Luận án chính sách thương mại quốc tế của Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế

i LI CAM OAN Tôi, Mai Th C ng, xin cam oan ây là công trình nghiên c u khoa h c ca riêng tôi. Các s li u nêu ra và trích d n trong lu n án là trung th c. Toàn b k t qu nghiên c u c a lu n án ch a t ng c b t c ai khác công b t i b t c công trình nào. TÁC GI LU N ÁN Mai Th C ng ii MC L C LI CAM OAN ........................................................................................................i MC L C...................................................................................................................ii DANH M C CÁC KÝ HI U, CH VI T T T..................................................... iii DANH M C CÁC B NG..........................................................................................v DANH M C CÁC HÌNH..........................................................................................vi PH N M U.........................................................................................................1 CH ƯƠ NG 1. C Ơ S LÝ LU N VÀ TH C TI N C A VI C HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TH ƯƠ NG M I QU C T TRONG IU KI N H I NH P KINH T QU C T .................................................................................................11 1.1. Nh ng v n chung v chính sách th ơ ng m i qu c t ................................11 1.2. N i dung c a vi c hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t trong iu ki n hi nh p kinh t qu c t ........................................................................................15 1.3. Kinh nghi m hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t ..............................................................................................34 CH ƯƠ NG 2. TH C TR NG HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TH ƯƠ NG M I QU C T C A VI T NAM TRONG IU KI N H I NH P KINH T QU C T..............................................................................................................................55 2.1. Quá trình h i nh p th ơ ng m i qu c t c a Vi t Nam..................................55 2.2. Th c tr ng hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t .........................................................................63 2.3. ánh giá vi c hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t c a Vi t Nam......89 CH ƯƠ NG 3. QUAN IM VÀ GI I PHÁP TI P T C HOÀN THI N CHÍNH SÁCH TH ƯƠ NG M I QU C T C A VI T NAM TRONG IU KI N H I NH P KINH T QU C T ...................................................................................102 3.1. B i c nh h i nh p kinh t qu c t c a Vi t Nam trong th i gian t i ..........102 3.2. Quan im ti p t c hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t trong iu ki n hi nh p kinh t qu c t ......................................................................................105 3.3. Gi i pháp ti p t c hoàn thi n chính sách th ơ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t .............................................................109 KT LU N.............................................................................................................140 DANH M C CÔNG TRÌNH CÔNG B C A TÁC GI ....................................141 DANH M C TÀI LI U THAM KH O................................................................143 PH L C................................................................................................................164 iii DANH