Luận án Công bố thông tin tài chính trên Báo cáo thường niên của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các dữ liệu được sử dụng trong luận án có nguồn gốc rõ ràng và trung thực. Kết quả nghiên cứu của luận án chưa được công bố trong bất kỳ các công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Hà nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả luận án Lê Thị Trâm Anh ii LỜI CẢM ƠN NCS xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý Sau Đại học, Khoa Kế toán – Kiểm toán trường Đại học Thương Mại đã luôn động viên và tạo điều kiện cho NCS trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. NCS xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và các thành viên tại các cơ quan, tổ chức, các DNPTCNY trên TTCK Việt Nam đã hỗ trợ, giúp đỡ trong quá trình khảo sát thu thập dữ liệu điều tra, phỏng vấn. NCS xin cảm ơn các chuyên gia tại các trường Đại học, viện nghiên cứu, Ban soạn thảo chuẩn mực của Bộ Tài chính đã đóng góp ý kiến để luận án được hoàn thiện hơn. Đặc biệt, NCS xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Quang Hùng và PGS.TS Phạm Thu Thuỷ đã chỉ bảo nhiệt tình, định hướng khoa học và góp ý sửa chữa luận án trong suốt quá trình thực hiện. Sau cùng, NCS xin bày tỏ sự biết ơn tới gia đình, bạn bè và đồng nghiệp luôn ủng hộ, chia sẻ khó khăn và luôn động viên NCS trong quá trình học tập và thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn! Nghiên cứu sinh Lê Thị Trâm Anh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT ......................................................... vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ......................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................... viii DANH MỤC SƠ ĐỒ HÌNH VẼ ............................................................................. ix MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ CÔNG BỐ THÔNG TIN TÀI CHÍNH TRÊN BÁO CÁO THƯỜNG NIÊN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN TTCK ...................................... 28 1.1. Báo cáo thường niên và phân loại thông tin trên báo cáo thường niên của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK ...................................................... 28 1.1.1. Doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK .................................... 28 1.1.2. Báo cáo thường niên và phân loại thông tin trên báo cáo thường niên ... 29 1.2. Khái niệm và vai trò của thông tin tài chính ...................................................... 35 1.2.1. Khái niệm ................................................................................................ 35 1.2.2. Phân loại thông tin tài chính .................................................................... 37 1.2.3. Vai trò của thông tin tài chính trên thị trường chứng khoán. .................. 41 1.3. Công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ...................................... 42 1.3.1. Khái niệm ................................................................................................ 42 1.3.2. Nguyên tắc công bố thông tin tài chính ................................................... 44 1.3.3. Quản lý công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ............... 45 1.3.4. Nội dung công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ............. 49 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên của DNPTCNY trên TTCK .................................................................. 58 1.4.1. Một số lý thuyết có liên quan đến các yếu tố ảnh hưởng ........................ 58 1.4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ................................................................................................. 63 iv KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ....................................................................................... 70 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG CÔNG BỐ THÔNG TIN TÀI CHÍNH TRÊN BÁO CÁO THƯỜNG NIÊN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM ................. 71 2.1. Tổng quan về thị trường chứng khoán và các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ............................................................... 71 2.1.1. Tổng quan về thị trường chứng khoán Việt Nam .................................... 71 2.1.2. Khái quát về các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .................................................................................................. 72 2.2. Thực trạng quản lý công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .... 73 2.2.1. Quản lý công bố thông tin tài chính và nội dung công bố thông tin tài chính theo luật định ........................................................................................... 