Luận án Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ---------- NGÔ CÔNG BÌNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐẾN NĂM 2030. LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. Hồ Chí Minh, năm 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC KINH TẾ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ---------- NGÔ CÔNG BÌNH CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ĐẾN NĂM 2030 Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 9310102 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. TS. LƯU THỊ KIM HOA 2. TS. HỒ TẤN PHONG TP. Hồ Chí Minh, năm 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án mang tựa đề “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030” là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân Tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của Tiến sĩ Lưu Thị Kim Hoa và Tiến sĩ Hồ Tấn Phong. Tôi xin cam đoan những nội dung trong luận án tôn trọng cao nhất tính trung thực, sự minh bạch và không vi phạm bất kỳ quy định nào liên quan đến luận án và nghiên cứu khoa học. Những tài liệu, số liệu, thông tin và dữ liệu được sử dụng trong luận án đã được trích dẫn và tham khảo một cách chính xác theo quy định bản quyền và quy định đối với trích dẫn. Tôi cam kết rằng luận án không sao chép hoặc sử dụng bất kỳ nội dung nào từ các công trình khác mà không được trích dẫn. Tất cả các trích dẫn, việc tham khảo và thông tin từ các nguồn khác nhau đã được ghi rõ ràng, chính xác và minh bạch, những phát hiện, phân tích, khẳng định trong luận án này là kết quả của một quá trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính trung thực và giá trị khoa học của luận án này. TP.Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2024 Tác giả NCS. Ngô công Bình ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................I DANH MỤC BẢNG BIỂU.....................................................................................VI DANH MỤC BIỂU ĐỒ ..........................................................................................VI DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................VII TÓM TẮT..................................................................................................................9 ABSTRACT.............................................................................................................11 MỞ ĐẦU ..................................................................................................................12 1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ..........................................12 2. MỤC TIÊU VÀ CÂU HỎI NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN .........................14 2.1. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................14 2.2. Câu hỏi nghiên cứu..............................................................................................15 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN......................15 3.1. Đối tượng nghiên cứu ..........................................................................................15 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................15 4. NGUỒN SỐ LIỆU NGHIÊN CỨU....................................................................16 5. NHỮNG ĐIỂM MỚI CỦA LUẬN ÁN .............................................................16 6. Ý NGHĨA LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ........16 7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN................................................................................17 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................................18 1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước liên quan đến CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH.........................................................................................................18 1.1.1.Các nghiên cứu về khái niệm và nội hàm của chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế...............................................................................................................18 1.1.2. Các công trình nghiên cứu về tiêu chí và các nhân tố tác động đến chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế.................................................................................19 1.1.3.Các nghiên cứu về những nhân tố tác động đến CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH.......................................................................................................21 1.1.4. Các công trình nghiên cứu liên quan đến thực tiễn CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH ..............................................................................................23 1.2. Các công trình nghiên cứu của nước ngoài liên quan đến chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa...............................25 1.3. Nhận xét về các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án.............28 1.4. Khoảng trống trong các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án.........29 Tóm tắt Chương 1.......................................................................................................30 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TRONG QUÁ TRÌNH CNH, HĐH .....................................31 iii 2.1. Các khái niệm cơ bản về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình CNH, HĐH...................................................................................................................31 2.1.1. Khái niệm cơ cấu kinh tế, cơ cấu ngành kinh tế....................................31 2.1.2. Khái niệm chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế.........................................32 2.2. Những tiêu chí phản ánh sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình CNH, HĐH...................................................................................................................35 2.2.1 Tiêu chí cơ cấu tổng sản phẩm quốc nội (GDP) .....................................35 2.2.2. Tiêu chí cơ cấu nguồn nhân lực .............................................................36 2.2.3. Tiêu chí cơ cấu hàng xuất – nhập khẩu ..................................................37 2.3. Những nhân tố ảnh hưởng tới sự chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ............38 2.3.1. Vai trò của Nhà nước .............................................................................38 2.3.2 Các nguồn lực của nền kinh tế ...............................................................39 2.4. Một số lý thuyết chủ yếu liên quan chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế, trong quá trình CNH, HĐH .................................................................................................42 2.4.1 Lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lênin........................................................42 2.4.2. Các lý thuyết của kinh tế học hiện đại về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế .......................................................................................................................44 2.4.2.1. Lý thuyết cất cánh của W.Rostow.......................................................44 2.4.2.2. Lý thuyết về vòng đời sản phẩm và chuỗi giá trị gia tăng (GTGT) ....46 2.4.2.3. Các lý thuyết nhị nguyên.....................................................................47 2.4.2.4. Lý thuyết lợi thế cạnh tranh của M. Porter..........................................48 2.5. Quan điểm của Đảng và Nhà nước về chuyển dịch cơ cấu nghành kinh tế trong quá công nghiệp hóa, hiện đại hóa..................................................................49 2.6. Kinh nghiệm về chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình CNH, HĐH và bài học kinh nghiệm cho thành phố Hồ Chí Minh.............................................51 2.6.1 Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của một số nước..........51 2.6.1.1 Kinh nghiệm của Hàn Quốc .................................................................51 2.6.1.2. Kinh nghiệm của Trung Quốc.............................................................52 2.6.1.3. Kinh nghiệm của Singapore ................................................................53 2.6.1.4. Kinh nghiệm của thành phố Thượng Hải (Trung Quốc).....................55 2.6.2 Bài học kinh nghiệm cho thành phố Hồ Chí Minh..................................56 Tóm tắt chương 2........................................................................................................57 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA LUẬN ÁN.......................58 3.1. PHƯƠNG PHÁP LUẬN NGHIÊN CỨU ......................................................58 3.1.1. Phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử......................58 3.1.2. Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến của sự vật, hiện tượng ....................58 3.1.3. Nguyên lý về sự phát triển của sự vật hiện tượng ..................................59 iv 3.1.4.Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập ............................59 3.1.5. Quy luật quan hệ sản xuất phải phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất......................................................................................60 3.1.6. Phương pháp trừu tượng hóa khoa học ..................................................60 3.