Luận án Chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ “Chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi xin cam đoan luận án được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc và kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng, có trích nguồn dẫn cụ thể trong luận án. Hà Nội, ngày tháng 05 năm 2019 Tác giả luận án Phan Văn Cường ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới thầy PGS.TS Nguyễn Văn Minh và thầy TS. Ngô Xuân Bình đã hướng dẫn, động viên giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá trình nghiên cứu và viết luận án này. Những nhận xét và đánh giá của các Thầy, đặc biệt là những gợi ý về hướng giải quyết vấn đề trong suốt quá trình nghiên cứu, thực sự là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không chỉ trong quá trình thực hiện luận án mà cả trong hoạt động nghiên cứu chuyên môn sau này. Tôi xin chân thành cảm ơn đến Nhà trường, khoa Sau Đại học và Bộ môn trường Đại học Thương mại đã giúp tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Những lời góp ý chân thành, sự hỗ trợ và giúp đỡ của Quý Trường đã giúp tôi vượt qua những trở ngại trong quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm các lãnh đạo cán bộ, công chức tại Vụ Thị trường trong nước, Cục Xuất nhập khẩu Bộ Công thương, Sở công thương 6 tỉnh Bắc Trung Bộ cũng như các doanh nghiệp thương mại kinh doanh trên địa bàn khu vực Bắc Trung Bộ đã chia sẻ, động viên và giúp đỡ để tôi hoàn thành luận án này. Nghiên cứu sinh Phan Văn Cường iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT ............................................................. vi DANH MỤC VIẾT TẮT TIẾNG ANH .................................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ...................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH ..................................................................................................... ix MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... ix 1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu ........................................................................ 1 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan tới đề tài luận án .............................. 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ......................................................................... 10 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 10 5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 11 6. Những đóng góp của luận án ................................................................................. 15 7. Kết cấu của luận án ................................................................................................ 15 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI MIỀN NÚI ................................................................................................................... 16 1.1. Phát triển thương mại miền núi ......................................................................... 16 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm phát triển thương mại miền núi ................................ 16 1.1.2. Nội dung phát triển thương mại miền núi ................................................ 19 1.1.3. Vai trò phát triển thương mại miền núi ................................................... 21 1.2. Chính sách phát triển thương mại miền núi ............................................. 22 1.2.1. Khái niệm về chính sách và chính sách thương mại .............................. 22 1.2.2. Mục tiêu và vai trò chính sách phát triển thương mại miền núi .......... 24 1.2.3. Nội dung chính sách phát triển thương mại miền núi ........................... 26 1.2.4. Tiêu chí đánh giá chính sách PTTMMN ......................................................... 37 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách phát triển thương mại miền núi ... 39 1.3.1. Yếu tố hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực ......................................... 39 1.3.2. Yếu tố về thể chế ............................................................................................. 40 1.3.3. Yếu tố về điều kiện tự nhiên ...................................................................... 41 1.3.4. Yếu tố nguồn nhân lực .................................................................................... 43 1.3.5. Yếu tố về cơ sở hạ tầng .............................................................................. 43 1.3.6. Yếu tố về trình độ công nghệ .................................................................... 44 1.3.7. Các nhân tố liên quan đến hoạch định, ban hành và thực thi chính sách .... 44 iv 1.3.8. Yếu tố từ phía doanh nghiệp thương mại h ............................................. 