Luận án Chuyển dịch cơ cấu lao động tại Việt Nam: Các yếu tố tác động và vai trò đối với tăng trưởng kinh tế

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- Vò THÞ THU H¦¥NG CHUYÓN DÞCH C¥ CÊU LAO §éNG T¹I VIÖT NAM: C¸C YÕU Tè T¸C §éNG Vµ VAI TRß §èI VíI T¡NG TR¦ëNG KINH TÕ Hµ Néi - 2017 Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- Vò THÞ THU H¦¥NG CHUYÓN DÞCH C¥ CÊU LAO §éNG T¹I VIÖT NAM: C¸C YÕU Tè T¸C §éNG Vµ VAI TRß §èI VíI T¡NG TR¦ëNG KINH TÕ Chuyªn ngµnh: KINH TÕ HäC (TO¸N KINH TÕ) M· sè: 62310101 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. nguyÔn thÞ minh Hµ Néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng: luận án "Chuyển dịch cơ cấu lao động tại Việt Nam: Các yếu tố tác động và vai trò đối với tăng trưởng kinh tế" do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày 14 tháng 8 năm 2017 Người hướng dẫn khoa học PGS.TS NGUYỄN THỊ MINH Tác giả luận án VŨ THỊ THU HƯƠNG LỜI CẢM ƠN Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Cô giáo - PGS.TS Nguyễn Thị Minh, Người đã luôn đồng hành, định hướng khoa học, chỉ dẫn nhiệt tình, động viên và tạo điều kiện cho tác giả trong suốt quá trình nghiên cứu luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn các ý kiến góp ý của các Nhà khoa học, các Thầy giáo, Cô giáo công tác trong và ngoài khoa Toán kinh tế - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, các ý kiến quý báu đó đã giúp tác giả bổ sung và hoàn thiện luận án. Tác giả xin trân trọng cảm ơn các Thầy, Cô giáo và cán bộ Viện Đào tạo Sau đại học - Trường Đại học Kinh tế Quốc dân đã nhiệt tình giúp đỡ nghiên cứu sinh trong suốt quá trình học tập. Đồng thời, tác giả xin chân thành cảm ơn các Cán bộ quản lý, bạn bè và đồng nghiệp trường Đại học Thương mại đã động viên, khích lệ và tạo điều kiện để tác giả hoàn thành công trình nghiên cứu này. Cuối cùng, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn đến những người thân trong gia đình đã luôn chia sẻ, động viên và là nguồn động lực giúp tác giả hoàn thành luận án. Tác giả luận án VŨ THỊ THU HƯƠNG MỤC LỤC TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG BIỂU DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .......................... 7 1.1 Một số khái niệm ............................................................................................... 7 1.1.1 Cơ cấu lao động .............................................................................................. 7 1.1.2 Chuyển dịch cơ cấu lao động .......................................................................... 7 1.2 Tổng quan nghiên cứu ....................................................................................... 9 1.2.1 Tổng quan nghiên cứu về vai trò của chuyển dịch cơ cấu lao động đối với tăng trưởng kinh tế .......................................................................................................... 9 1.2.2 Tổng quan nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu lao động ................................................................................................................. 18 1.2.3 Nhận xét ....................................................................................................... 22 1.3 Tóm tắt chương 1 ............................................................................................ 23 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 24 2.1 Đo lường chuyển dịch cơ cấu lao động ........................................................... 24 2.2 Phương pháp phân tích chuyển dịch tỷ trọng ................................................ 26 2.3 Phương pháp hạch toán tăng trưởng ............................................................. 28 2.3.1 Phân tách tăng trưởng theo mức tổng thể ..................................................... 29 2.3.2 Phân tách tăng trưởng theo ngành ................................................................. 29 2.4 Một số mô hình kinh tế lượng ......................................................................... 32 2.4.1 Mô hình số liệu mảng ................................................................................... 32 2.4.2 Mô hình số liệu mảng đa bậc ........................................................................ 35 2.4.3 Mô hình số liệu mảng không gian ................................................................. 40 2.5 Tóm tắt chương 2 ............................................................................................ 45 Chương 3. THỰC TRẠNG VỀ TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU LAO ĐỘNG TẠI VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1995-2014 ......................... 47 3.1 Bối cảnh quốc tế .............................................................................................. 47 3.2 Thực trạng tăng trưởng và phát triển kinh tế Việt Nam ............................... 49 3.3 Một số chính sách có liên quan đến chuyển dịch cơ cấu lao động ................. 