Luận án Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NGUYỄN HỒNG QUANG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TỈNH QUẢNG NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Đà Nẵng, Năm 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG NGUYỄN HỒNG QUANG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TỈNH QUẢNG NAM Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62. 31. 01. 05 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ GV hướng dẫn 1: TS. Ninh Thị Thu Thủy GV hướng dẫn 2: PGS. TS Bùi Quang Bình Đà Nẵng, Năm 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan các kết qua trình bày trong Luận án là công trình nghiên cứu của tôi dưới sn hướng dẫn của các cán bộ hướng dẫn. Các số liệu, kết quả trình bày trong Luận án là hoàn toàn trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào trước đây. Các kết quả sử dụng tham khảo đều đã được trích dẫn đầy đủ và theo đúng quy định. Tác giả Nguyễn Hồng Quang MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC HÌNH MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................... 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3 4. Phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................... 4 5. Ý nghĩa khoa học của luận án ............................................................................. 4 6. Kết cấu của đề tài ................................................................................................ 8 7. Các nghiên cứu về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ........................................ 8 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ ................................................................................................................... 20 1.1. Cơ sở lý thuyết về CDCC ngành kinh tế ............................................................ 20 1.1.1. Khái niệm về cơ cấu và CDCC ngành kinh tế ............................................. 20 1.1.2. Nội dung chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ................................................ 24 1.2. Cơ sở lý luận về ảnh hƣởng của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng kinh tế ................................................................................................................................ 27 1.2.2. Ảnh hƣởng của CDCC ngành kinh tế phân bổ nguồn lực ........................... 29 1.2.3. Ảnh hƣởng của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng GDP ........................ 30 1.2.4. Định hình khung phân tích về ảnh hƣởng của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng kinh tế ......................................................................................................... 32 1.3. Các nhân tố ảnh hƣởng tới CDCC ngành kinh tế .............................................. 32 1.3.1. Các lý thuyết liên quan tới các nhân tố ảnh hƣởng tới CDCC ngành kinh tế ............................................................................................................................... 32 1.3.2. Tổng hợp các nhân tố ảnh hƣởng tới CDCC ngành kinh tế ........................ 35 1.3.3. Lƣợc đồ các yếu tố tác động tới CDCC ngành kinh tế ................................ 38 1.4. Bài học kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của một số địa phƣơng ở Vùng Kinh tế trọng điểm miền Trung .................................................................... 39 1.4.1. Kinh nghiệm từ Thành phố Đà Nẵng .......................................................... 39 1.4.1. Kinh nghiệm của tỉnh Quảng Ngãi .............................................................. 41 1.4.3. Bài học kinh nghiệm cho Quảng Nam ......................................................... 44 1.5. Khung phân tích CDCC ngành kinh tế .............................................................. 