45 1.4. Kinh nghiệm chính sách phát triển thương mại miền núi của một số quốc gia, khu vực trong, ngoài nước và bài học rút ra cho khu vực Bắc Trung Bộ ............ 46 1.4.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc ......................................................................... 46 1.4.2. Kinh nghiệm của khu vực miền núi Bắc Bộ - Việt Nam .................................. 48 1.4.3. Bài học rút ra cho khu vực Bắc Trung Bộ ...................................................... 49 Chương 2: THỰC TRẠNG CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI MIỀN NÚI KHU VỰC BẮC TRUNG BỘ ............................................................... 51 2.1. Khái quát thực trạng phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ . 51 2.1.1. Khái quát thực trạng phát triển kinh tế khu vực Bắc Trung Bộ ..................... 51 2.1.2. Thực trạng về quy mô và tăng trưởng tổng mức bán lẻ hàng hóa khu vực miền núi Bắc Trung Bộ giai đoạn 2011 - 2017 ................................................................. 53 2.1.3. Thực trạng về doanh nghiệp thương mại khu vực miền núi Bắc Trung Bộ .. 55 2.1.4. Thực trạng xuất nhập khẩu hàng hóa của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ . 59 2.2. Thực trạng chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ giai đoạn 2010 - 2017 ............................................................................................ 64 2.2.1. Thực trạng chính sách phát triển chủ thể kinh doanh ................................... 64 2.2.2. Thực trạng chính sách phát triển mặt hàng kinh doanh ................................. 75 2.2.3.Thực trạng chính sách phát triển thị trường ................................................... 78 2.2.4. Thực trạng chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại ........................................ 81 2.2.5. Thực trạng chính sách phát triển kết cấu hạ tầng thương mại ....................... 90 2.2.6. Thực trạng chính sách phát triển hệ thống dịch vụ thương mại ..................... 95 2.2.7. Thực trạng chính sách phát triển nhân lực thương mại .............................. 101 2.2.8. Thực trạng chính sách phát triển thương mại biên giới ............................... 107 2.3. Phân tích thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ ...................................................................... 109 2.3.1. Thực trạng về yếu tố hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực ........................... 109 2.3.2. Thực trạng về yếu tố thể chế ......................................................................... 109 2.3.3. Thực trạng về điều kiện tự nhiên .................................................................. 110 2.3.4. Thực trạng về cơ sở hạ tầng ......................................................................... 111 2.3.5. Thực trạng về trình độ công nghệ ................................................................. 112 2.4. Đánh giá thực trạng chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ .................................................................................................................... 112 2.4.1. Đánh giá cụ thể ............................................................................................. 112 2.4.2. Các đánh giá chung về chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ ......................................................................................................... 117 v Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CHÍNH SÁCH PHÁT TRIỂN THƯƠNG MẠI KHU VỰC MIỀN NÚI BẮC TRUNG BỘ ĐẾN NĂM 2025 VÀ ĐỊNH HƯỚNG ĐẾN NĂM 2030 ............................................................................ 124 3.1. Bối cảnh trong và ngoài nước ảnh hướng đến phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ ............................................................................................. 124 3.1.1. Bối cảnh trong nước ..................................................................................... 124 3.1.2. Bối cảnh quốc tế ảnh hướng đến phát triển thương mại khu vực miền núi Bắc Trung Bộ ................................................................................................................. 126 3.2. Quan điểm và định hướng chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ đến năm 2025, tầm nhìn 2030 .................................................. 127 3.2.1. Quan điểm hoàn thiện chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực miền núi Bắc Trung Bộ ................................................................................... 127 3.2.2. Định hướng chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ đến năm 2025, tầm nhìn 2030 ........................................................................... 128 3.3. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ .................................................................................................................... 