51 3.3.1 Nhóm chính sách định hướng chuyển dịch cơ cấu lao động .......................... 52 3.3.2 Nhóm chính sách hỗ trợ, tạo điều kiện cho chuyển dịch cơ cấu lao động ...... 54 3.4 Thực trạng về chuyển dịch cơ cấu lao động và các yếu tố liên quan tại Việt Nam ................................................................................................................ 58 3.4.1 Cơ cấu lao động và năng suất lao động theo ngành của Việt Nam ................. 58 3.4.2 Chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành và các yếu tố đầu vào ảnh hưởng đến sản lượng ............................................................................................................... 60 3.4.3 Các yếu tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành ............... 63 3.4.4 Chuyển dịch cơ cấu lao động giữa các ngành trong các tỉnh /thành phố ........ 67 3.5 Tóm tắt chương 3 ............................................................................................ 67 Chương 4 CÁC MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU LAO ĐỘNG VÀ TĂNG TRƯỞNG TẠI VIỆT NAM ............................ 70 4.1 Các mô hình đánh giá tác động của chuyển dịch cơ cấu lao động lên tăng trưởng kinh tế Việt Nam ....................................................................................... 70 4.1.1 Mô hình hồi qui theo số liệu mảng đa bậc ..................................................... 70 4.1.2 Mô hình phân tích chuyển dịch tỷ trọng ........................................................ 78 4.1.3 Mô hình hạch toán tăng trưởng ..................................................................... 83 4.2 Mô hình đánh giá tác động của các yếu tố đến chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành tại Việt Nam ......................................................................................... 87 4.2.1 Mô hình hồi qui số liệu mảng đa bậc đánh giá tác động của các yếu tố đến chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành .................................................................. 87 4.2.2 Mô hình hồi qui số liệu mảng đa bậc đánh giá tác động của các yếu tố đến chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành của ngành công nghiệp chế biến chế tạo97 4.3 Mô hình hồi qui số liệu mảng không gian đánh giá tác động của các yếu tố đến chuyển dịch cơ cấu lao động giữa các ngành .............................................. 104 4.3.1 Quy trình nghiên cứu, số liệu và các biến số ............................................... 104 4.3.2 Mô hình nghiên cứu .................................................................................... 106 4.3.3 Kết quả ước lượng ...................................................................................... 107 4.4 Tóm tắt chương 4 .......................................................................................... 110 Chương 5 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ....................................................... 114 5.1 Kết luận .......................................................................................................... 114 5.2 Đề xuất các khuyến nghị về chính sách ........................................................ 117 5.2.1 Định hướng chuyển dịch cơ cấu lao động ................................................... 117 5.2.2 Một số khuyến nghị về chính sách .............................................................. 117 5.3 Những phát hiện mới của luận án ................................................................ 119 5.3.1 Đóng góp về mặt lý luận, học thuật ............................................................. 119 5.3.2 Những kết luận, đề xuất mới rút ra từ các kết quả nghiên cứu ..................... 120 5.4 Hạn chế của luận án ...................................................................................... 120 5.5 Đề xuất một số hướng nghiên cứu mở rộng ................................................. 121 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC Đà CÔNG BỐ CÓ NỘI DUNG LIÊN QUAN TRỰC TIẾP ĐẾN LUẬN ÁN ......................................................... 122 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................... 123 PHỤ LỤC .................................................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Giải thích tiếng Anh Giải thích tiếng Việt AFTA ASEAN Free Trade Area Khu vực thương mại tự do ASEAN ANOVA Analysis of variance Phân tích phương sai ASEAN Association of Southeast Asean Nations Hiệp hội các nước Đông nam Á ASEM Asia - Europe Meeting Hội nghị các nguyên thủ quốc gia về hợp tác Á -Âu BRIC Brasil, Russia, India, China Các nền kinh tế lớn mới nổi CDCC Chuyển dịch cơ cấu CDCCLĐ Chuyển dịch cơ cấu lao động CIEM Center Institute for Economic Management Viện nghiên cứu quản lý kinh tế trung ương CNCB Công nghiệp chế biến CNCBCT Công nghiệp chế biến chế tạo GDP Gross Domestic Product Tổng sản phẩm quốc nội FDI Foreign Direct Investment Đầu tư trực tiếp nước ngoài ILO International Labor Organization Tổ chức lao động quốc tế OLS Ordinary Least Squares Phương pháp bình phương nhỏ nhất LLLĐ Lực lượng lao động NSLĐ Năng suất lao động SSA Shift - Share Analysis Phân tích chuyển dịch tỷ trọng TFP Total Factors Productivity Năng suất nhân tố tổng hợp WB World Bank Ngân hàng thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1 Qui trình lựa chọn mô hình ..................................................................... 