M C CÁC KÝ HI U, CH VI T T T Ch vi t t t Tên y ti ng Viêt Tên y ti ng Anh AFTA Khu v c m u d ch t do ASEAN Free Trade Area ASEAN APEC Di n àn h p tác kinh t châu Asia-Pacific Economic Cooperation Á - Thái Bình D ươ ng ASEAN Hi p h i các qu c gia ông Association of South East Asian Nations Nam Á ASEM Hi ngh th ưng nh Á – Âu Asia-Europe Meeting CAP K ho ch hành ng h p tác Cooperation Action Plan ca APEC CEPT Bi u thu quan ưu ãi hi u l c Common Effective Preferential Tariff chung CSTMQT Chính sách th ươ ng m i qu c t ECOTECH Hp tác kinh t và công ngh Economic and Technical Cooperation ca APEC EHP Ch ươ ng trình thu ho ch s m Early Harvest Program ERP T l b o h h u hi u Effective Rate of Protection FDI u t ư tr c ti p n ưc ngoài Foreign Direct Investment GATT Hi p nh chung v thu quan General Agreement on Tariffs and Trade và th ươ ng m i GDP Tng s n ph m qu c n i Gross Domestic Production GTAP D án phân tích th ươ ng m i Global Trade Analysis Project toàn c u HS H th ng hài hoà Harmonized System ho c vi t y là Harmonized Commodity Description and Code System IAP K ho ch hành ng qu c gia Individual Action Plans ca APEC ISIC H th ng th ng kê công nghi p International Standard Industrial Code ITC Trung tâm th ươ ng m i qu c t International Trade Center iv Ch vi t t t Tên y ti ng Viêt Tên y ti ng Anh KNCTHH Kh n ng c nh tranh hi n h u LTSSHH Li th so sánh hi n h u MFN Nguyên t c t i hu qu c Most Favoured Nation NK Nh p kh u RCA Li th so sánh hi n h u Revealed Comparative Advantage SITC Phân lo i th ươ ng m i chu n Standard International Trade Classification qu c t VN - US Hi p nh Th ươ ng m i Vi t Vietnam-US Bilateral Trade Agreement BTA Nam – Hoa K WB Ngân hàng th gi i World Bank WTO T ch c Th ươ ng m i th gi i World Trade Organization XNK Xu t nh p kh u XK Xu t kh u v DANH M C CÁC B NG Bng 2.1. Quá trình t do hoá th ươ ng m i Vi t Nam.................................. 58 Bng 2.2. Các n i dung c ơ b n c a AFTA ..................................................... 59 Bng 2.3. M c tiêu c t gi m thu theo AFTA c a Vi t Nam......................... 59 Bng 2.4. M c tiêu c ơ b n c a APEC vào n m 2020..................................... 60 Bng 2.5. Cam k t c ơ b n c a Vi t Nam trong Hi p nh Th ươ ng m i Vi t Nam - Hoa K ................................................................................................. 61 Bng 2.6. Chu n b c a Vi t Nam trong vi c gia nh p WTO ........................ 62 Bng 2.7. C t gi m thu theo ch ươ ng trình EHP............................................ 71 Bng 2.8. S v ki n Vi t Nam bán phá giá................................................... 78 Bng 2.9. K ch b n phân tích Ch ươ ng trình thu ho ch s m........................... 99 vi DANH M C CÁC HÌNH Hình 1.1. Khung phân tích chính sách th ươ ng m i qu c t trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t ........................................................................................ 18 Hình 1.2 S n xu t và tiêu th n i a ô tô t i Thái Lan .................................. 38 Hình 1.3. Xu t kh u c a ngành công nghi p ô tô Thái Lan ........................... 39 Hình 1.4. Chu i giá tr trong m t ngành công nghi p .................................... 40 Hình 1.5. S v ki n Trung Qu c bán phá giá 1995-2005 ............................. 45 Hình 1.6. So sánh ch ng bán phá giá c a Trung Qu c................................... 46 Hình 2.1. T ng tr ưng xu t nh p kh u và t ng XNK/GDP t i Vi t Nam...... 56 Hình 2.2. C ơ c u th ươ ng m i Vi t Nam theo khu v c 1995-2005................. 