129 3.3.1. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển chủ thể kinh doanh ...... 129 3.3.2. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển mặt hàng kinh doanh .. 132 3.3.3. Hoàn thiện chính sách phát triển thị trường ........................................ 135 3.3.4. Hoàn thiện chính sách phát triển xúc tiến thương mại ....................... 135 3.3.5. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển kết cấu hạ tầng thương mại .......................................................................................................................... 136 3.3.6. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển dịch vụ thương mại miền núi .. 138 3.3.7. Giải pháp hoàn thiện chính sách phát triển nguồn nhân lực miền núi .... 139 3.3.8. Hoàn thiện chính sách phát triển thương mại biên giới khu vực Bắc Trung Bộ ................................................................................................................ 141 3.3.9. Giải pháp đối với các cơ quan quản lý nhà nước về hoàn thiện chính sách phát triển thương mại miền núi khu vực Bắc Trung Bộ ......................................... 142 3.4. Một số kiến nghị đối với các doanh nghiệp thương mại ................................ 147 3.5. Những hạn chế nghiên cứu đề tài luận án ....................................................... 148 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 150 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 9 vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT Từ viết tắt Nội dung BLHH Bán lẻ hàng hóa CNH - HĐH Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNTM Doanh nghiệp thương mại LHQ Liên hiệp quốc KCN Khu công nghiệp KHCN Khoa học công nghệ HNQT Hội nhập quốc tế HTX Hợp tác xã LĐ Lao động NK Nhập khẩu PTTMMN Phát triển thương mại miền núi QĐ Quyết định QLNN Quản lý nhà nước TNHH Trách nhiệm hữu hạn TTTM Trung tâm thương mại TMBL Tổng mức bán lẻ TMMN Thương mại miền núi UBND Ủy ban nhân dân XK Xuất khẩu XNK Xuất nhập khẩu vii DANH MỤC VIẾT TẮT TIẾNG ANH Từ viết tắt Tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt ASEAN Association of South East Asian Nations Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á EU European Union Liên minh châu Âu FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài M&A Mergers and Acquisitions Mua bán và sáp nhập ODA Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức OECD Organization for Economic Co- operation and Development Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Nguồn thông tin và nội dung thu thập thông tin, số liệu đã công bố 14 Bảng 2.1: Chỉ tiêu kinh tế vĩ mô các tỉnh Bắc Trung Bộ giai đoạn 2011-2015 .... 52 Bảng 2.2: Tổng mức bán lẻ hàng hóa theo giá hiện hành của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ ................................................................................... 53 Bảng 2.3: Tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ của các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ .......................................................................................... 54 Bảng 2.4: Số lượng doanh nghiệp thương mại và các cơ sở kinh tế cá thể của khu vực Bắc Trung Bộ ................................................... 56 Bảng 2.5: Số lượng doanh nghiệp thương mại phân theo qui mô lao động của khu vực Bắc miền Trung ............................................ 57 Bảng 2.6: Kim ngạch xuất khẩu các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ .......... 59 Bảng 2.7: Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ giai đoạn 2011 - 2017 ................................................ 60 Bảng 2.8: Kim ngạch nhập khẩu các tỉnh khu vực Bắc Trung Bộ ......... 62 Bảng 2.9: Tốc độ tăng trưởng nhập khẩu của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ ......................................................................................... 63 Bảng 2.10: Các sản phẩm xuất khẩu chính khu vực miền núi Bắc Trung Bộ năm 2016 .................................................................................. 76 Bảng 2.11: Các sản phẩm nhập khẩu chính khu vực miền núi Bắc Trung Bộ năm 2016 .................................................................................. 77 Bảng 2.12: Đánh giá chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ theo quan điểm của doanh nghiệp 86 Bảng 2.13: Đánh giá chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại của khu vực miền núi Bắc Trung Bộ theo quan điểm của hộ kinh doanh cá thể .... 88 Bảng 2.14: Đánh giá chính sách hỗ trợ xúc tiến thương mại khu vực miền núi Bắc Trung Bộ theo quan điểm của cán bộ QLNN ........... 89 Bảng 2.15: Số lượng chợ khu vực Bắc Trung Bộ ........................................ 