Luận án Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan, kinh nghiệm và khả năng vận dụng vào Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ðÀO TẠO TRƯỜNG ðẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------- LÊ THANH BÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU CỦA THÁI LAN, KINH NGHIỆM VÀ KHẢ NĂNG VẬN DỤNG VÀO VIỆT NAM Chuyên ngành : Lịch sử kinh tế Mã ngành : 63 31 01 05 LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. NGÔ XUÂN BÌNH 2. PGS. TS. LÊ NGỌC TÒNG HÀ NỘI - 2010 i LỜI CAM ðOAN Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng ñược công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Lê Thanh Bình ii MỤC LỤC LỜI CAM ðOAN ....................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ TỪ VIẾT TẮT ................................................. v DANH MỤC CÁC BẢNG ...................................................................................... vii DANH MỤC HÌNH VẼ ........................................................................................... ix PHẦN MỞ ðẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU.................... 6 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA CÔNG NGHIỆP HÓA VÀ MÔ HÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU ........................................................ 6 1.1.1. Khái niệm và nội dung của công nghiệp hoá............................................. 6 1.1.2. Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu ..................................................... 13 1.2. CÁC MÔ HÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA Ở CÁC NƯỚC ðANG PHÁT TRIỂN ...... 17 1.2.1. Công nghiệp hóa thay thế nhập khẩu (ISI) .............................................. 17 1.2.2. Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu (EOI)........................................... 22 1.3. MỘT SỐ CHỈ SỐ ðÁNH GIÁ CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU .. 34 1.3.1. Cơ cấu tổng sản phẩm nội ñịa (GDP) ...................................................... 34 1.3.2. Cơ cấu lao ñộng làm việc trong nền kinh tế ............................................ 36 1.3.3. Cơ cấu hàng xuất khẩu............................................................................. 37 1.3.4. Thành phần của sản lượng ñầu ra của ngành công nghiệp ...................... 38 1.3.5. Trình ñộ khoa học và công nghệ.............................................................. 39 1.3.6. Thu nhập bình quân ñầu người và chỉ số phát triển con người ............... 39 1.4. KINH NGHIỆM CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU Ở MỘT SỐ NƯỚC.......................................................................................................... 41 1.4.1. Hàn Quốc ................................................................................................. 41 1.4.2. ðài Loan .................................................................................................. 54 1.4.3. Một số kinh nghiệm từ công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu ở Hàn Quốc và ðài Loan .............................................................................................. 60 iii CHƯƠNG 2: QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU CỦA THÁI LAN............................................................... 63 2.1. KHÁI QUÁT VỀ ðIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ - Xà HỘI CỦA THÁI LAN... 63 2.1.1. ðiều kiện tự nhiên.................................................................................... 63 2.1.2. ðiều kiện kinh tế - chính trị - xã hội........................................................ 65 2.2. KHÁI QUÁT VỀ QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA THAY THẾ NHẬP KHẨU CỦA THÁI LAN GIAI ðOẠN (1959 - 1972) ........................................ 66 2.2.1. Chính sách công nghiệp hoá thay thế nhập khẩu..................................... 67 2.2.2. Kết quả và hạn chế................................................................................... 70 2.3. CÔNG NGHIỆP HÓA HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU CỦA THÁI LAN GIAI ðOẠN (NĂM 1972 ðẾN 2008) .................................................................................73 2.3.1. Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan giai ñoạn (1972 - 1997) .................................................................................................................. 73 2.3.2. Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan, giai ñoạn (1997 ñến 2008) ......................................................................................................... 107 2.4. MỘT SỐ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CỦA THÁI LAN ................................... 130 2.4.1. Bài học kinh nghiệm từ sự thành công của Thái Lan ............................ 130 2.4.2. Bài học kinh nghiệm tự sự thất bại ........................................................ 