Free Trade Agreement AIDZ Vùng nhận dạng phòng không Air Defense Indentification Zone AIIB Ngân hàng đầu tƣ cơ sở hạ tầng Châu Á Asia Infrastructure Investment Bank AMBDC Hợp tác ASEAN phát triển lƣu vực sông Mekong ASEAN Mekong Basin Development cooperation APEC Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dƣơng Asia - Pacific Economic Cooperation APSC Cộng đồng Chính trị - An ninh ASEAN ASEAN Political - Security Community ASEAN Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á Association of Southeast Asian nations ASEM Diễn đàn hợp tác Á - Âu Asia -Europe Meeting ASCC Cộng đồng Văn hóa – Xã hội ASEAN ASEAN Socio-Cultural Community ARF Diễn đàn An ninh khu vực ASEAN Regional Forum BRI Sáng kiến ―Vành đai và con đƣờng‖ của Trung Quốc The Belt and Road Initiative BRICS Nhóm các nền kinh tế mới nổi (Braxin, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc và Nam Phi Group of Brazil, Russia, India, China and South Africa CA-TBD Châu Á – Thái Bình Dƣơng Asian - Pacific COC Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông Code of Conduct in the South China Sea DOC Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông Declaration on Conduct of the Parties in the South China Sea EAS Hội nghị Thƣợng đỉnh Đông Á East Asia Summit EU Liên minh Châu Âu European Union FTA Hiệp định thƣơng mại tự do Free Trade Agreement FTAAP Khu vực mậu dịch tự do Châu Á – Thái Bình Dƣơng Free Trade Area of the Asia – Pacific IMF Quỹ tiền tệ Quốc tế International Monetary Fund RCEP Hiệp định đối tác toàn diện khu vực Regional Comprehensive Economic Partnership TPP Hiệp định Đối tác Kinh tế Xuyên Thái Bình Dƣơng Trans-Pacific Partnership TTIP Hiệp định đối tác Thƣơng mại và Đầu tƣ Xuyên Đại Tây Dƣơng Trans-Atlantic Trade and Investment Partnership UNCLOS Công ƣớc Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982 United Nations Convention on Law of the Sea WB Ngân hàng Thế giới World Bank WTO Tổ chức Thƣơng mại Thế giới World Trade Organization 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Hiện nay, cục diện thế giới đa cực đang hình thành, quá trình quốc tế hóa và hội nhập trên thế giới đang diễn ra mạnh mẽ ở tất cả các lĩnh vực. Trong bối cảnh đó, tất cả các quốc gia lớn và nhỏ, phát triển và đang phát triển đều gia tăng mở rộng quan hệ, tích cực hội nhập quốc tế, khu vực nhằm tranh thủ nguồn lực, sức mạnh từ bên ngoài, phục vụ cho công cuộc xây dựng, phát triển và bảo vệ đất nƣớc. Với mục tiêu sớm trở thành một cƣờng quốc khu vực và thế giới trong một thế giới đa cực, đa trung tâm, Trung Quốc đẩy mạnh hợp tác và gia tăng ảnh hƣởng tới các nƣớc với chính sách đối ngoại: ―Ngoại giao nước lớn là then chốt; ngoại giao láng giềng là quan trọng hàng đầu; ngoại giao với các nước đang phát triển là cơ sở‖ [30; tr5-10] nhằm duy trì vai trò và ảnh hƣởng đến thế giới và khu vực. Khu vực Đông Nam Á đƣợc xem là khu vực có sự gia tăng ảnh hƣởng và cạnh tranh chiến lƣợc mạnh mẽ của nhiều nƣớc lớn trên thế giới; trong đó, Trung Quốc đƣợc xem là một nƣớc lớn có lợi thế bởi vị địa lý, văn hóa, cũng nhƣ nhu cầu mở rộng hợp tác trong chính sách hƣớng Nam mà nhiều thế hệ lãnh đạo Trung Quốc theo đuổi. Với các nƣớc Đông Nam Á, Campuchia là quốc gia ―đặc biệt‖ trong chính sách của Trung Quốc ở khu vực. Chính vì vậy, từ năm 1993 đến nay, quan hệ Trung Quốc - Campuchia không ngừng phát triển trên tất cả các lĩnh vực. Trung Quốc trở thành ―ngƣời bạn lớn số 1‖ của Campuchia, đáp lại, Campuchia trở thành ―ngƣời bạn đáng tin cậy‖ của Trung Quốc. Trên cơ sở đó, hai nƣớc phấn đấu đƣa quan hệ trở thành ―láng giềng tốt, bạn bè tốt, anh em tốt, đối tác tốt‖. Tuy nhiên, nhìn lịch sử quan hệ Trung Quốc - Campuchia đƣợc phát triển bởi chính sách thực dụng