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể.................................................................61 3.2.1. Phương pháp thống kê mô tả..................................................................61 3.2.2. Phương pháp phân tích - tổng hợp .........................................................62 3.2.3.Phương pháp logic - lịch sử.....................................................................62 3.2.4. Phương pháp so sánh - đối chiếu............................................................63 3.2.5. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia ......................................................63 3.3. Quy trình nghiên cứu và khung phân tích của luận án...................................66 Tóm tắt chương 3........................................................................................................69 CHƯƠNG 4 THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH KINH TẾ TRONG QUÁ TRÌNH CNH, HĐH TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH GIAI ĐOẠN 2012 – 2022 ...........................................................................70 4.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, KT - XH của TP.HCM................................70 4.1.1. Về điều kiện tự nhiên .............................................................................70 4.1.2. Về điều kiện kinh tế - xã hội ..................................................................71 4.2. Thực trạng chuyển CDCCNKT tại TP. HCM giai đoạn 2012 - 2022............72 4.2.1 Thực trạng cơ cấu ngành kinh tế của thành phố......................................72 4.2.1.1. Tỷ trọng cơ cấu ngành kinh tế.............................................................72 4.2.1.2.Đối với ngành nông, lâm, thủy sản.......................................................74 4.2.1.3. Chuyển dịch cơ cấu nội bộ ngành công nghiệp...................................77 4.2.1.4. Ngành dịch vụ .....................................................................................82 4.2.2 Thực trạng nguồn nhân lực trong quá trình CDCCNKT tại TP. HCM...85 4.2.2.1 Lực lượng lao động phân theo ngành...................................................85 4.1.2.2. Thực trạng năng suất lao động (NSLĐ) trong các ngành của Thành phố ..........................................................................................................................86 4.2.2.3.Thực trạng trình độ lao động và thu nhập của người lao động trong các ngành kinh tế tại thành phố ..............................................................................87 4.2.3. Tác động của CDCCNKT đến xuất khẩu trên địa bàn TP. HCM ..........90 4.3. Đánh giá về CDCCNKT trên địa bàn TP. HCM .............................................92 4.3.1 Những kết quả đạt được ..........................................................................92 4.3.2 Những hạn chế.........................................................................................93 4.3.3. Một số vấn đề đặt ra đối với CDCCNKT của Thành phố......................96 Tóm tắt chương 4........................................................................................................98 CHƯƠNG 5 .............................................................................................................99 v ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU NGÀNH TẾ THEO HƯỚNG HIỆN ĐẠI TRÊN ĐỊA BÀN TP.HCM ĐẾN NĂM 2030....................99 5.1. Bối cảnh quốc tế và trong nước ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trên địa bàn TP. HCM...................................................................................99 5.1.1 Bối cảnh quốc tế......................................................................................99 5.1.1.1. Tác động của cuộc CMCN 4.0 ............................................................99 5.1.1.2. Tác động của toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế....................101 5.1.2. Bối cảnh trong nước tác động đến CDCCNKT trên địa bàn thành phố ........................................................................................................................102 5.1.3. Bối cảnh mới của thành phố Hồ Chí Minh tác động đến CDCCNKT .103 5.2. Quan điểm và định hướng CDCCNKT theo hướng hiện đại trong quá trình CNH, HĐH ở TP. HCM đến năm 2030..................................................................106 5.2.1. Quan điểm CDCCNKT trên địa bàn