45 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 47 CHƢƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA BÀN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 48 2.1. Đặc điểm của địa bàn nghiên cứu ...................................................................... 48 2.1.1. Điều kiện tự nhiên........................................................................................ 48 2.1.2. Tình hình kinh tế của tỉnh Quảng Nam ....................................................... 50 2.2. Giả thuyết và quy trình nghiên cứu .................................................................... 55 2.3. Phƣơng pháp phân tích sử dụng trong nghiên cứu ............................................. 57 2.3.1. Phƣơng pháp phân tích định tính ................................................................. 57 2.3.2. Phƣơng pháp phân tích thống kê ................................................................. 57 2.4. Phƣơng pháp thu thập số liệu ............................................................................. 65 2.4.1. Phƣơng pháp thu thập số liệu thứ cấp .......................................................... 65 2.4.2. Phƣơng pháp thu thập số liệu sơ cấp ........................................................... 66 CHƢƠNG 3. CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH VÀ TÁC ĐỘNG CỦA NÓ TỚI TĂNG TRƢỞNG KINH TẾ TỈNH QUẢNG NAM ................................................ 69 3.1. CDCC ngành kinh tế theo sản lƣợng đầu ra ...................................................... 69 3.1.1. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo sản lƣợng với ngành cấp I ............ 69 3.1.2. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo sản lƣợng với ngành cấp II ........... 74 3.2. CDCC ngành kinh tế theo yếu tố đầu vào .......................................................... 83 3.2.1. CDCC ngành kinh tế theo lao động ............................................................. 83 3.2.2. CDCC ngành kinh tế theo vốn đầu tƣ .......................................................... 86 3.3. Tác động của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng GDP ................................. 89 3.3.1. Đánh giá qua mức đóng góp vào tăng trƣởng GDP do CDCC ngành kinh tế ............................................................................................................................... 89 3.3.2. Đánh giá tác động của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng GDP thông qua mô hình kinh tế lƣợng ............................................................................................ 91 3.4. Tác động CDCC ngành kinh tế tới NSLĐ ......................................................... 97 3.5. Tác động CDCC ngành kinh tế tới phân bổ nguồn lực cho tăng trƣởng kinh tế ................................................................................................................................. 101 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 ........................................................................................ 106 CHƢƠNG 4. PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG TỚI CDCC NGÀNH KINH TẾ TỈNH QUẢNG NAM............................................................................. 108 4.1. Phân tích tác động của các nhân tố ảnh hƣởng tới CDCC kinh tế theo mô hình kinh tế lƣợng ........................................................................................................... 108 4.2. Ảnh hƣởng của các nhân tố khác có liên quan tới CDCC ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam ............................................................................................................. 114 4.2.1. Ảnh hƣởng của tài nguyên thiên nhiên ...................................................... 115 4.2.2. Ảnh hƣởng của cơ sở hạ tầng .................................................................... 117 4.2.3. Ảnh hƣởng củahệ thống cơ chế và chính sách điều hành nền kinh tế ....... 119 4.2.4. Ảnh hƣởng của yếu tố về thị trƣờng .......................................................... 