Luận án Chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương (nghiên cứu áp dụng với tỉnh Bắc Ninh)

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n Bïi vÜnh kiªn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp t¹i ®Þa ph−¬ng (nghiªn cøu ¸p dông víi tØnh b¾c ninh) Hµ néi, n¨m 2009 Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n Bïi vÜnh kiªn chÝnh s¸ch ph¸t triÓn c«ng nghiÖp t¹i ®Þa ph−¬ng (nghiªn cøu ¸n dông víi tØnh b¾c ninh) Chuyªn ngµnh: QU¶N Lý KINH TÕ M· sè: 62.34.01.01 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: 1. PGS. TS. §oµn ThÞ Thu Hµ 2. PGS. TS. Lª Xu©n B¸ Hµ néi, n¨m 2009 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết luận nêu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của Luận án chưa từng được ai công bố. Tác giả Luận án BÙI VĨNH KIÊN ii MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN.....................................................................................................i MỤC LỤC ..............................................................................................................ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT..........................................................................v DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU .....................................................................vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ.................................................................vii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ ...............................................................................vii DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC..............................................................................viii LỜI MỞ ĐẦU.........................................................................................................1 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TẠI ĐỊA PHƯƠNG........................................................6 1.1 CÔNG NGHIỆP TẠI ĐỊA PHƯƠNG...........................................................................6 1.1.1 Khái niệm công nghiệp tại địa phương..................................................6 1.1.2 Vai trò của công nghiệp tại địa phương.................................................9 1.1.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển công nghiệp tại địa phương ...14 1.2 CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TẠI ĐỊA PHƯƠNG........................19 1.2.1 Khái niệm và chức năng của chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương ...............................................................................................19 1.2.2 Phân loại hệ thống chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương..28 1.2.3 Hoạch định và tổ chức thực hiện chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương..........................................................................................34 1.2.4 Đánh giá chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương.................38 1.3 KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VÀ TRONG NƯỚC VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TẠI ĐỊA PHƯƠNG...............................................................................45 1.3.1. Kinh nghiệm của Châu Âu về chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương ...............................................................................................46 1.3.2. Kinh nghiệm của một số nước Châu Á và vùng lãnh thổ về chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương .................................................48 1.3.3. Chính sách phát triển công nghiệp tại một số địa phương ở Việt Nam 53 1.3.4. Những bài học kinh nghiệm cho Bắc Ninh..........................................55 Kết luận chương 1 .........................................................................................56 iii CHƯƠNG 2 THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 1997 – 2007........................................................58 2.1.TÌNH HÌNH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH THỜI GIAN QUA ....................................................................................................................................58 2.1.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của tỉnh Bắc Ninh tác động đến quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá.....................................................58 2.1.2. Khái quát tình hình phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh 1997 - 2007 ...................................................................................................62 2.2. THỰC TRẠNG CÁC CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 1997-2007 ..........................................................................................68 2.2.1. Các giai đoạn hình thành và tổ chức thực hiện chính sách phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh ..........................................................................68 2.2.2. Thực trạng chính sách phát triển công nghiệp giai đoạn 1997- 2007 ...73 2.3.ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN 1997-2007.................................................................................99 2.3.1. Đánh giá chính sách theo cách tiếp cận 3 giác độ................................99 2.3.2. Đánh giá chính sách theo 6 tiêu chí cơ bản .......................................100 2.3.3. Đánh giá quá trình hoạch định chính sách phát triển công nghiệp .....106 2.3.4. Đánh giá tổ chức thực hiện chính sách..............................................107 2.3.5. Đánh giá chung về chính sách phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 1997-2007 .......................................................................113 Kết luận chương 2 .......................................................................................120 CHƯƠNG 3 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC CHÍNH SÁCH CHỦ YẾU NHẰM ĐẨY MẠNH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP Ở TỈNH BẮC NINH ..................................................................................................................122 3.1. BỐI CẢNH TRONG NƯỚC VÀ QUỐC TẾ TÁC ĐỘNG ĐẾN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH .......................................................122 3.1.1. Bối cảnh quốc tế và những tác động chủ yếu ....................................122 3.1.2. Những tác động trong nước ..............................................................126 3.1.3. Những thuận lợi và khó khăn tác động đến hoạch định chính sách phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh .......................................................127 3.2. MỤC TIÊU, ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP VÀ QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH...130 iv 3.2.1. Mục tiêu và định hướng phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh..........130 3.2.2. Quan điểm hoàn thiện chính sách phát triển công nghiệp tỉnh Bắc Ninh .........................................................................................................135 3.3. HOÀN THIỆN CÁC CHÍNH SÁCH CHỦ YẾU PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP TỈNH BẮC NINH.............................................................................................................141 3.3.1. Chính sách đầu tư phát triển công nghiệp..........................................141 3.3.2. Chính sách hỗ trợ tiếp cận đất đai .....................................................149 3.3.3. Chính sách thương mại, thị trường....................................................150 3.3.4. Chính sách khoa học, công nghệ .......................................................153 3.3.5. Chính sách cải thiện môi trường kinh doanh .....................................154 3.3.6. Chính sách phát triển nguồn nhân lực ...............................................155 3.3.7. Chính sách phát triển công nghiệp bền vững.....................................158 3.4. CÁC GIẢI PHÁP CHỦ YẾU....................................................................................159 3.4.1. Giải pháp tăng cường chức năng, vai trò quản lý Nhà nước ..............159 3.4.2. Giải pháp đổi mới hoàn thiện quy trình hoạch định, tổ chức thực hiện và phân tích chính sách..........................................................................161 3.5. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT VÀ KIẾN NGHỊ .....................................................................166 3.5.1. Với Trung ương và Chính phủ ..........................................................166 3.5.2. Với địa phương.................................................................................168 Kết luận chương 3 .......................................................................................169 KẾT LUẬN.........................................................................................................170 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN ........................................172 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................173 PHỤ LỤC............................................................................................................178 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1. CỤM TỪ TIẾNG VIỆT CNH Công nghiệp hoá HĐH Hiện đại hoá HĐND Hội đồng nhân dân KCN Khu công nghiệp KCNC Khu công nghệ cao KCX Khu chế xuất UBND Uỷ ban nhân dân SXKD Sản xuất kinh doanh DNNN Doanh nghiệp nhà nước ĐTNN Đầu tư nước ngoài 2. CỤM TỪ TIẾNG ANH ASEAN Association of South East Asian Nations (Hiệp hội các nước Đông Nam Á) BO Building-Operation (Xây dựng-Kinh doanh) BOT Building-Operation-Transfer (Xây dựng-Kinh doanh-Chuyển giao) BT Building-Transfer (Xây dựng-Chuyển giao) CZ Commercial Zone (Khu Thương mại) EPZ Export Proccessing Zone (Khu chế xuất) FDI Foreign Direct Investment (Đầu tư trực tiếp nước ngoài) GDP Gross Domestic Product (Tổng sản phẩm quốc nội) ICD Inland Clearance Deport (Cảng cạn) IEAT Industrial Estates Authority of Thailand (Ban quản lý các KCN Thái Lan) TIEA Industrial Estates Association (Hiệp hội KCN Thái Lan) UNIDO United Nation Industrial Development Organization (Tổ chức phát triển công nghiệp của Liên Hiệp Quốc) USD The United-States Dollar (Đô la Mỹ) VAT Value Added Tax (Thuế giá trị gia tăng) WEPZA World Export Processing Zones Association (Hiệp hội KCX Thế giới) NICs New Industrial Countries (Các nước công nghiệp mới) vi DANH MỤC CÁC BẢNG SỐ LIỆU Bảng 2.1. Cơ cấu sử dụng đất tỉnh Bắc Ninh năm 2005 .........................................59 Bảng 2.2. Tốc độ tăng giá trị gia tăng, giá trị sản xuất công nghiệp Bắc Ninh giai đoạn 1997 - 2008...................................................................................................62 Bảng 2.3. Diện tích đất và vốn đầu tư các khu công nghiệp giai đoạn 1997 - 2007 .......74 Bảng 2.4. Số làng nghề và lao động trong những làng nghề ở tỉnh Bắc Ninh Nguồn: Sở Công Thương tỉnh Bắc Ninh ............................................................................78 Bảng 2.5. Tổng hợp hoạt động trong các làng nghề, năm 2005 ..............................79 Bảng 2.6. Năng suất lao động bình quân của ngành công nghiệp trong khu vực tư nhân ở một số tỉnh năm 2002 (giá trị sản xuất/lao động tính theo giá 1994)...........79 Bảng 2.7. So sánh về các sản phẩm làng nghề năm 2001 (tính theo giá 1994) .......80 Bảng 2.8. Tốc độ tăng trưởng bình quân của các sản phẩm chủ lực của Bắc Ninh (Theo giá 1994) Nguồn: [11] .................................................................................83 Bảng 2.9. Các nhóm sản phẩm có tốc độ tăng trưởng cao hơn mức bình quân của ngành công nghiệp giai đoạn 2003 - 2007 (Theo giá 1994)....................................84 Bảng 2.10. Cơ cấu đất sản xuất công nghiệp tỉnh Bắc Ninh đến năm 2010 ............86 Bảng 2.11. Dân số và dân số trong độ tuổi lao động từ 2003 đến 2007 ..................95 Bảng 2.12. Tổng số lao động làm việc trong các ngành và lao động của ngành công nghiệp Nguồn: [11]...............................................................................................95 Bảng 2.13. Tốc độ tăng năng suất lao động bình quân so với các tỉnh lân cận........96 Bảng 2.14. Bảng tổng hợp mức chi cho hỗ trợ phát triển công nghiệp .................103 vii DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ Biểu đồ 2.1. Cơ cấu kinh tế tỉnh Bắc Ninh năm 1997 – 2007.................................61 Biểu đồ 2.2. Cơ cấu giá trị sản xuất công nghiệp theo thành phần kinh tế (%, theo giá thực tế) ............................................................................................................63 Biểu đồ 2.3. Giá trị sản xuất công nghiệp trên địa bàn (Theo giá 1994) và chỉ số phát triển GTSXCN...............................................................................................66 Biểu đồ 2.4. Quy mô vốn đầu tư và suất vốn đầu tư bình quân ..............................75 Biểu đồ 2.5. Số lượng dự án đầu tư qua các năm ...................................................76 Đồ thị 3.1. Dự tính nhu cầu vốn cho phát triển các giai đoạn ( tỷ đồng)...............144 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ Hình 1.1 Mô hình tiếp cận chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương.........26 Hình 1.2 Mô hình nghiên cứu chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương theo hướng phát triển bền vững.....................................................................................40 Hình 2.1 Các yếu tố phát triển công nghiệp bền vững..........................................112 viii DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Tốc độ tăng trưởng GDP theo giá so sánh 1994 phân theo ba khu vực kinh tế từ 1997-2008 ...........................................................................................178 Phụ lục 2: Thuế và lợi nhuận ngành công nghiệp phân theo khu vực kinh tế........179 Phụ lục 3: Cơ sở và lao động ngành công nghiệp phân theo khu vực kinh tế........180 Phụ lục 4: Tài sản và nguồn vốn ngành công nghiệp có đến 31/12 hàng năm.......181 Phụ lục 5: Doanh thu ngành công nghiệp phân theo khu vực kinh tế ...................182 Phụ lục 6: Giá trị sản xuất công nghiệp theo giá thực tế của các đơn vị hạch toán độc lập phân theo ngành công nghiệp cấp 2 .........................................................183 Phụ lục 7: Một số chỉ tiêu kinh tế chủ yếu tỉnh Bắc Ninh.....................................184 Phụ lục 8: Một số chỉ tiêu của Bắc Ninh so với vùng KTTĐ Bắc Bộ và cả nước năm 2005 ............................................................................................................185 Phụ lục 9: Vốn đầu tư xây dựng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh.................................186 Phụ lục 10: Dự báo dân số Bắc Ninh đến năm 2020 ............................................187 Phụ lục 11: Dự báo nhịp độ tăng GDP Bắc Ninh đến năm 2020 ..........................188 Phụ lục 12: Dự báo sử dụng lao động Bắc Ninh đến năm 2020............................189 Phụ lục 13: Dự báo nhu cầu đầu tư Bắc Ninh đến năm 2020................................190 Phụ lục 14: Dự báo huy động ngân sách từ GDP Bắc