135 CHƯƠNG 3: KINH NGHIỆM CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU CỦA THÁI LAN VÀ KHẢ NĂNG VẬN DỤNG CHO VIỆT NAM ........................................................................ 139 3.1. KHÁI QUÁT VỀ QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HOÁ Ở VIỆT NAM .......... 139 3.1.1. Công nghiệp hoá thời kỳ 1961 - 1985 ................................................... 139 3.1.2. Công nghiệp hoá, hiện ñại hoá thời kỳ từ 1986 ñến nay ....................... 143 3.2. NHỮNG ðIỂM TƯƠNG ðỒNG VÀ KHÁC BIỆT GIỮA VIỆT NAM VÀ THÁI LAN TRONG CÔNG NGHIỆP HOÁ HƯỚNG VỀ XUẤT KHẨU ...... 162 3.2.1. Những ñiểm tương ñồng........................................................................ 162 3.2.2. Những ñiểm khác biệt............................................................................ 167 3.3. KHẢ NĂNG VẬN DỤNG MỘT SỐ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CỦA THÁI LAN VỚI VIỆT NAM ..................................................................................... 175 iv 3.3.1. Về vai trò nhà nước trong tiến trình công nghiệp hoá hướng về xuất khẩu.................................................................................................................. 175 3.3.2. Chiến lược công nghiệp hóa và phát triển vùng .................................... 178 3.3.3. Tăng cường thu hút nguồn vốn tư nước ngoài ñồng thời với huy ñộng nguồn vốn trong nước...................................................................................... 179 3.3.4. Chú trọng phát huy lợi thế so sánh trong quá trình CNH theo hướng xuất khẩu.......................................................................................................... 181 3.3.5. Về xây dựng cơ cấu kinh tế năng ñộng, hiệu quả.................................. 183 3.3.6. Giải quyết tốt mối quan hệ giữa tăng trưởng nhanh và phát triển bền vững ................................................................................................................. 184 3.3.7. ða dạng hóa thị trường, duy trì và nâng cao chất lượng sản phẩm ................................................................................................................ 186 3.3.8. Chú trọng nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và thúc ñẩy phát triển khoa học và công nghệ phục vụ quá trình CNH.............................................. 190 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 193 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ðà CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ðẾN ðỀ TÀI LUẬN ÁN.......................................................................... 196 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 197 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 204 v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Tiếng Việt Tiếng Anh ADB Ngân hàng Phát triển Châu Á Asian Development Bank AFTA Khu vực mậu dịch tự do ASEAN ASEAN Free Trade Area APEC Diễn ñàn hơp tác kinh tế châu Á Thái Bình Dương Asia-Pacific Economic Cooperation ASEAN Hiệp hội các quốc gia ðông Nam Á Association of South East Asian Naitons BOI Ủy ban ñầu tư Board of Investment BOT Ngân hàng Quốc gia Thái Lan Bank of Thailand CIF Tiền hàng, bảo hiểm và cước phí. Người bán sẽ mua bảo hiểm và trả cước cho hàng tới cảng của bên mua Cost, Insurance, Freight CNH Công nghiệp hóa Industrialization Chaebols Các tập ñoàn lớn của Hàn Quốc EOI Công nghiệp hoá hướng về xuất khẩu Export Oriented Industry EU Liên Minh Châu Âu European Union FDI ðầu tư trực tiếp nước ngoài Foreign Direct Investment GDP Tổng sản phẩm quốc nội Gross Domestic Product GNP Tổng sản phẩm quốc gia Gross National Product HðH Hiện ñại hóa Modernization IMF Quỹ tiền tệ quốc tế International Monetary Fund ICOR Tỷ số tăng vốn trên sản lượng Incremental Capital-Output Ratio ISI Ngành CN thay thế nhập khẩu Import Substitution Industry IPZs Khu Xúc tiến ðầu tư Investment Promoting Zones KIST Viện Khoa học và Công nghệ Hàn Quốc Korean Institute of Science and Technology vi MNE Công ty ña quốc gia Multinations Enterprises NESDB Ủy ban phát triển kinh tế xã hội Thái Lan National Economic and Social Development Board NIE Các nền kinh tế công nghiệp mới Newly Industrialized Economies Nxb Nhà xuất bản ODA Viện trợ phát triển chính thức Official Development Assistance R&D Nghiên cứu và triển khai Research and Development SMEs Doanh nghiệp vừa và nhỏ Small and Medium Enterprises SOE Doanh nghiệp nhà nước State Owned Enterprises TRIMs Biện pháp ñầu tư liên quan ñến thương mại Trade Related Investment Measures USD ðô-la Mỹ US Dollars VND ðồng Việt Nam Vietnamese Dong WB Ngân Hàng Thế giới World Bank WTO Tổ chức Thương mại Thế giới World Trade Organization vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Những chỉ tiêu kinh tế cơ bản năm 1996 của các NIE châu Á ................. 33 Bảng 1.2: Cơ cấu ngành công nghiệp - các nước ñang phát triển và các nước phát triển .................................................................................................. 