TP. HCM....................................107 5.2.2. Định hướng CDCCNKT tại TP. HCM.................................................108 5.3. Giải pháp chủ yếu để nâng cao hiệu quả CDCCNKT theo hướng hiện đại tại TP. HCM đến năm 2030...........................................................................................112 5.3.1. Giải pháp phát triển KH - CN, ứng dụng những thành tựu của cuộc CMCN 4.0.......................................................................................................112 5.3.2. Giải pháp phát triển hạ tầng để phát triển kinh tế số, chuyển đổi số gắn với đổi mới, sáng tạo ......................................................................................115 5.3.3 Giải pháp phát triển nguồn nhân lực ....................................................117 5.3.4 Giải pháp huy động vốn đầu tư .............................................................118 5.3.5 Giải pháp về mở rộng thị trường để phát triển kinh tế, thúc đẩy CDCCNKT ........................................................................................................................119 5.3.6 Giải pháp về vai trò quản lý, điều tiết của chính quyền Thành phố......120 5.4. Một số khuyến nghị với Chính phủ và Bộ, ngành..........................................123 5.4.1. Khuyến nghị đối với Chính phủ, Bộ ngành..........................................123 5.4.2. Khuyến nghị đối với chính quyền thành phố .......................................124 Tóm tắt chương 5......................................................................................................124 KẾT LUẬN............................................................................................................126 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................I PHỤ LỤC ................................................................................................................VI vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.2: Thời gian hoàn thành CNH, HĐH của một số nước............................................36 Bảng 3. 1: Tổng hợp các phương pháp được sử dụng trong nghiên cứu luận án.................64 Bảng 4. 1. Tốc độ tăng trưởng của các ngành kinh tế tại TP.HCM giai đoạn 2012 – 2022 (Theo giá hiện hành) ............................................................................................................72 Bảng 4.2. Tỷ trọng tăng trưởng của các ngành kinh tế tại TP.HCM giai đoạn 2012 - 2022 ..............................................................................................................................................73 Bảng 4.3. Tỷ trọng và giá trị sản lượng ngành nông-lâm-thủy sản của TP.HCM giai đoạn 2012-2022 ............................................................................................................................74 Bảng 4. 4. Tốc độ tăng trưởng và tỷ trọng của một số ngành công nghiệp tại TP.HCM giai đoạn 2012-2022....................................................................................................................78 Bảng 4. 5. Tỷ trọng của một số ngành công nghiệp trọng yếu của TP. HCM .....................78 Bảng 4. 6. Trình độ sử dụng KH&CN của một số ngành tại TP.HCM ...............................80 Bảng 4. 7. Tốc độ tăng trưởng và tỷ trọng của một số ngành dịch vụ của...........................82 Bảng 4. 8. Chuyển dịch cơ cấu giá trị gia tăng trong các ngành kinh tế tại.........................84 Bảng 4. 9. Cơ cấu lao động trong các ngành tại TP. HCM giai đoạn 2012-2022................86 Bảng 4. 10. Tốc độ tăng NSLĐ trong các ngành kinh tế của Tp.HCM ...............................87 Bảng 4. 11. Thu nhập của lao động trong các khu vực và các ngành kinh tế trên địa bàn TP.HCM giai đoạn 2012 - 2022...........................................................................................89 Bảng 4. 12. Tỷ lệ vốn đầu tư theo ngành kinh tế của Tp.HCM giai đoạn 2012 - 2022 .......90 Bảng 4. 13. Giá trị và tốc độ tăng trưởng xuất khẩu của TP.HCM giai đoạn 2012 – 2022.90 Bảng 4. 14. Những sản phẩm xuất khẩu chủ lực của TP. HCM giai đoạn 2012 - 2022. .....91 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2. 2. Các giai đoạn phát triển cạnh tranh của M.Porter ..........................................49 Biểu đồ 2. 3: Tác động lan tỏa của ngành vi điện tử đến các ngành khác của Singapore....54 Biểu đồ 3. 1. Khung phân tích của luận án ..........................................................................68 Biểu đồ 4. 