91 Bảng 2.16: Số lượng siêu thị trên địa bàn Bắc Trung Bộ ........................... 92 Bảng 2.17: Đánh giá chính sách phát triển dịch vụ thương mại của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của doanh nghiệp .................... 98 ix Bảng 2.18: Đánh giá chính sách phát triển dịch vụ thương mại của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của hộ kinh doanh cá thể ..... 99 Bảng 2.19: Đánh giá chính sách phát triển dịch vụ thương mại của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của cán bộ QLNN về thương mại ................................................................................................. 100 Bảng 2.20: Đánh giá chính sách phát triển nguồn nhân lực thương mại của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của doanh nghiệp thương mại .................................................................................... 103 Bảng 2.21: Đánh giá chính sách hỗ trợ phát triển nguồn nhân lực của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của hộ kinh doanh cá thể ............. 105 Bảng 2.22: Đánh giá chính sách hỗ trợ phát triển nguồn nhân lực của các tỉnh Bắc Trung Bộ theo quan điểm của cán bộ QLNN về thương mại .................................................................................... 106 DANH MỤC HỘP Hộp 2.1: Ý kiến của chuyên gia về hiệu quả chính sách PTTMMN khu vực BTB .. 113 Hộp 2.2: Ý kiến của các chuyên gia đánh giá về tính khả thi của chính sách .... 114 Hộp 2.3: Ý kiến của chuyên gia về tính bền vững của chính sách PTTMMN khu vực BTB ............................................................................................... 115 DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Thị trường xuất khẩu của tỉnh Khu vực miền núi Bắc Trung Bộ năm 2016 ........................................................................................... 61 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu Ở nước ta, địa bàn miền núi chiếm 2/3 diện tích tự nhiên, có vai trò rất quan trọng trong phát triển kinh tế và đảm bảo an ninh quốc phòng của quốc gia. Miền núi có địa hình phức tạp, núi non hiểm trở, đi lại khó khăn và dân cư thưa thớt. Trong kinh tế của miền núi và vùng cao thì tình trạng tự cung, tự cấp còn khá phổ biến. Nền sản xuất chủ yếu dựa vào nông nghiệp với trình độ sản xuất thấp, quy mô phần lớn là manh mún. Bước vào giai đoạn chuyển đổi nền kinh tế theo cơ chế thị trường, mọi nguồn lực kinh tế chủ yếu được tập trung vào đầu tư và kinh doanh tại các đô thị lớn với các mục tiêu chủ yếu là tìm kiếm lợi nhuận. Sự chênh lệch về đời sống vật chất và tinh thần ngày càng xã giữa thành thị và nông thôn và đặc biệt là vùng sâu, vùng xa. Khu vực miền núi Bắc Trung Bộ có nhiều khoáng sản quý và có nhiều điều kiện thuận lợi cho việc chăn nuôi gia súc và cây công nghiệp. Khu vực này có nhiều cửa khẩu biên giới với Lào như: Nậm Cắn, Cầu Treo, Cho Lo, Lao Bảo...thuận lợi cho việc phát triển thương mại qua biên giới. Trong thời gian qua, Nhà nước đã ban hành nhiều chính sách phát triển thương mại ở khu vực miền núi như Quyết định số 92/2009/QĐ- TTg ngày 08/7/2009 của Thủ tướng Chính phủ về chính sách hỗ trợ tín dụng đối với thương nhân hoạt động thương mại ở vùng khó khăn; Quyết định 102/2009/QĐ-TTg ngày 07/8/2009 về chính sách hỗ trợ trực tiếp cho người dân thuộc hộ nghèo ở vùng khó khăn; Quyết định số 1114/QĐ-TTg về Phê duyệt quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế - xã hội vùng BắcjTrung Bộjvàjduyên hải miền trung đến năm 2020jcủa Thủ tướng Chính phủ Việt Nam ngày 09 tháng 07jnăm 2013; Quyết định số 964/QĐ- TTgjcủa Thủ tướngjChínhjphủjngàyj30/06/2015 về Chươngjtrìnhjphát triển thương mại miền núi,jvùng sâu, vùng xa vàjhảijđảojgiaijđoạnj2015 - 2020 [Phụ lục 10]. Các chính sách góp phần tăng trường tổng mức bán lẻ hàng hóa, kim ngạch xuất nhập khẩu, phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng, dịch vụ thương mại, phát triển nhiều mặt hàng có lợi thế so sánh cho các khu vực miền núi Bắc Trung Bộ trong thời gian qua. Mặc dù vậy, thực trạng chính sách phát triển thương mại khu vực miền núi Bắc Trung Bộ vẫn chưa hỗ trợ và tạo điều kiện tốt nhất cho các chủ thể kinh doanh trên địa bàn khu vực miền núi. Hầu hết các doanh nghiệp thương mại dịch vụ trên địa bàn miền núi Bắc Trung Bộ có nguồn vốn kinh doanh nhỏ bé và vẫn chưa khai thác được hết tiềm năng, lợi thế của khu vực như Cói chẻ, xi măng, cao su,... của Thanh Hóa; Chè, cam Vinh, đường kính, gạo tẻ, gỗ, thủ công mỹ nghệ,...của Nghệ An; Quặng, sắt thép, 2 bánh kẹo,...của Hà Tĩnh; Phân bón, nhựa thông, cao su,...tỉnh Quảng Bình; Hồ tiêu, cà phê,..Quảng Trị; hàng dệt may, thủ công mỹ nghệ,...Thừa Thiên Huế. Trong khi đó hiện nay hàng hóa được bán trên các điểm bán không kể chợ ở khu vực này là các mặt hàng tiêu dùng thiết yếu mà chủ yếu là các mặt hàng thuộc diện chinh sách. Một số mặt