73 2.2.2. Nội dung công bố thông tin tài chính theo khuôn mẫu kế toán .............. 80 2.3. Thực trạng công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ..................... 89 2.3.1. Tuân thủ quy định quản lý công bố thông tin tài chính ........................... 89 2.3.2. Thực trạng về nội dung công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên .................................................................................................................... 92 2.3.3. Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ công bố thông tin tài chính của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam ............... 105 2.3.4. Phân tích mối quan hệ giữa các biến trong mô hình ............................. 109 2.3.5. Kết quả mô hình nghiên cứu ................................................................. 112 2.3.6. Kiểm định sự khác biệt về mức độ công bố thông tin tài chính giữa 2 sở giao dịch .......................................................................................................... 113 2.3.7. Bàn luận kết quả nghiên cứu ................................................................. 114 2.4. Đánh giá thực trạng công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam ............................. 119 2.4.1. Những mặt đạt được .............................................................................. 119 2.4.2. Những tồn tại và nguyên nhân .............................................................. 120 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ..................................................................................... 123 v CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP VÀ KHUYẾN NGHỊ HOÀN THIỆN CÔNG BỐ THÔNG TIN TÀI CHÍNH TRÊN BÁO CÁO THƯỜNG NIÊN CỦA CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM ............................................................................. 124 3.1. Định hướng phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................ 124 3.2. Căn cứ đề xuất các giải pháp hoàn thiện công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ...................................................................................................... 125 3.2.1. Phù hợp với môi trường kinh doanh, môi trường pháp luật .................. 125 3.2.2. Đáp ứng yêu cầu phát triển và bền vững của thị trường chứng khoán .. 125 3.2.3. Phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế về kế toán ................................... 126 3.2.4. Tăng cường ứng dụng công nghệ trong hoạt động công bố thông tin .. 126 3.3. Một số giải pháp hoàn thiện công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên của các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam ............... 126 3.3.1. Giải pháp hoàn thiện về quản lý công bố thông tin tài chính trên TTCK ......................................................................................................................... 126 3.3.2. Giải pháp hoàn thiện nội dung công bố thông tin tài chính trên báo cáo thường niên ...................................................................................................... 129 3.3.3. Giải pháp hoàn thiện công bố thông tin tài chính tự nguyện ................ 143 3.3.4. Giải pháp xây dựng tiêu chuẩn đánh giá điều kiện chấp nhận kiểm toán đối với các công ty kiểm toán .................................................................................. 147 3.3.5. Giải pháp khai thác dữ liệu thông tin tài chính ..................................... 149 3.3.6. Khuyến nghị .......................................................................................... 152 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ..................................................................................... 157 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 158 DANH MỤC CÁC BÀI VIẾT ĐĂNG TẠP CHÍ ĐÃ CÔNG BỐ ................ Error! Bookmark not defined. CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁNError! Bookmark not defined. DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................. Error! Bookmark not defined. PHỤ LỤC .................................................................... Error! Bookmark not defined. vi vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT STT TỪ VIẾT TẮT GIẢI NGHĨA ĐẦY ĐỦ 1 BCTC Báo cáo tài chính 2 BTC Bộ Tài chính 3 BCĐKT Bảng cân đối kế toán 4 BCLCTT Báo cáo lưu chuyển tiền tệ 5 BCKQKD Báo cáo kết quả kinh doanh 6 BCTN Báo cáo thường niên 7 BGĐ Ban giám đốc 8 CBTT Công bố thông tin 9 CTKT Công ty kiểm toán 10 CTĐC Công ty đại chúng 11 CMKT Chuẩn mực kế toán 12 CLKT Chất lượng kiểm toán 13 DNPTCNY Doanh nghiệp phi tài chính niêm yết 14 DNNN Doanh nghiệp nhà nước 15 NĐT Nhà đầu tư 16 HĐQT Hội đồng quản trị 17 HĐKD Hoạt động kinh doanh 18 HOSE Sở giao