1. Tốc độ phát triển của ngành sản xuất linh kiện. .............................................80 Biểu đồ 4.2. Lực lượng lao động phân theo trình độ tại ......................................................88 Biểu đồ 4.3. Tỷ lệ xuất – nhập khẩu của thành phố HCM giai đoạn 2011 – 2022 ..............92 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BCHTW Ban chấp hành Trung ương CCKT Cơ cấu kinh tế CDCCNKT Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế CDCCKT Chuyển dịch cơ cấu kinh tế CMCN Cách mạng công nghiệp CMCN 4.0 cách mạng công nghiệp lần thứ tư CNTB Chủ nghĩa tư bản CNC Công nghệ cao CNTT Công nghệ thông tin CNH Công nghiệp hóa CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa CNSH Công nghệ sinh học CP Chính phủ CS Chính sách CSKT Chính sách kinh tế CSHT Cơ sở hạ tầng DN Doanh nghiệp ĐCSVN Đảng Cộng sản Việt Nam ĐHĐBTQ Đại hội Đại biểu Toàn Quốc GDP Tổng thu nhập quốc nội GRDP Tổng sản phẩm trên địa bàn GTGT Giá trị gia tăng HĐH Hiện đại hóa ICOR Hiệu quả sử dụng vốn KD Kinh doanh KT Kinh tế KTNN Kinh tế nhà nước viii KTTT Kinh tế thị trường KT-XH Kinh tế, xã hội KH&CN khoa học và công nghệ KHCN Khoa học công nghệ LLLĐ Lực lượng lao động LLSX Lực lượng sản xuất NCN Ngành công nghiệp NKT Nền kinh tế NN Nhà nước NNL Nguồn nhân lực NSLĐ Năng suất lao động SX Sản xuất SXKD Sản xuất kinh doanh TCH Toàn cầu hoá TBCN Tư bản chủ nghĩa TFP Năng suất các yếu tố tổng hợp TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TPKT Thành phần kinh tế TTTM Trung tâm thương mại UBND Ủy ban nhân dân WTO Tổ chức Thương mại Thế giới XHCN Xã hội chủ nghĩa XK Xuất khẩu 9 TÓM TẮT Đề tài: “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2030” Đề tài nghiên cứu đã phân tích và làm rõ tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án, rút ra những nội dung được tác giả kế thừa và những khoảng trống trong nghiên cứi. Luận án cung phân tích các lý thuyết liên quan đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình CNH, HĐH dưới góc độ của chuyên ngành Kinh tế chính trị, từ đó xây dựng khung phân tích và xác định các phương pháp nghiên cứu của luận án. Trên cơ sở đó, tác giả đã đi sâu phân tích thực trạng việc chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình thực hiện CNH, HĐH trên địa bàn TP. HCM giai đoạn 2012 – 2022, rút ra những kết quả đạt được, những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đưa ra những định hướng và giải pháp để chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo hướng hiện đại, hiệu quả, đáp ứng được yêu cầu của quá trình CNH, HĐH và hội nhập kinh tế quốc tế của thành phố đến năm 2030, tầm nhìn 2045, trong đó đặc biệt chú trọng phát triển các ngành công nghiệp chủ lực như, điện, điện tử, công nghệ thông tin, viễn thông, phát triển công nghiệp phụ trợ và một số ngành công nghiệp truyền thống như dệt may, da giày, công nghiệp chế biến, nông nghiệp công nghệ cao, đồng thời phát triển các ngành dịch vụ chất lượng cao như tài chính, ngân hàng, du lịch, logistis, xây dựng thành phố trở thành trung tâm tài chính của khu vực và thế giới. Quá trình chuyển dịch cư cấu ngành kinh tế của thyành phố cần được thực hiện theo hướng hiện đại, giảm dần tỷ trọng nông nghiệp, gắn với phát triển nông nghiệp công nghệ cao, tăng tỷ trọng của ngành công nghiệp và dịch vụ gắn với tăng tỷ trọng công nghiệp công nghiệ cao và dịch vụ chất lượng cao Cùng với việc xác định những định hướng và giải pháp chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế theo hương hiện đại, hiệu quả, dác giả cũng đề xuất một số khuyến nghị với Chính phủ, các Bộ, ngành và chính quyền thành phố, để nhằm thực hiện có hiệu quả các giải pháp chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của thành phố, đồng thời khẳng định vai trò dẫn dắt của TP.HCM đối với chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của vùng 10 Kinh tế trọng điểm phía Nam, xây dựng TP.HCM trở thành một trung tâm kinh tế, tài chính. thương mại, dịch vụ, du lịch, giáo dục - đào tạo, khoa học – công nghệ và đổi mới sáng tạo của vùng Đông Nam Á nói riêng và châu Á nói chung. Từ khóa: Chuyển dịch CCNKT theo hướng hiện đại, CNH, HĐH, cơ cấu ngành kinh tế 11 ABSTRACT TOPIC: "Restructuring the economic sector in the process of industrialization and modernization in Ho Chi Minh City to 2030" The research topic has analyzed and clarified the overview of research works related to the thesis, drawn out the contents inherited by the author and the gaps in the research. The thesis also analyzes theories related to economic restructuring and economic restructuring in the process of industrialization and OS from the perspective of Political Economy, thereby building an analytical framework and determining the research methods of the thesis. On that basis, the author has deeply analyzed the current