122 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ........................................................................................ 124 CHƢƠNG 5. ÐỊNH HƢỚNG VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH CDCC NGÀNH KINH TẾ ................................................................................................................. 126 5.1. Dự báo cơ cấu ngành và định hƣớng CDCC ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam . 126 5.1.1. Dự báo cơ cấu ngành kinh tế ..................................................................... 126 5.1.2. Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành ......................................... 127 5.2. Các hàm ý chính sách thúc đẩy CDCC ngành kinh tế ..................................... 130 5.2.1. Duy trì ảnh hƣởng từ CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng kinh tế .......... 130 5.2.2. Sử dụng có hiệu quả các yếu tố nguồn lực thúc đẩy CDCC ngành kinh tế ............................................................................................................................. 131 5.2.3. Các giải pháp phát huy tính tích cực và khắc phục các hạn chế từ các yếu tố ngoài mô hình kinh tế lƣợng ................................................................................ 132 5.3. Những hạn chế của nghiên cứu ........................................................................ 135 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 136 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐƢỢC CÔNG BỐ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CDCC : Chuyển dịch cơ cấu CDCCKT : Chuyển dịch cơ cấu kinh tê NSLĐ : Năng suất lao động CN – XD : Công nghiệp - xây dựng NN : Nông nghiệp DV : Dịch vụ SX : Sản xuất SP : Sản phẩm CNH : Công nghiệp hóa HĐH : Hiện đại hóa DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang 2.1 Số lƣợng và cơ cấu doanh nghiệp tỉnh QN 52 2.2 Cơ cấu doanh nghiệp trong ngành công nghiệp của tỉnh Quảng Nam 53 2.3 Cơ cấu doanh nghiệp trong ngành thƣơng mại dịch vụ của tỉnh Quảng Nam 55 3.1 Mức CDCC ngành kinh tế cấp I của tỉnh Quảng Nam 71 3.2 Mức CDCC trong nội bộ ngành nông lâm thủy sản của tỉnh Quảng Nam 75 3.3 Mức CDCC trong nội bộ ngành công nghiệp của tỉnh Quảng Nam 78 3.4 Cơ cấu trong nội bộ ngành công nghiệp chế biến tỉnh Quảng Nam 79 3.5 Mức CDCC trong nội bộ ngành thƣơng mại dịch vụ của tỉnh Quảng Nam 81 3.6. Mức CDCC lao động theo ngành kinh tế cấp I của tỉnh Quảng Nam 84 3.7. So sánh CDCC sản lƣợng và lao động theo ngành kinh tế cấp I của tỉnh Quảng Nam trong giai đoạn 2000 - 2015 85 3.7A Cơ cấu vốn đầu tƣ theo ngành cấp I tỉnh Quảng Nam 87 3.7B Mức CDCC vốn đầu tƣ theo ngành kinh tế cấp I của tỉnh Quảng Nam 88 3.8. Tăng trƣởng GDP và CDCC ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam 89 3.9. CDCC kinh tế ngành và tăng trƣởng kinh tế 90 3.10 Thống kê mô tả các biến trong mô hình 92 3.10 Ma trận tƣơng quan giữa các biến 93 Số hiệu Tên bảng Trang 3.10b Diễn giải các biến sử dụng trong mô hình 94 3.11 Kết quả ƣớc lƣợng 96 3.12 NSLĐ của Việt Nam và tỉnh Quảng Nam 97 3.13 NSLĐ và tăng trƣởng NSLĐ của tỉnh Quảng Nam 98 3.14 Phân tích đóng góp chuyển dịch cơ cấu vào tăng trƣởng năng suất lao động của tỉnh 99 3.15 Đóng góp của chuyển dịch cơ cấu vào tăng trƣởng NSLĐ theo cấu phần “tĩnh và động” 100 3.16 Mức CDCC ngành kinh tế theo lao động của tỉnh Quảng Nam 102 3.1 Mức CDCC ngành kinh tế theo vốn đầu tƣ của tỉnh Quảng Nam 104 3.1 Tỷ lệ đóng góp của TFP công nghiệp vào TFP chung 105 4.1 Thống kê mô tả các biến sử dụng phân tích 109 4.2 Ma trận tƣơng quan giữa các biến 110 4.3 Diễn giải các biến sử dụng trong mô hình 110 4.4 Kết quả ƣớc lƣợng 113 4.5 Ý kiến về mức ảnh hƣởng của các yếu tố tài nguyên thiên nhiên 115 4.6 Ý kiến về mức ảnh hƣởng của các yếu tố cơ sở hạ tầng 117 4.7 Ý kiến về mức ảnh hƣởng của các yếu tố môi trƣờng kinh doanh 120 4.8 Ý kiến về mức ảnh hƣởng của các yếu