56 Hình 2.3. Thu su t bình quân c a Vi t Nam theo l trình CEPT ................. 69 Hình 2.4. Thu su t bình quân c a Vi t Nam theo EHP ................................ 72 1 PH N M U 1. Tính c p thi t c a tài lu n án Vi t Nam t m c tiêu v c ơ b n tr thành n ưc công nghi p hoá vào nm 2020. Quá trình công nghi p hoá c a Vi t Nam có b i c nh khác v i các nưc ông Á, c th là Vi t Nam ph i tham gia vào quá trình h i nh p kinh t qu c t và tham gia vào m ng l ưi s n xu t khu v c và th gi i. Bên c nh ó, các n ưc trong khu v c nh ư Trung Qu c và ASEAN-41 ã t ưc nh ng k t qu r t áng ng ưng m trong phát tri n kinh t . Trong b i c nh ó, chính sách th ơ ng m i qu c t có m t v trí quan tr ng trong vi c h tr th c hi n chính sách công nghi p và các chính sách khác. Chính sách th ươ ng m i qu c t là thu t ng ang ưc v n d ng trên th c ti n song không ưc s d ng m t cách h th ng c ng nh ư khía c nh này hay khía c nh khác còn có nh ng n i dung và tên g i khác nhau nh ư chính sách xu t nh p kh u, ch ươ ng trình xúc ti n th ươ ng m i tr ng im qu c gia, ch ươ ng trình nâng cao s c c nh tranh c a s n ph m công nghi p xu t kh u, bi u thu nh p kh u ưu ãi theo CEPT, ... Vi t Nam ang giai on cu i c a quá trình àm phán gia nh p WTO, ã là thành viên c a ASEAN, APEC, ký k t các hi p nh khung v i Liên minh châu Âu, hi p nh th ươ ng m i Vi t Nam – Hoa K . Th c hi n công nghi p hoá trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t t ra nh ng v n v tính minh b ch, ch ng c a chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam, c bi t là s ph i h p gi a U ban qu c gia v h p tác kinh t qu c t , B Th ươ ng m i, B Tài chính, B Công nghi p v i các b ngành, hi p h i, doanh nghi p và i tác n ưc ngoài. 1 Các n ưc ASEAN-4 nêu ra ây bao g m Malaysia, Thái Lan, Indonesia và Philippines 2 Chính ph Vi t Nam ã th c hi n nhi u c i cách v th ươ ng m i trong quá trình h i nh p kinh t qu c t . Tuy nhiên, nhi u v n còn c n ưc ti p t c xem xét nh ư vi c liên k t doanh nghi p và Chính ph trong vi c hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t ; c ơ s khoa h c và th c ti n khi àm phán ASEAN m r ng, ký k t hi p nh song ph ươ ng; phát huy vai trò c a khu v c kinh t có v n u t ư n ưc ngoài trong vi c th c hi n chính sách; và cách th c v n d ng các công c c a chính sách th ươ ng m i qu c t trong iu ki n hi nh p kinh t qu c t . Chính sách th ươ ng m i qu c t ph i ưc hoàn thi n va phù h p v i các chu n m c th ươ ng m i qu c t hi n hành c a th gi i, va phát huy ưc l i th so sánh c a Vi t Nam. Vi nh ng lý do nêu trên, vi c xem xét chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t là vi c làm va có ý ngh a v m t lý lu n, v a có ý ngh a v m t th c ti n, góp ph n ưa Vi t Nam h i nh p thành công và t ưc m c tiêu v c ơ b n tr thành qu c gia công nghi p hoá vào n m 2020. 2. Tình hình nghiên c u tài Chính sách th ươ ng m i qu c t là m t thu t ng không còn m i trên th gi i. T ch c th ươ ng m i th gi i (WTO) cung c p thông tin c p nh t v các ni dung c a chính sách th ươ ng m i qu c t trên trang web c a t ch c này. ây là m t ngu n tài li u phong phú giúp ích cho vi c nghiên c u chính sách th ươ ng m i qu c t trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t b i vì nh ng nguyên t c, quy nh c a WTO ang và s tác ng t i không ch các ho t ng th ươ ng m i qu c t mà c các ho t ng kinh t qu c t và chính sách th ươ ng m i qu c t c a các qu c gia. Tuy nhiên, hi n t i Vi t Nam v a m i tr thành thành viên c a WTO. Các rà soàt v