giữa một bên cho, bên nhận và sự ủng hộ lẫn nhau đƣợc thế giới bình luận là thiếu khách quan, ảnh hƣởng đến môi an ninh khu vực. Bên cạnh đó, lịch sử quan hệ và chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia cũng tác động ảnh hƣởng không nhỏ nạn diệt chủng ở Campuchia 2 dƣới thời Khmer Đỏ và đến nay nhiều thế hệ lãnh đạo hai nƣớc muốn quên đi sự kiện này. Trong các giai đoạn lịch sử của quan hệ hai nƣớc, Trung Quốc luôn có chính sách đối ngoại phù hợp, tƣơng ứng để lôi kéo Campuchia tham gia, ủng hộ những sáng kiến, quan điểm chính trị của Trung Quốc trong các vấn đề quốc tế, khu vực. 1.2. Nghiên cứu chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ năm 1993 đến nay sẽ giúp chúng ta hiểu sâu thêm về chính sách của một nƣớc lớn với một nƣớc nhỏ, trong một cuộc chơi quyền lực bất cân xứng, cả về quy mô dân số, diện tích. Do vị trí và tầm quan trọng của Campuchia, nên nƣớc này luôn đƣợc Trung Quốc sử dụng để phục vụ cho mục tiêu chiến lƣợc của mình. Tùy từng thời điểm và tùy theo cách ứng xử của các nhà lãnh đạo mà quan hệ hai nƣớc lúc ấm, lúc lạnh. Tuy nhiên, mỗi bên đều biết vận dụng thế mạnh, lợi thế của mình để mang về lợi ích cao nhất cho quốc gia, dân tộc. Chính sách của Trung Quốc đối với các quốc gia Đông Nam Á nói chung và với Campuchia nói riêng đều có mặt tích cực và mặt tiêu cực. Mặt tích cực là tạo ra môi trƣờng thuận lợi để hai bên hợp tác phát triển, đảm bảo lợi ích và cùng có lợi. Mặt tiêu cực là tác động ảnh hƣởng đến nƣớc khác từ những mặt tích cực đó. Việc tìm ra quy luật vận động trong mối quan hệ đó sẽ góp phần lý giải bản chất quan hệ, đặc biệt là quan hệ lệ thuộc sẽ tác động nhƣ thế nào đến quan hệ quốc tế hiện nay và chứng minh những hệ lụy nếu một quốc gia, một chủ thể không có quan điểm độc lập thì uy tín chính trị sẽ giảm trong quan hệ quốc tế. Từ nghiên cứu tác động của chính sách trong quan hệ Trung Quốc - Campuchia sẽ xây dựng đƣợc cơ sở lý luận, cơ sở khoa học quan trọng tham mƣu cho các nhà hoạch định chính sách của Việt Nam đƣa ra những chính sách ngoại giao phù hợp với diễn biến tình hình rất phức tạp hiện nay trong mối quan hệ tam giác Trung Quốc - Campuchia - Việt Nam. 1.3. Việt Nam và Campuchia là hai nƣớc láng giềng có chung đƣờng biên giới trên biển và trên đất liền. Từ lâu trong lịch sử, nhân dân hai nƣớc đã có quan 3 hệ gắn bó với nhau. Lịch sử cận, hiện đại cho thấy rằng bất cứ sự biến động về chính trị, kinh tế, xã hội nào ở nƣớc này đều có tác động hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp đến nƣớc kia. Từ năm 1993 đến nay, quan hệ Việt Nam – Campuchia bƣớc sang giai đoạn phát triển mới theo phƣơng châm ―Láng giềng tốt đẹp, hữu nghị truyền thống, hợp tác toàn diện, bên vững lâu dài‖. Với phƣơng châm này, quan hệ hai nƣớc đã đạt đƣợc nhiều thành tự quan trọng, mang lại lợi ích cho nhân dân hai nƣớc. Vì những lý do trên, việc nghiên cứu chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ 1993 đến nay là cần thiết, mang tính thời sự, cấp thiết, có tác động đến khu vực và Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. Trên cơ sở đó, luận án xác định chủ đề nghiên cứu là ―Chính sách của Trung Quốc đối với Campuchia từ năm 1993 đến nay‖ sẽ giúp chúng ta có cách nhìn nhận đầy đủ, toàn diện về chính sách của một nƣớc lớn với một nƣớc nhỏ trong khoảng thời gian 25 năm - khoảng thời gian đánh dấu những thăng trầm đƣợc lịch sử ghi chép và phản ánh đúng sai của sự kiện, từ đó rút ra những cơ sở khoa học, cơ sở lý luận và thực tiễn, giúp tham chiếu chính sách của Việt Nam với Trung Quốc và với các nƣớc láng giềng xung quanh. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về chính sách đối ngoại của Trung Quốc và chính sách của Trung Quốc đối với Đông Nam Á