34 Bảng 3.1 Tỉ trọng lao động, tỉ trọng GDP và tốc độ tăng NSLĐ trung bình hàng năm theo 9 ngành kinh tế chủ yếu của Việt Nam ............................................ 59 Bảng 3.2 Giá trị trung bình của CDCCLĐ nội ngành ............................................. 61 Bảng 4.1 Thống kê mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu ................................ 72 Bảng 4.2 Ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình ........................... 72 Bảng 4.3 Kết quả ước lượng phần tác động cố định trong mô hình (4.1) ................ 74 Bảng 4.4 Kết quả ước lượng sai số chuẩn theo nhóm của phần ngẫu nhiên trong mô hình (4.1) ................................................................................................ 75 Bảng 4.5 Kết quả ước lượng giá trị trung bình của phần ngẫu nhiên trong hệ số chặn và hệ số góc của biến CDCCLĐ theo nhóm ngành .................................. 76 Bảng 4.6 Kết quả ước lượng phần tác động cố định trong mô hình (4.1a) giai đoạn 2006-2014 ............................................................................................... 77 Bảng 4.7 Đóng góp trung bình hàng năm của chuyển dịch cơ cấu lao động vào tăng trưởng NSLĐ tổng thể giai đoạn 1995-2013 ............................................ 79 Bảng 4.8 Đóng góp trung bình hàng năm của chuyển dịch cơ cấu lao động vào tăng trưởng NSLĐ tổng thể: Phân tách theo tác động “tĩnh” và “động” .......... 81 Bảng 4.9 Các thành phần đóng góp vào tăng trưởng GDP bình quân đầu người của Việt Nam giai đoạn 1995-2013 ............................................................... 83 Bảng 4.10 Đóng góp của mỗi ngành vào tăng trưởng GDP bình quân đầu người ở Việt Nam ................................................................................................ 85 Bảng 4.11 Giải thích các biến trong mô hình hồi quy ............................................... 88 Bảng 4.12 Thống kê mô tả một số biến trong mô hình nghiên cứu ........................... 89 Bảng 4.13 Ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình ........................... 89 Bảng 4.14 Kết quả ước lượng tham số trong phần tác động cố định của mô hình (4.2a) giai đoạn 2000-2014 ..................................................................... 91 Bảng 4.15 Kết quả ước lượng giá trị trung bình của phần ngẫu nhiên trong hệ số chặn và hệ số góc của biến KBTN theo nhóm ngành ....................................... 93 Bảng 4.16 Kết quả ước lượng tham số trong phần tác động cố định của mô hình (4.2) giai đoạn 2010 - 2014 .............................................................................. 94 Bảng 4.17 Giá trị trung bình trong phần tác động ngẫu nhiên của hệ số chặn và hệ số góc của các biến trong mô hình (4.2) giai đoạn 2010-2014 theo nhóm ngành .... 96 Bảng 4.18 Giải thích các biến trong mô hình hồi quy ............................................... 98 Bảng 4.19 Thống kê mô tả các biến trong mô hình nghiên cứu ................................ 99 Bảng 4.20 Kết quả ước lượng hệ số của các biến độc lập trong phần tác động cố định của mô hình (4.3) theo các nhóm ngành ................................................ 100 Bảng 4.21 Kết quả ước lượng sai số chuẩn theo nhóm của phần ngẫu nhiên trong mô hình (4.3) .............................................................................................. 102 Bảng 4.22 Kết quả ước lượng giá trị trung bình của phần ngẫu nhiên trong hệ số chặn và hệ số góc của biến KBTN theo các phân ngành thuộc ngành CNCBCT ...... 103 Bảng 4.23 Giải thích các biến số trong mô hình nghiên cứu ................................... 104 Bảng 4.24 Thống kê mô tả các biến số trong mô hình nghiên cứu .......................... 105 Bảng 4.25 Kết quả ước lượng các mô hình số liệu mảng không gian ...................... 109 DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Hình 2.1 Mô hình phân tách tăng trưởng kinh tế ..................................................... 32 Hình 3.1 Giá trị trung bình của chỉ số Lilien đo lường chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành theo 63 tỉnh/ thành phố giai đoạn 2000-2014 ............................ 61 Hình 3.2 Giá trị trung bình của sản lượng, vốn, lao động (lấy logarit Nepe) và chỉ số Lilien đo CDCCLĐ nội ngành giai đoạn 2000-2014 ................................. 