chính sách th ươ ng m i qu c t ca Vi t Nam c ng ch ưa ưc ưa vào ch ươ ng trình làm vi c chính th c c a Nhóm rà soát chính sách th ươ ng m i qu c t c a WTO. 3 Ti Vi t Nam, D án H tr Th ươ ng m i a biên (MUTRAP) thu c B Th ươ ng m i, do C ng ng Châu Âu tài tr giúp Vi t Nam ti n hành các nghiên c u nh m h tr Vi t Nam trong ti n trình gia nh p WTO và áp ng các yêu c u t ra trong vi c th c hi n các cam k t qu c t v th ương m i. Hi n t i, d án này ã b ưc vào giai on II. K t qu nghiên c u giai on I bao g m nh ng v n v c t gi m thu trong ASEAN và WTO, phát tri n công nghi p c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p, các nguyên t c trong khuôn kh hi p nh v d ch v c a WTO, h i áp v APEC, ASEAN. Các nghiên c u c a d án hi n ang t p trung vào nâng cao n ng l c cho cán b Vi t Nam, thi t l p các im h i áp v các rào c n k thu t i v i th ươ ng mi (TBT) và các bi n pháp ki m d ch (SPS). Tuy nhiên, MUTRAP không ưu tiên gi i quy t các v n v ph i h p hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t . Trung tâm Kinh t qu c t c a Úc (CIE) th c hi n nghiên c u v các công c c a chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vit Nam c ng nh ư các quy nh v th ươ ng m i , chính sách xu t kh u. Nghiên c u này [114] hoàn thành n m 1998. Ngoài ra, t i Vi t Nam ã có nhi u công trình, sách tham kh o v h i nh p kinh t qu c t . M t s công trình tiêu bi u nh ư sách tham kh o “Toàn cu hoá và H i nh p kinh t c a Vi t Nam” do V T ng h p Kinh t , B Ngo i giao ch biên n m 1999, tài li u b i d ưng “Ki n th c c ơ b n v h i nh p kinh t qu c t ” do B Th ươ ng m i th c hi n n m 2004, công trình “H i nh p kinh t : Áp l c c nh tranh trên th tr ưng và i sách c a m t s n ưc” do Vi n Nghiên c u Qu n lý Kinh t Trung ươ ng và C ơ quan Phát tri n Qu c t Thu in ph i h p th c hi n vào n m 2003, tài li u tham kh o “Nh ng vn c ơ b n v th ch h i nh p kinh t qu c t ” do PGS.TS. Nguy n Nh ư Bình ch biên n m 2004. Các công trình này gi i thi u nh ng v n c t lõi 4 ca h i nh p kinh t qu c t song không t p trung xem xét vi c iu ch nh chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam. Vi c tính toán l i th so sánh hi n h u (RCA) c a Vi t Nam ưc th c hi n m t s công trình nh ư công trình c a Mutrap [139], công trình c a Nguy n Ti n Trung [152], công trình c a Fukase và Martin [109]. Các công trình này u ưc hoàn thành vào n m 2002. Tuy nhiên, các công trình này ch ưa di n gi i, ng d ng l i th so sánh hi n h u vào vi c hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam. i v i các n ưc ang phát tri n th c hi n công nghi p hoá, phát tri n ngành công nghi p ch t o là m t trong nh ng ho t ng tr ng tâm nh ư nghiên c u c a Krugman và Obstfeld [50], nghiên c u c a Ohno [58]. Khu vc kinh t có v n u t ư tr c ti p n ưc ngoài (FDI) ưc xem xét d ưi nhi u khía c nh trong ó có vai trò c a nó i v i ho t ng th ươ ng m i qu c t c a các qu c gia nh ư các nghiên c u c a Banga [107], Goldberd và Klein vào nm 1997 [120], Lipsey vào n m 1999 [131], Zhang vào n m 2001 [166], Weiss và Jalilian vào n m 2003 [160], Lemi vào n m 2004 [130], Kishor vào nm 2000 [126], Mortimore vào n m 2003 [137], Krugman và Obstfeld vào nm 1996 [50], Yilmaz vào n m 2004 [159]. Tuy nhiên, nh ng nghiên c u này ch ưa xem xét vi c thúc y xu t kh u thông qua khu v c FDI Vi t Nam. Ti Vi t Nam, m t s nghiên c u v xu t kh u c a khu v c FDI ã ưc th c hi n nh ư nghiên c u c a Nguy n Nh ư Bình và Haughton vào n m 2002 [111]; nghiên c u c a Mutrap vào n m 2004 [138]; nghiên c u c a Martin và cng s vào