situation of the restructuring of the economic sector in the process of implementing industrialization and OS in Ho Chi Minh City in the period of 2012 – 2022, drawing out the achieved results, limitations and causes, thereby offering orientations and solutions to transform the economic sector in the direction of modernity, effectively, meeting the requirements of the city's industrialization, OS and international economic integration to 2030, with a vision to 2045, in which special attention is paid to the development of key industries such as electricity, electronics, information technology, telecommunications, development of supporting industries and a number of traditional industries such as textiles, footwear, processing industry, high-tech agriculture, and at the same time developing high-quality service industries such as finance, banking, tourism, logistics, building the city to become the financial center of the region and the world. The process of restructuring the economic sector of the city should be carried out in the direction of modernization, gradually reducing the proportion of agriculture, associated with the development of high-tech agriculture, increasing the proportion of industry and services associated with increasing the proportion of high-tech industry and high-quality services Keywords: Economic restructure, industrialization-mornization, Ho Chi Minh city economic development 12 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Từ đầu những năm 60 của thế kỷ XX đến nay, Đảng ta đều xác định “công nghiệp hóa là nhiệm vụ trung tâm trong thời kỳ quá độ lên CNXH”. Mỗi giai đoạn lịch sử, Đảng ta luôn nhất quán mục tiêu thực hiện Công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH,HĐH), gắn liền với chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế phù hợp với từng giai đoạn. Trong những năm đầu thế kỷ XXI, khi bối cảnh thế giới có nhiều thay đổi, nhất là xu thế cách mạng công nghiệp lần thứ tư (cách mạng 4.0). Nắm bắt xu thế đó, Văn kiện Đại hội Đảng xác định XIII của Đảng đã xác định: “Tiếp tục đẩy mạnh CNH, HĐH dựa trên nền tảng của khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và những thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” (Văn kiện Đại hội XIII, tr 132). Trong quá trình thực hiện CNH, HĐH, việc chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế (CDCCNKT) phản ánh bản chất, mang tính quyết định của quá trình CNH,HĐH. CDCCNKT chính là quá trình điều tiết, phân bổ và sử dụng các nguồn lực vào các ngành kinh tế, các vùng sự thay đổi này bao hàm cả sự thay đổi theo tuần tự và rút ngắn. Vì thế, CDCCNKT là tiêu điểm của quá trình CNH,HĐH. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 17/11/2022, Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương Đảng, khóa XIII “về tiếp tục đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”, đã xác định CNH, HĐH đất nước là quá trình chuyển đổi căn bản, toàn diện nền kinh tế và đời sống xã hội, dựa chủ yếu vào sự phát triển của công nghiệp và dịch vụ trên nền tảng khoa học, công nghệ (KH – CN), gắn với đổi mới sáng tạo, cụ thể là thúc đẩy ứng dụng mạnh mẽ khoa học-công nghệ, đổi mới sáng tạo, nhất là thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tạo ra bứt phá về năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của các ngành, lĩnh vực và cả nền kinh tế; thực hiện chuyển đổi số toàn diện, thực chất, hiệu quả, bền vững; nâng cao năng lực tự chủ về sản xuất, công nghệ và thị trường, bảo vệ và phát huy tốt thị trường trong nước. Trong thời gian tới, chuyển dịch cơ cấu nội bộ ngành công nghiệp sang các ngành có tính nền tảng, ưu tiên, mũi nhọn, có hàm lượng công nghệ và giá trị gia tăng cao; chuyển đổi các ngành công nghiệp thâm dụng 13 tài nguyên, năng lượng sang các ngành công nghiệp xanh, công nghiệp phát thải các- bon thấp. Điều chỉnh cơ cấu các ngành nông nghiệp và dịch vụ theo hướng hiện đại dựa trên nền tảng công nghệ hiện đại, công nghệ số, phát triển các loại dịch vụ mới có tính liên ngành và giá trị gia tăng cao, đẩy nhanh dịch vụ hóa các ngành công nghiệp chế biến, chế tạo. TP.HCM luôn là địa phương đi đầu và đột phá trong việc thực hiện CNH,HĐH đất nước. Phát huy thế mạnh là trung tâm kết nối khu vực, cơ cấu ngành kinh tế thành phố không ngừng chuyển dịch phù hợp với sự phát triển kinh tế, KH - CN, từng bước tiến tới hình thành cơ cấu ngành kinh tế theo hướng hiện đại, đồng thời đóng góp vào tăng trưởng GRDP của thành phố. Quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của thành phố trong thời gian vừa qua đang từng bước được thực hiện theo hướng hiện đại, thể hiện qua việc tăng