dịch chứng khoán TP Hồ Chí Minh 19 HNX Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội 20 KTĐL Kiểm toán độc lập 21 KTV Kiểm toán viên 22 LKCK Lưu ký chứng khoán 23 SGDCK Sở giao dịch chứng khoán 24 TTTC Thông tin tài chính 25 TTCK Thị trường chứng khoán 26 TT Thông tư 27 TTĐK Thông tin định kỳ 28 TTBT Thông tin bất thường 29 TMBCTC Thuyết minh báo cáo tài chính 30 QTCT Quản trị công ty 31 UBCKNN Uỷ ban Chứng khoán Nhà nước viii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH STT TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH GIẢI NGHĨA TIẾNG VIỆT 1 ACCA The Association of Chartered Certifiied Accountants Hiệp hội kế toán công chứng Anh quốc 2 FASB Financial Accounting Standards Board Hội đồng tiêu chuẩn kế toán tài chính 3 IAS International Accounting Standards Chuẩn mực kế toán quốc tế 4 IFRS International Financial Reporting Standards Chuẩn mực Báo cáo tài chính quốc tế 5 IASB International Accounting Standards Board Hội đồng chuẩn mực kế toán quốc tế 6 OECD Organization for Economic Cooperation and Development Tổ chức hợp tác và phát triển 7 ROE Return on Equity Khả năng sinh lời vốn chủ sở hữu 8 ROA Return on Asset Khả năng sinh lời của tài sản 9 VACPA Vietnam Association of Accountants and Auditors Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam 10 VAS Vietnammese Accounting Standards Chuẩn mực kế toán Việt Nam 11 VAFE Vietnam Association of financial Executives Hiệp hội các nhà quản trị tài chính Việt Nam ix DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ công bố TTTC và lý thuyết vận dụng .................................................................................................................................. 68 Bảng 2.1: Thống kê số lượng BCTC có ý kiến không chấp nhận toàn phần ........... 91 Bảng 2.2: Thống kê mức độ công bố TTTC bắt buộc .............................................. 94 Bảng 2.3: Thống kê mức độ công bố TTTC bắt buộc trên sàn HSX và HNX ......... 94 Bảng 2.4: Thống kê mức độ công bố TTTC bắt buộc theo VAS ............................. 96 Bảng 2.5: Thống kê mức độ công bố TTTC tự nguyện theo các nội dung ............ 101 Bảng 2.6: Bảng tổng hợp các biến độc lập và cách đo lường ................................. 106 Bảng 2.7: Thống kê về chỉ số trung bình của các yếu tố ....................................... 107 Bảng 2.8: Bảng kiểm định tương quan Pearson ..................................................... 110 Bảng 2.9: Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình ............................................... 112 Bảng 2.10: Đánh giá mức độ phù hợp của mô hình ............................................... 112 Bảng 2.11: Kiểm tra hiện tượng đa cộng tuyến ..................................................... 113 Bảng 2.12: Kiểm định 2 mẫu độc lập .................................................................... 114 Bảng 2.13: Kết quả kiểm định giả thuyết về các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ công bố TTTC của các DNPTCNY ................................................................................ 118 Bảng 3.1: Đề xuất các chuẩn mực kế toán ban hành mới ....................................... 137 Bảng 3.2: Đề xuất chỉnh sửa đối với các chuẩn mực kế toán hiện hành ................ 139 Bảng 3.3: Danh mục thông tin tài chính công bố tự nguyện .................................. 143 Bảng 3.4: Danh mục chỉ tiêu phân tích thông tin tài chính tự nguyện ................... 144 Bảng 3.5: Phân tích tăng trưởng doanh thu và khả năng chiếm lĩnh thị trường ..... 146 Bảng 3.6: Phân tích chi phí phí kinh doanh theo chức năng hoạt động ................ 146 Bảng 3.7: Phân tích chi phí quản lý doanh nghiệp ................................................ 146 Biểu đồ 2.1: Giá trị vốn hoá trên thị trường chứng khoán 2015 -2021 ...................... 72 Biểu đồ 2.2. DNPTCNY đạt chuẩn CBTT giai đoạn 2011 - 2020 ........................... 89 Biểu đồ 2.3. Các lỗi vi phạm CBTT năm 2019 ........................................................ 90 x DANH MỤC SƠ ĐỒ HÌNH VẼ Sơ đồ 1. Quy trình nghiên cứu của luận án ......................................................... 19 Hình 1.1. Phân loại thông tin tài chính ................................................................. 40 Hình 2.1. Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến mức độ CBTT tài chính của các DNPTCNY trên TTCK Việt Nam ...................................................................... 