tố thị trƣờng 123 5.1 Cơ cấu ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam cho đến năm 2025 126 DANH MỤC CÁC HÌNH Số hiệu Tên hình Trang 2.1. Quy trình nghiên cứu 56 3.1. Tăng trƣởng GDP và các ngành cấp 1 của tỉnh Quảng Nam 69 3.2. Cơ cấu giá trị gia tăng của các ngành cấp I trong GDP tỉnh Quảng Nam 70 3.3. Cơ cấu giá trị gia tăng của các ngành trong tổng giá trị gia tăng ngành nông, lâm nghiệp và thủy sản tỉnh Quảng Nam 74 3.4. Cơ cấu giá trị gia tăng của các ngành trong tổng giá trị gia tăng ngành công nghiệp tỉnh Quảng Nam 77 3.5. Cơ cấu giá trị gia tăng của các ngành trong tổng giá trị gia tăng ngành thƣơng mại dịch vụ tỉnh Quảng Nam 81 3.6. Cơ cấu lao động theo ngành cấp I tỉnh Quảng Nam 83 3.7. Cơ cấu ngành kinh tế theo lao động của các ngành tỉnh Quảng Nam 101 3.8. Cơ cấu ngành kinh tế theo vốn đầu tƣ của các ngành tỉnh Quảng Nam 103 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chuyển dịch cơ cấu (CDCC) ngành kinh tế là một chủ đề rất đƣợc quan tâm bởi nhiều nhà nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách. CDCC ngành kinh tế phản ánh tình hình phân bổ nguồn lực của nền kinh tế, quyết định năng lực và sản lƣợng của nền kinh tế. Chính vì vậy trong lý thuyết kinh tế CDCC ngành kinh tế là một tiêu chí trong đánh giá sự phát triển của nền kinh tế. Có nhiều nghiên cứu ở Việt Nam và thế giới về chủ đề này. Các nghiên cứu của thế giới từ lâu đã bàn tới vấn đề này. Nền tảng lý thuyết cơ bản của các nghiên cứu này chính là Lý thuyết kinh tế Cổ điển, Tân Cổ điển. Nhƣng đi chuyên sâu thì phải đề cập tới một loạt các công trình sau này. Chẳng hạn quy luật tiêu dùng của A.Engel kết hợp với Quy luật tăng năng suất lao động của A. Fisher (1935) nhƣ cơ sở nền tảng cho các nghiên cứu về sau về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. Mô hình hai khu vực của Lewis, A. W. (1954) và sau này là Harry Oshima (1986) là nền tảng lý thuyết về CDCC từ nông nghiệp sang công nghiệp. Nghiên cứu của Walter Rostow (1960) và của Hollis Chenery (1974) lại xem xét CDCC kinh tế gắn liền với phát triển kinh tế. Ngoài ra còn nhiều nghiên cứu khác bàn về chủ đề này. Một loạt nghiên cứu thực nghiệm gần đây nhƣ nghiên cứu của Patrick Quill và Paddy Teahon (2010) và của Muhamed Zulkhibri, Ismaeel Naiya; Reza Ghazal (2015) cũng xem xét chủ đề này trong mối quan hệ với tăng trƣởng kinh tế. Các nghiên cứu của Việt Nam cũng rất nhiều, nhƣng phần lớn là các nghiên cứu thực nghiệm để kiến nghị cho hoạch định chính sách. Đó là các công trình của Lê Du Phong và Nguyễn Thành Độ (1999), Nguyễn Quang Thái (2004), Bùi Tất Thắng (2006), Nguyễn Thị Tuệ Anh và các cộng sự (2007) hay Bùi Quang Bình (2010). Nhìn chung các nghiên cứu của thế giới và Việt Nam tập trung làm rõ xu thế chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế và chỉ ra chiều hƣớng thay đổi trong dài hạn của cơ cấu ngành kinh tế trong dài hạn. Các kết quả này cũng chỉ ra rằng nguồn lực của nền kinh tế có sự dịch chuyển từ các ngành truyền thống sang ngành hiện đại, từ khu vực nông nghiệp sang khu vực công nghiệp và dịch vụ, từ những ngành có 2 năng suất và trình độ công nghệ thấp sang các ngành có công nghệ cao. Sự thay đổi này trong dài hạn và chịu sự tác động của nhiều nhân tố khác nhau. Tuy nhiên các nghiên cứu này chủ yếu tập trung vào nền kinh tế quốc gia hay vùng lãnh thổ lớn. Mặc dù có một số nghiên cứu với đối tƣợng là nền kinh tế tỉnh nhƣng cũng nhằm mục tiêu đánh giá CDCC ngành kinh tế chung cho nền kinh tế quốc gia. Rõ ràng nghiên cứu chủ đề này cho đối tƣợng một nền kinh tế tỉnh nhƣ Quảng Nam còn thiếu vắng và nhƣ một khoảng trống mà nếu giải quyết sẽ là sự kiểm chứng và làm phong phú thêm lý thuyết về phát triển kinh tế. Nền kinh tế Quảng Nam những năm sau chia tách, quy mô GDP của tỉnh đã mở rộng không ngừng, tốc độ tăng trƣởng nhanh và liên tục; Năng lực sản xuất ngày càng mở rộng nhờ sự gia tăng nhanh các yếu tố nguồn lực cả bên trong và bên ngoài của nền kinh tế. Cơ cấu kinh tế