nhanh tỷ trọng của ngành công nghiệp và dịch vụ, cụ thể trong giai đoạn 2012 – 2022 tốc độ tăng trưởng bình quân của ngành dịch vụ đạt trung bình 8,4%/năm (Cục Thống kê TP. HCM, năm 2023), đứng đầu toàn ngành dịch vụ của cả nước. Tốc độ tăng trưởng của ngành công nghiệp thành phố giai đoạn 2012-2022 cũng đạt gần 8%/năm nằm trong tốp có tăng trưởng công nghiệp cao của cả nước. Ngành nông nghiệp thành phố, mặc dù chiếm tỷ trọng nhỏ, nhưng tiếp tục chuyển dịch theo hướng hiện đại, trong đó tập trung vào phát triển các ngành nông nghiệp công nghệ cao, ứng dụng công nghệ sinh học. Đánh giá chung cho thấy, chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế (CDCCNKT) của Thành phố thời gian qua, đang diễn ra theo hướng hiện đại, hiệu quả, gắn với việc nâng cao năng suất, chất lượng, hiệu quả và sức cạnh tranh của các kinh tế trên địa bàn Thành phố, góp phần chuyển đổi mô hình kinh tế theo chiều sâu, áp dụng các thành tựu KH - CN, gắn với đổi mới, sáng tạo, đồng thời sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao và kỹ năng quản lý hiện đại, hướng tới phát triển kinh tế tri thức. Tuy nhiên, quá trình CDCCNKT của thành phố thời gian qua cũng còn những hạn chế như: sản xuất công nghiệp chủ yếu theo hình thức gia công, vốn đầu tư lớn, trình độ kỹ thuật – công nghệ thấp, thâm dụng lao động, tăng trưởng của các ngành kinh tế vẫn của yếu theo chiều rộng, tăng trưởng xuất khẩu không ổn định, công 14 nghiệp phụ trợ kém phát triển, giá trị gia tăng so với giá trị sản xuất giảm, thâm dụng lao động, còn chứa đựng nhiều yếu tố không bền vững, cơ cấu chậm chuyển dịch theo hướng tăng hàm lượng trí tuệ và công nghệ cao, chưa phát huy hết tiềm năng thế mạnh của ngành, năng lực cạnh tranh trong xuất khẩu còn thấp, chưa có sự gắn kết chặt chẽ với các địa phương trong vùng cũng như tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu. Ngành công nghiệp và dịch vụ của Thành phố chưa có tính độc lập, tự chủ cao, dễ bị tổn thương bởi những cú sốc bên ngoài, khi tình hình kinh tế, chính trị, dịch bệnh của thế giới thay đổi, làm ảnh hưởng đến hoạt động công nghiệp, dịch vụ, thương mại, thu hút vốn đầu tư, chuyển giao công nghệ của Thành phố... Đặc biệt, là tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0), khi tri thức và KHCN mới sẽ thay thế dần vai trò của các yếu tố đầu vào truyền thống như: lao động và tài nguyên . Để giả quyết những khó khăn, thách thức đối với CDCCNKT của Thành phố, đồng thời phát huy tiềm năng và thế mạnh ngành công nghiệp, dịch vụ nhằm thực hiện thành công sự nghiệp CNH,HĐH trong bối cảnh cuộc cách mạng CMCN 4.0, nghiên cứu sinh đã lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh, đến năm 2030” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ. 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu của luận án 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu tổng quát: Phân tích rõ thực trạng CDCCNKT của TP.HCM trong quá trình CNH,HĐH giai đoạn 2012 – 2022, từ đó xác định những phương hướng và giải pháp CDCCNKT của Thành phố theo hướng hiện đại gắn với cuộc CMCN 4.0. Mục tiêu cụ thể Một là: Hệ thống những cơ sở lý luận, xác định tiêu chí và nhân tố ảnh hưởng đến CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH, tìm ra các kết quả nghiên cứu có thể kế thừa và phát triển, đồng thời xác định những khoảng trông trong nghiên cứu để đi sâu phân tích và làm rõ chủ đề của luận án. Hai là, nghiên cứu kinh nghiệm thực tiễn về CDCCNKT trong quá trình 15 CNH,HĐH của một số địa phương, từ đó rút ra những kinh nghiệm cho quá trình CDCCNKT trên địa bàn TP.HCM. Ba là, nghiên cứu, phân tích rõ thực trạng CDCCNKT tại TP.HCM giai đoạn 2012-2022, đánh giá những kết quả đạt được, những mặt hạn chế và nguyên nhân trong quá trình CDCCKT trên địa bàn thành phố, để từ đó làm căn cứ và cơ sở đưa ra những định hướng và giải pháp, nhằm CDCCNKT thành phố theo hướng hiện đại. Bốn là, đề xuất một số định hướng và giải pháp nhằm CDCCNKT trên địa bàn TP.HCM đến năm 2030 theo hướng hiện đại, gắn với đổi mới, sáng tạo, phát triển kinh tế số và chuyển đổi số 2.2. Câu hỏi nghiên cứu - Nghiên cứu CDCCNKT gắn với CNH,HĐH dựa trên cơ sở lý luận khoa học nào? Các chỉ tiêu và nhân tố ảnh hưởng nào ảnh hướng đến CDCCNKT? - Thực trạng CDCCNKT gắn với thực hiện CNH,HĐH trên địa bàn TP.HCM thời gian qua như thế nào? Kết quả đạt được và hạn chế gì? Vai trò quản lý của Nhà nước và chính quyền Thành phố có tác động như thế nào đến CDCCNKT?. - CDCCNKT gắn với quá trình CNH,HĐH trên địa bàn TP.HCM trong thời gian tới diễn ra theo xu hướng nào? Những nhóm giải pháp chủ yếu nào thúc đẩy CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH trên địa bàn TP.HCM đến 2030?. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Là các ngành công nghiệp, dịch vụ, nông nghiệp và CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH trên địa bàn TP.HCM, dưới góc độ của chuyên ngành Kinh tế chính trị 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về thời gian: đề tài tập trung nghiên cứu, phân tích, đánh giá thực trạng CDCCNKT tại TP.HCM giai đoạn 2012-2022. Về không gian: Đề tài nghiên cứu các ngành kinh tế và CDCCNKT tại TP.HCM. 16 Về nội dung nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu CDCCNKT tại TP. HCM trên các mặt: Tốc độ tăng trưởng GRDP của kinh tế Thành phố và của các ngành kinh tế; Cơ cấu lao động; Cơ cấu xuất khẩu của các ngành kinh tế 4. Nguồn số liệu nghiên cứu Thứ nhất, đề tài sử dụng nguồn số liệu thứ cấp của Cục thống kê TP.HCM, số liệu của niên giám thống kê TP.HCM, nguồn số liệu thứ cấp từ các sở, ban ngành của Thành phố như: Sở Lao động - Thương binh và Xã hội, Sở Kế hoạch và Đầu tư, Sở Công thương Thành phố... Thứ hai, Luận án đã thu thập nguồn số liệu sơ cấp thông qua việc khảo sát các chuyên gia có liên quan đến công trình nghiên cứu, đồng thời tiến hành điều tra, khảo sát để có nguồn số liệu sơ cấp về CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH trên địa bàn TP. HCM 5. Những điểm mới của Luận án - Xác định những tiêu chí và nhân tố tác động đến quá trình CDCCNKT trên địa bàn TP. HCM. - Phân tích rõ thực trạng CDCCNKT tại Thành phố giai đoạn 2012 - 2022, rút ra những kết quả đạt được, những hạn chế và nguyên nhân. - Đưa ra những định hướng và giải pháp CDCCNKT trên địa bàn thành phố đến năm 2030, theo hướng hiện đại gắn với đổi mới, sáng tạo. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu Về lý luận: Đề tài tổng hợp những vấn đề lý luận về CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH trong bối cảnh cuộc CMCN 4.0. Nghiên cứu của đề tài Luận án cũng làm rõ cơ sở lý luận của CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH. Về thực tiễn: Cung cấp những bằng chứng thực tế về CDCCNKT trong quá trình CNH,HĐH trên địa bàn TP.HCM giai đoạn 2012 - 2022. Từ đó gợi ý một số chính sách khả thi, phù hợp với thực tiễn và có hiệu quả nhằm CDCCNKT theo hướng hiện đại đến năm 2030, trên địa bàn TP. HCM. 17 7. Kết cấu của luận án Bao gồm mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án có kết cấu như sau: CHƯƠNG 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án. CHƯƠNG 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn về CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH. CHƯƠNG 3: Phương pháp nghiên cứu và khung phân tích. CHƯƠNG 4: Thực trạng chuyển dịch CCNKT trong quá trình CNH, HĐH trên địa bàn TPHCM giai đoạn 2012-2022. CHƯƠNG 5: Định hướng và giải pháp chuyển dịch CCNKT theo hướng hiện đại trên địa bàn TP. HCM đến năm 2030. 18 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước liên quan đến CDCCNKT trong quá trình CNH, HĐH 1.1.1.Các nghiên cứu về khái niệm và nội hàm của chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Các công trình nghiên cứu tiêu biểu bao gồm: -Nguyễn Thị Bích Hường (2005),“Chuyển đổi cơ cấu ngành kinh tế ở Việt Nam trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế”; -Trương Thị Minh Sâm và cộng sự (2000) “Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành ở Thành phố Hồ Chí Minh trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa”; -Nguyễn Trần Quế và cộng sự (2004), “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ XXI”; -Nguyễn Ngọc Toàn và cộng sự (2013) “Tái cấu trúc kinh tế Việt Nam nhìn từ cơ cấu ngành và cơ cấu thành phần kinh tế”. Nguyễn Thị Tuệ Anh (2007), “Đánh giá đóng góp của các ngành kinh tế và chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế tới tăng năng suất lao động ở Việt Nam” - Đề tài khoa học cấp Bộ. Xem cơ cấu ngành kinh tế là kết quả của hoạt động kinh tế nên cũng thay đổi theo thời gian và giai đoạn phát triển. Quá trình hoạt động kinh tế kèm theo thay đổi mối quan hệ tỷ lệ giữa các bộ phận cấu thành trong tổng thể nền kinh tế gọi là chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Trong cơ cấu ngành kinh tế, tác giả mô tả mối quan hệ tỷ lệ “ tĩnh” giữa các bộ phận cấu thành tại một thời điểm nhất định thì chuyển dịch cơ cấu mô tả sự thay đổi “ động” tỷ lệ cấu thành so với trước. Đó là kết quả của sự di chuyển hay phân bổ vốn, lao động, công nghệ giữa các ngành, đồng thời chỉ rõ việc chuyển dịch nguồn lực sẽ tác động đến CDCCNKT, làm thay đổi tỷ trọng của các ngành Đặc biệt luận án tiến sĩ của NCS Nguyễn Văn Trọn (2019) “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa vùng Đồng bằng sông