105 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thị trường chứng khoán (TTCK) là một kênh huy động vốn dài hạn, hiệu quả cho nền kinh tế của các nước phát triển và các nước đang phát triển như Việt Nam. Bên cạnh kênh cho vay của các ngân hàng thương mại truyền thống, TTCK cũng đang đóng góp một phần không nhỏ vào việc cung cấp nguồn tài chính cho tăng trưởng kinh tế. Một thị trường tài chính ổn định trong đó có TTCK phát triển yếu tố quan trọng mang lại sự tăng trưởng cho nền kinh tế của mỗi quốc gia. TTCK chỉ có thể phát triển khi nó đảm bảo nguyên tắc của công bố thông tin (CBTT) và đây cũng là cách thức để các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết (DNPTCNY) thể hiện sự công khai minh bạch thông tin đối với nhà đầu tư và các đối tượng có liên quan. CBTT đóng vai trò quan trọng trong việc tác động đến quá trình phân bổ hiệu quả các nguồn lực và hạn chế sự bất cân xứng thông tin bên trong và bên ngoài doanh nghiệp. Doanh nghiệp là người chủ động CBTT và là người hiểu rõ nhất về thực trạng hoạt động kinh doanh của mình, ngược lại nhà đầu tư là những người ở thế bị động và phụ thuộc phần lớn vào các thông tin do doanh nghiệp cung cấp. Khi những thông tin do doanh nghiệp cung cấp không đầy đủ, không kịp thời và không phản ánh đúng giá trị của doanh nghiệp sẽ ảnh hưởng đến quyết định của nhà đầu tư, giá của cổ phiếu và sự phát triển lâu dài của TTCK. CBTT bao gồm thông tin tài chính (TTTC) và thông tin phi tài chính, thông tin bắt buộc và thông tin tự nguyện, các thông tin này có thể được công bố thường xuyên thông qua các phương tiện CBTT theo quy định hoặc công bố định kỳ trên báo cáo tài chính (BCTC), báo cáo thường niên (BCTN). Thông tin bắt buộc được quy định bởi các văn bản pháp lý, thông tin tự nguyện là những thông tin mà doanh nghiệp công bố bổ sung bên cạnh thông tin bắt buộc nhằm đáp ứng tốt hơn nhu cầu của các đối tượng sử dụng thông tin. TTTC là nguồn thông tin quan trọng để kết nối doanh nghiệp và người sử dụng. TTTC không những giúp người sử dụng phân tích, đánh giá tình hình tài chính hiện tại mà còn có khả năng dự báo sự phát triển của DNPTCNY trong tương lai, đặc biệt khi các TTTC này được ban giám đốc (BGĐ), hội đồng quản trị (HĐQT) của DN sử 2 dụng để giải trình kết quả đạt được trong quá khứ, làm căn cứ xây dựng kế hoạch cho các kỳ kinh doanh tiếp theo. Để đảm bảo lợi ích của người sử dụng TTTC cũng như đảm bảo tính công khai mọi hoạt động của DNPTCNY trên TTCK, các cơ quan quản lý, các tổ chức ban hành chuẩn mực kế toán đã không ngừng hoàn thiện hệ thống văn bản quy định về công bố, trình bày thông tin trên BCTC, BCTN. Trên thế giới, nhằm đẩy mạnh quá trình hội nhập kế toán, Ban chuẩn mực kế toán quốc tế (IASB) đã được thành lập với mục tiêu là “hình thành một hệ thống chuẩn mực kế toán phục vụ cho lợi ích chung, chất lượng cao, dễ hiểu và có thể áp dụng trên toàn thế giới”. Kể từ khi hệ thống chuẩn mực BCTC quốc tế ra đời, tính đến tháng 4/2020, trên thế giới đã có 166 quốc gia đã hoặc đang trên lộ trình áp dụng IFRS. Tại Việt Nam, ngày 16 tháng 3 năm 2020, Bộ Tài chính đã ban hành quyết định 345/QĐ-BTC phê duyệt Đề án áp dụng chuẩn mực Báo cáo tài chính để khẳng định việc Việt Nam sẽ áp dụng IFRS. Có nhiều ý kiến ủng hộ việc áp dụng IFRS bởi nó giúp cải thiện tính so sánh của thông tin trên BCTC, giảm chi phí và rủi ro sử dụng thông tin của các nhà đầu tư, tăng tính rõ ràng của thông tin. Tuy nhiên, có nhiều ý kiến cho rằng, IFRS dựa trên nguyên tắc, có tính linh hoạt cao nên khó vận dụng vào hoàn cảnh các nước đang phát triển hơn nữa việc thiếu một thị trường phát triển cũng làm cho các nước này khó có thể áp dụng phương pháp ước tính giá trị hợp lý, một nguyên tắc quan trọng trong việc trình bày thông tin trên BCTC. Theo kết quả nghiên cứu của Phạm Hoài Hương (2010) [10], có sự khác biệt đáng kể giữa VAS và IAS/IFRS, đặc biệt là vấn đề CBTT vì vậy BCTC được lập theo VAS có thể không đáp ứng được nhu cầu thông tin ở mức độ hợp lý để có thể ra quyết định của các đối tượng liên quan. Trong những năm gần đây, Việt Nam được biết đến như một quốc gia có tỷ lệ tăng trưởng kinh tế tương đối cao so với các quốc gia trong khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Tổng giá trị vốn huy động qua TTCK từ khi khai trương hoạt động đến nay đã đạt trên 2 triệu tỷ đồng, đóng góp bình quân 23% tổng vốn đầu tư toàn xã hội và tương đương gần 60% so với nguồn cung vốn tín dụng thông qua hệ thống ngân hàng. Số lượng tài khoản NĐT đã không ngừng gia tăng, từ khoảng 3.000 tài khoản NĐT tham gia khi mới mở cửa thị trường vào năm 2000, cho đến 3 nay đạt 1,69 triệu tài khoản, tăng 580 lần so với năm 2000; số lượng NĐT nước ngoài cũng đã tăng 2,3 lần so với năm 2007, huy động khoảng 17,2 tỷ USD vốn đầu tư gián tiếp (cao nhất từ trước tới nay), góp phần làm tăng quy mô vốn đầu tư xã hội và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Số lượng DNPTCNY chiếm tỷ trọng lớn trong tổng số DNNY trên TTCK với sự đa dạng về lĩnh vực kinh doanh như công nghiệp, bất động sản, Y tế, sản xuất đóng góp vai trò rất lớn trong sự phát triển của nền kinh tế nói chung và TTCK nói riêng. Các nghiên cứu về CBTT trên TTCK đã được nhiều nhà