đã có sự chuyển dịch tích cực. Các ngành công nghiệp và dịch vụ đã phát triển rất nhanh thúc đẩy thay đổi cơ cấu kinh tế và tăng trƣởng kinh tế nhanh. Tuy nhiên quá trình chuyển dịch cơ cấu theo ngành kinh tế vẫn diễn ra chậm, chất lƣợng chuyển dịch cơ cấu theo lao động chậm hơn chuyển dịch cơ cấu theo GDP và chƣa thúc đẩy CDCC lao động, tăng năng suất lao động; Xuất hiện xu thế điều chỉnh chuyển dịch cơ cấu sang các ngành thâm dụng tài nguyên ngày càng rõ; Cơ cấu và CDCC trong nội bộ ngành nông nghiệp theo nghĩa hẹp còn lạc hậu và chậm thay đổi, sẽ là sự cản trở tới sự phát triển chung; Xu hƣớng chuyển dịch trong lĩnh vực dịch vụ không rõ ràng. Việc giải quyết đề tài về chủ đề này sẽ không chỉ có ý nghĩa về lý luận mà còn giúp cho địa phƣơng đánh giá chính xác cấu trúc và những thay đổi của cấu trúc nền kinh tế, phát hiện ra những điểm mạnh, xu hƣớng tốt, điểm tồn tại và khiếm khuyết cần khắc phục. Đây là cơ sở để hoạch định chính sách phát triển dài lâu cho địa phƣơng. Chính vì vậy rất cần thiết phải có một nghiên cứu về “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế tỉnh Quảng Nam”. Để thực hiện công trình này, tôi xin cảm ơn các giáo viên hƣớng dẫn, các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Kinh tế, Trƣờng Ðại học kinh tế và UBND tỉnh Quảng Nam, các đơn vị, cá nhân ở tỉnh Quảng Nam đã giúp đỡ, hỗ trợ, tạo điều kiện để tôi hoàn thành mục tiêu nghiên cứu của mình. 3 2. Mục tiêu nghiên cứu - Mục tiêu chung: Đề tài tập trung xem xét xu thế chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của tỉnh Quảng Nam kể từ khi chia tách, vai trò của quá trình này với tăng trƣởng kinh tế và trên cơ sở phân tích các nhân tố ảnh hƣởng nhằm đề xuất hàm ý chính sách thực hiện tới CDCC ngành kinh tế. - Mục tiêu cụ thể bao gồm: + Khái quát đƣợc luận cứ khoa học về chuyển dịch CCKT ngành, bao gồm xu thể, ảnh hƣởng của chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế tới tăng trƣởng kinh tế, tác động của các nhân tố tới chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. + Đánh giá đƣợc tình hình chuyển dịch CCKT ngành tỉnh Quảng Nam. + Đánh giá đƣợc tác động của CDCC ngành kinh tế tới tăng trƣởng kinh tế. + Nhận diện và đánh giá đƣợc mức độ tác động của các nhân tố tới CDCC ngành kinh tế. + Kiến nghị đƣợc các một số hàm ý chính sách thực hiện chuyển dịch chuyển dịch CCKT ngành tỉnh Quảng Nam những năm tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Những biểu hiện của cơ cấu và sụ thay đổi cơ cấu ngành kinh tế cấp I và cấp II trên các góc độ nhƣ đầu vào, đầu ra, và những tác động từ thay đồi đó tới tăng trƣởng kinh tế cũng nhƣ các yếu tố tác động tới CDCC ngành kinh tế Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Nội dung: Tập trung nghiên cứu CDCC của các ngành kinh tế, gồm ngành cấp I và II theo cách phân chia của Tổng cục Thống kê Việt Nam; Xem xét những thay đổi này ảnh hƣởng thế nào tới phân bổ nguồn lực qua đó ảnh hƣởng tới tăng trƣởng kinh tế và các nhân tố ảnh hƣởng tới CDCC ngành kinh tế này. Không gian: Tỉnh Quảng Nam. Thời gian: Số liệu sử dụng từ 1997-2015 và giá trị của giải pháp cho tới 2025. 4 4. Phương pháp nghiên cứu Dựa vào đối tƣợng nghiên cứu và không gian là tỉnh Quảng Nam nên nghiên cứu sử dụng kết hợp các phƣơng pháp khác nhau nhƣ: Nghiên cứu định tính Phƣơng pháp chuyên gia Phƣơng pháp phân tích thống kê với nhiều phƣơng pháp khác nhau Tất cả các phƣơng pháp này sẽ đƣợc trình bày kỹ trong chƣơng thứ hai của luận án, do vậy, không trình bày kỹ ở đây. 5. Ý nghĩa khoa học của luận án 5.1. Những đóng góp về mặt thực tiễn, lý luận Thứ nhất, CDCC kinh tế ngành là chủ đề đã đƣợc quan tâm nghiên cứu rất nhiều ở trên thế giới và ở Việt Nam. Các nghiên cứu này có phạm vi chủ yếu là quốc gia hay liên vùng trong một quốc gia, nên kết quả chỉ ra xu hƣớng tác động chung, cũng nhƣ làm cơ sở để hoạch định chính sách phát triển kinh tế chung của quốc gia hay vùng. Kết quả nghiên cứu của luận án này đƣợc thực hiện trên địa bàn