Ninh đến năm 2020...........191 Phụ lục 15: Dự báo tăng trưởng GTSX công nghiệp và Nông nghiệp ..................192 Phụ lục 16: Tổng hợp dự án cấp GCNĐT theo ngành nghề lĩnh vực đến 31/12/2008.193 Phụ lục 17: Diện tích các KCN, khu đô thị theo quy hoạch đến năm 2015...........194 Phụ lục 18: Bảng tổng hợp tỷ lệ lấp đầy trong các KCN tập trung năm 2008 ......195 1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Cùng với sự phát triển của nền kinh tế thế giới, các mô hình công nghiệp hoá được ra đời nhằm đưa các quốc gia đang phát triển rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển. Trong xu hướng đó, chính sách công nghiệp được ra đời nhằm dẫn dắt các nỗ lực phát triển đạt tới mục tiêu cốt lõi của chiến lược công nghiệp hoá cũng như chiến lược phát triển của mỗi quốc gia. Chính sách công nghiệp hướng tới định hình cấu trúc ngành công nghiệp hiệu quả trong mối quan hệ liên ngành, sử dụng cơ chế thị trường để phân bổ nguồn lực, huy động các nguồn vốn cho phát triển công nghiệp, phát huy lợi thế so sánh và nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Đồng thời chính sách công nghiệp cũng phải tận dụng ưu thế của các vùng, địa phương trong tổ chức không gian kinh tế cho sản xuất công nghiệp. Trong xu thế hội nhập và toàn cầu hoá hiện nay, mỗi quốc gia phải không ngừng đổi mới, thúc đẩy sự phát triển nền kinh tế của mình nhằm theo kịp và chủ động hội nhập với nền kinh tế toàn cầu. Nước ta xuất phát từ nền kinh tế lạc hậu, kém phát triển, để có thể theo kịp sự phát triển của nền kinh tế thế giới, đạt được mục tiêu xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng XHCN đòi hỏi Đảng và Nhà nước phải có chiến lược và chính sách phát triển kinh tế phù hợp, thực hiện từng bước CNH-HĐH đất nước một cách vững chắc. Chính sách phát triển công nghiệp là một bộ phận hữu cơ và quan trọng của hệ thống chính sách kinh tế. Trong tiến trình CNH-HĐH đất nước, chính sách phát triển công nghiệp nhằm mục tiêu phát triển công nghiệp đất nước. Văn kiện các Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, VII đã xác định “Tiến hành quy hoạch các vùng, trước hết là các địa bàn trọng điểm, các Khu chế xuất, Khu kinh tế đặc biệt, Khu công nghiệp tập trung”. Tiếp theo, đến Nghị quyết Đại hội lần thứ VIII năm 1996 đã xác định rõ: “Hình thành các Khu công nghiệp tập trung (bao gồm cả KCX, KCNC) tạo địa bàn thuận lợi cho việc xây dựng các cơ sở công nghiệp mới. Phát triển mạnh công nghiệp nông thôn và ven đô thị. Ở các thành phố, thị xã, nâng cấp, cải tạo các cơ sở công nghiệp hiện có, đưa các cơ sở không có khả năng xử lý ô nhiễm ra ngoài thành phố, hạn chế việc xây dựng cơ sở công nghiệp mới xen lẫn khu dân cư”. Hội nghị lần 4 của Ban chấp hành Trung ương khoá VIII đã xác định hướng phát triển Khu công nghiệp trong thời gian tới là “Phát triển từng bước và nâng cao hiệu quả của các Khu công nghiệp”. Nghị quyết Đại hội Đảng X đã nhấn mạnh ”Nâng cao chất lượng, sức cạnh tranh, hàm lượng khoa học công nghệ và tỷ 2 trọng giá trị tăng thêm, giá trị nội địa trong sản phẩm công nghiệp. Phát triển công nghiệp và xây dựng gắn với phát triển dịch vụ, phát triển đô thị và bảo vệ môi trường”... “Hoàn chỉnh quy hoạch các khu, cụm, điểm công nghiệp trong phạm vi cả nước; hình thành các vùng công nghiệp trọng điểm; gắn việc phát triển sản xuất với đảm bảo các điều kiện sinh hoạt cho người lao động.” Bắc Ninh là một tỉnh mới được tái lập năm 1997, nằm phía bắc Thủ đô Hà Nội, có nhiều lợi thế về vị trí địa lý, tiềm năng đất đai và con người. Xuất phát từ một tỉnh nông nghiệp là chính (chiếm gần 50% GDP), việc phát triển công nghiệp trong đó việc xây dựng các KCN tập trung, phát triển các cụm công nghiệp làng nghề, đa nghề được xác định là khâu đột phá để đẩy nhanh tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế của tỉnh từ nông nghiệp - công nghiệp - dịch vụ sang công nghiệp - dịch vụ - nông nghiệp là định hướng đúng đắn nhằm phấn đấu đến năm 2015 Bắc Ninh cơ bản trở thành tỉnh công nghiệp như Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Bắc Ninh lần thứ 16(2001-2005), lần thứ 17(2006-2010) đề ra. Như vậy, tỉnh Bắc Ninh phải có chiến lược phát triển công nghiệp và quan trọng là xây dựng chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương phù hợp. Tuy nhiên, chính sách phát triển công nghiêp tại địa phương ở nhiều tỉnh trong đó có Bắc Ninh còn tồn tại nhiều bất cập làm hạn chế sự phát triển công nghiệp nói riêng và phát triển kinh tế - xã hội nói chung. Chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương cần thiết và rất quan trọng, nhưng ở Việt Nam vẫn tương đối mới mẻ, chưa được quan tâm đúng mức một cách có hệ thống. Do đó, cần được quan tâm nghiên cứu đầy đủ hơn cả về mặt lý luận và tổng kết thực tiễn. Xuất phát từ những cơ sở lý luận và thực tiễn ấy tôi chọn đề tài “Chính sách phát triển công nghiệp tại địa phương, nghiên cứu áp dụng với tỉnh Bắc Ninh” làm Luận án Tiến sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Trên thế giới đã có nhiều nghiên cứu của các nhà kinh tế học về chính sách công nghiệp như Motoshigte Ito trong cuốn "Phân tích kinh tế về chí