n m 2003 [51]. Ba công trình này ã xem xét s hi n di n c a FDI theo ngành và t tr ng xu t kh u c a FDI trong các ngành này. Tuy nhiên, vi c xem xét t ng c ưng xu t kh u c a khu v c FDI nh ư m t n i dung 5 ca chính sách th ươ ng m i qu c t ch ưa ưc th c hi n. Mt s lu n án ti n s c ng ã th c hi n các nghiên c u v thúc y xu t kh u hay chính sách ngo i th ươ ng nh ư lu n án ti n s “Nh ng gi i pháp ch yu thúc y xu t kh u hàng hoá c a Vi t Nam sang các n ưc khu v c mu d ch t do ASEAN (AFTA) trong giai on n 2010 c a Nguy n Thanh Hà th c hi n n m 2003 [47]; lu n án ti n s “T ng tr ưng c a n n kinh t Vi t Nam theo con ưng thúc y xu t kh u: Nh ng iu ki n c n thi t và nh ng gi i pháp” c a Tr n V n Hoè th c hi n n m 2002 [48]; lu n án ti n s “Hoàn thi n chính sách ngo i th ươ ng Vi t Nam trong quá trình công nghi p hoá, hi n i hoá và h i nh p v i khu v c và th gi i” c a T Thanh Thu th c hi n n m 2003 [89]. c im c a các lu n án này là ho c ch t p trung vào m t khu v c, ho c ch xem xét v n thúc y xu t kh u, ho c xem xét dưi góc chính sách ngo i th ươ ng ch ch ưa h th ng hoá các n i dung liên quan c a chính sách th ươ ng m i qu c t Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t . Tóm l i, hi n v n ch ưa có m t công trình nghiên c u m t cách h th ng chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t . Vì v y, tài ưc l a ch n nghiên c u c a lu n án là m i và c n thi t c v ph ươ ng pháp lu n và n i dung nghiên c u. 3. M c ích và nhi m v nghiên c u c a lu n án Mc ích c a lu n án là nghiên c u m t cách h th ng chính sách th ươ ng mi qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t và xu t mt s quan im và gi i pháp hoàn thi n chính sách này Vi t Nam. t ưc m c ích này, lu n án th c hi n h th ng hoá các v n lý lu n trong ó chú tr ng vi c xây d ng m t khung phân tích th ng nh t; nghiên c u th c tr ng hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam; xem xét kinh 6 nghi m hoàn thi n chính sách này m t s qu c gia tr ưc khi xu t các quan im, gi i pháp hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t . 4. i t ng và ph m vi nghiên c u ca lu n án “H i nh p qu c t ” có ph m vi r ng l n h ơn “h i nh p kinh t qu c t ” song i t ưng nghiên c u c a lu n án là chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong iu ki n h i nh p kinh t qu c t . Lu n án xem xét chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam trong kho ng th i gian t n m 1988 n nay, ưu tiên xem xét giai on t n m 2001 n nay. ây là giai on mà Vi t Nam t ng t c h i nh p kinh t qu c t nói chung và h i nh p v th ươ ng mi nói riêng. Lu n án ch t p trung xem xét các v n liên quan n th ươ ng mi hàng hoá ch không xem xét các v n v th ươ ng m i d ch v và các khía c nh liên quan n th ươ ng m i c a quy n s h u trí tu . Lu n án c ng không t p trung nghiên c u các v n th ưng ưc nghiên c u cùng v i chính sách th ươ ng m i quc t nh ư t giá h i oái và th tr ưng ngo i h i. 5. Ph ơ ng pháp nghiên c u Lu n án s d ng các ph ươ ng pháp nghiên c u ch y u trong khoa h c xã hi bao g m ph ươ ng pháp duy v t bi n ch ng và duy v t l ch s , ph ươ ng pháp th ng kê, ph ươ ng pháp so sánh, ph ương pháp phân tích và t ng h p. Lu n án s d ng các s li u th ng kê phù h p trong quá trình phân tích và tng h p th c ti n v n d ng và hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t c a Vi t Nam; phân tích và t ng h p kinh nghi m qu c t (Hoa K , Thái Lan, Malaysia, Trung Qu c) trong vi c hoàn thi n chính sách th ươ ng m i qu c t . Lu n án tng h p lý lu n v chính sách th ươ n