62 Hình 3.3 Biểu đồ phân tán ........................................................................................ 63 Hình 3.4 Giá trị trung bình của CDCCLĐ nội ngành, cường độ vốn và lao động theo ngành giai đoạn 2000-2014 ....................................................................... 64 Hình 3.5 Biểu đồ phân tán về quan hệ giữa các cặp biến số ...................................... 64 Hình 3.6 Giá trị trung bình của đào tạo lao động theo tỉnh, giai đoạn 2006-2014 ...... 65 Hình 3.7 Chỉ số Lilien trung bình theo các phân ngành cấp 2 trong ngành CNCBCT giai đoạn 2007-2014. ................................................................................ 66 Hình 3.8 Chuyển dịch cơ cấu lao động nội ngành cấp 2 trong ngành công nghiệp chế biến chế tạo theo 63 tỉnh, giai đoạn 2007-2014. ........................................ 66 Hình 3.9 Giá trị trung bình của chuyển dịch cơ cấu lao động giữa các ngành trong mỗi tỉnh/ thành phố giai đoạn 2000-2014 ......................................................... 67 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Giới thiệu Chuyển dịch cơ cấu lao động và tăng trưởng kinh tế là những vấn đề quan trọng của kinh tế học, nó nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách ở các cấp khác nhau. Từ thế kỷ 18, Adam Smith (1723-1790), người sáng lập ra khoa kinh tế học, là nhà phát minh đầu tiên về lý thuyết tăng trưởng đã cho rằng sự gia tăng tư bản đóng vai trò chủ yếu trong việc nâng cao năng suất lao động thông qua thúc đẩy phân công lao động xã hội. Đến thế kỷ 20, các nhà nghiên cứu ngày càng nhận thấy vai trò quan trọng của chuyển dịch cơ cấu nói chung và chuyển dịch cơ cấu lao động nói riêng đối với tăng trưởng kinh tế. Cùng với quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế là sự xuất hiện cũng như biến mất của nhiều loại hình công việc/ nghề nghiệp. Do vậy, quá trình tăng trưởng luôn gắn với quá trình tái phân bổ sức lao động. Nếu đầu tư, tiến bộ công nghệ và những thay đổi về thể chế là động cơ của tăng trưởng kinh tế thì chuyển dịch lao động là dầu bôi trơn để động cơ đó luôn hoạt động. Không có dầu này, tăng trưởng không được duy trì liên tục. Chuyển dịch cơ cấu lao động đã được đề cập đến khá nhiều trong các nghiên cứu kinh tế tại Việt Nam. Đáng chú ý có thể kể đến một số nghiên cứu của: Nguyễn Thị Tuệ Anh (2007) về đóng góp của các ngành và chuyển dịch cơ cấu lao động tới tăng trưởng kinh tế Việt Nam giai đoạn 1991-2006; Phạm Quý Thọ (2006) về chuyển dịch cơ cấu lao động trong xu hướng hội nhập quốc tế; Nguyễn Thị Cẩm Vân (2015) về sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.... Các nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu lao động (CDCCLĐ) tại Việt Nam đã cố gắng phân tích theo nhiều cách tiếp cận khác nhau, gắn với bối cảnh xã hội trong từng giai đoạn cụ thể. Tuy nhiên, cho đến nay, các nghiên cứu trong nước phần lớn tiếp cận giải quyết từng vấn đề đơn lẻ. Tác giả chưa tìm thấy một nghiên cứu tổng hợp nào về chủ đề này, trong đó, tiếp cận các phương pháp định lượng khác nhau để nghiên cứu đồng thời hai vấn đề: (i) về đóng góp của chuyển dịch cơ cấu lao động đối với tăng trưởng kinh tế và (ii) các yếu tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu lao động. Luận án này hy vọng sẽ bổ sung và làm sáng tỏ một số nhận định trong các nghiên cứu trước đó bằng cách sử dụng đa dạng các phương pháp nghiên cứu định lượng, bao gồm: phương pháp hạch toán truyền thống và phương pháp kinh tế lượng, với các mô hình kinh tế lượng hiện đại như: mô hình số liệu mảng, mô hình số liệu mảng đa bậc, mô hình số liệu mảng không gian. Tác giả hy vọng rằng các kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là thông tin quan trọng trong 2 việc định hướng và xây dựng các chính sách, các quyết định liên quan đến chuyển dịch lao động theo hướng tích cực, nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Nội dung luận án gồm 5 chương, được bố cục như sau: sau phần mở đầu giới thiệu chung về luận án, chương 1 trình bày cơ sở lý thuyết và tổng quan nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu lao động và tăng trưởng kinh tế; chương 2 giới thiệu nền tảng của các phương pháp nghiên cứu sẽ được sử dụng trong phân tích định lượng ở các chương sau; chương 3 phân tích thực trạng chuyển dịch cơ cấu lao động tại Việt Nam, giai đoạn 1995-2014; chương 4 trình bày các kết quả nghiên cứu thực nghiệm nhằm giải quyết hai vấn đề chính của luận án, bao gồm: (i) các mô hình đánh giá tác động của chuyển dịch cơ cấu lao động đến tăng trưởng kinh tế; và (ii) các mô hình đánh giá tác động của các yếu tố đến chuyển dịch cơ cấu lao động, gồm mô hình hồi quy theo số liệu mảng; số liệu mảng đa bậc và số liệu mảng không gian. Chương cuối của luận án dành để trình bày các kết luận và đề xuất các khuyến nghị, giải pháp về chính sách được rút ra từ kết quả nghiên cứu. 2. Lý do chọn đề tài Chuyển dịch cơ cấu lao động luôn là c