39 Bảng 1.3: Tốc ñộ tăng trưởng GNP, giai ñoạn (1954 – 1960) ................................. 42 Bảng 1.4: Một số chi tiêu kinh tế của Hàn Quốc vào những năm 1960.................... 52 Bảng 1.5: Tốc ñộ tăng trưởng GNP thực, ðầu tư và Xuất khẩu trong các kế hoạch 5 năm (FYP), giai ñoạn (1962-1986)............................................ 53 Bảng 1.6: Các chỉ số kinh tế vĩ mô của ðài Loan, giai ñoạn (1952-1986) ............... 55 Bảng 1.7: Ngoại thương của ðài Loan, giai ñoạn (1950 – 1980) ............................. 60 Bảng 2.1: Cơ cấu ngành của ngành chế biến, chế tạo Thái Lan, giai ñoạn (1950-1976) ...................................................................................71 Bảng 2.2: Cơ cấu hàng xuất khẩu của Thái Lan, giai ñoạn (1980 – 1991) ............... 78 Bảng 2.3: Một số hàng hóa xuất khẩu của Thái Lan, giai ñoạn (1981 – 1993)......... 79 Bảng 2.4: Một số thị trường xuất khẩu của Thái Lan, giai ñoạn 1980-1997 ............ 82 Bảng 2.5: Tỷ suất bảo hộ danh nghĩa và thực tế của Thái Lan, giai ñoạn (1964 – 1978).................................................................................83 Bảng 2.6: Tỷ suất bảo hộ danh nghĩa và thực tế, giai ñoạn (1981-1985).................. 85 Bảng 2.7: Bảo hộ thuế nhập khẩu ở một số nước...................................................... 87 Bảng 2.8: FDI trong các ngành của Thái Lan, giai ñoạn (1970-1995)...................... 94 Bảng 2.9: Tổng số dự án và các chỉ số liên quan trong các doanh nghiệp do BOI hỗ trợ, giai ñoạn (1989-1998).................................................................. 97 Bảng 2.10: Tổng dự án do BOI hỗ trợ hướng về xuất khẩu, giai ñoạn (1989-1998).........98 Bảng 2.11: Tỷ lệ lực lượng lao ñộng có trình ñộ tiểu học ở một số nước châu Á .... 99 Bảng 2.12: Tỷ lệ nhập học của một số nước Châu Á (1988) .................................. 100 Bảng 2.13: Cơ cấu GDP của Thái Lan, giai ñoạn (1970 – 1995) ........................... 104 Bảng 2.14: Lao ñộng theo ngành............................................................................. 105 Bảng 2.15: Mức ñánh thuế trung bình ở các nước Châu Á, giai ñoạn (1985-2001)........113 Bảng 2.16: Trình tự thời gian thay ñổi thuế ở Thái Lan (1970-2007)..................... 114 Bảng 2.17: Tỷ suất bảo hộ danh nghĩa và thực ở Thái Lan giai ñoạn (1980-2003).........116 viii Bảng 2.18: Tỷ lệ FDI so với GDP ........................................................................... 119 Bảng 2.19: Tình trạng lực lượng lao ñộng Thái Lan, giai ñoạn (1993 – 2002) ...... 125 Bảng 2.20: Cơ cấu lao ñộng giai ñoạn (1993 – 2002) ............................................ 127 Bảng 2.21: Cơ cấu lao ñộng theo ngành.................................................................. 128 Bảng 2.22: Sự thay ñổi lực lượng lao ñộng trong các ngành .................................. 129 Bảng 3.1: Cơ cấu thu nhập quốc dân của Việt Nam, giai ñoạn (1976 – 1985) ....... 142 Bảng 3.2: Tốc ñộ tăng trưởng kinh tế của Việt Nam, giai ñoạn (1986-2008).................. 150 Bảng 3.3: Cơ cấu ngành trong GDP, giai ñoạn (1986 – 2008)................................ 151 Bảng 3.4: Cơ cấu sản xuất ngành công nghiệp........................................................ 152 Bảng 3.5: Xuất khẩu và GDP giai ñoạn 1986 - 2005 .............................................. 153 Bảng 3.6: Phân loại cơ cấu hàng xuất khẩu theo mức ñộ chế biến ......................... 153 Bảng 3.7: Phân loại của WB về mức thu nhập theo GDP bình quân ...................... 154 Bảng 3.8: Thu nhập bình quần của Việt Nam và 1 số nước khu vực...................... 155 Bảng 3.9: Tăng trưởng GDP và ICOR một số quốc gia ðông Á............................ 156 Bảng 3.10: Lao ñộng và tốc ñộ tăng trưởng GDP, giai ñoạn (1991 – 2005).......... 157 Bảng 3.11: Xếp hạng năng lực cạnh tranh của Việt Nam ....................................... 158 Bảng 3.12: Chỉ số xã hội ......................................................................................... 163 Bảng 3.13: Các chỉ số kinh tế.................................................................................. 164 Bảng 3.14: Cơ cấu giá trị gia tăng, xuất, nhập khẩu của Thái Lan ......................... 171 Bảng 3.15: Cơ cấu giá trị gia tăng, xuất khẩu và nhập khẩu của Việt Nam............ 172 ix DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Khái niệm tuyến tính của ñổi mới ............................................................. 102 Hình 2.2: Tăng trưởng GDP (%) từ năm 1988 ñến năm 2005 .................................. 122 Hình 2.3: Thay ñổi cơ cấu kinh trong nền kinh tế Thái Lan 1950- 2001 (%) ................. 123 Hình 2.4: Tỷ lệ xuất khẩu của các ngành chế biến, chế tác so với tổng sản lượng, giai ñoạn 1970-2000. (ðơn vị : %) .......................................................... 124 Hình 2.5: Tỷ trọng việc làm của ngành chế biến, chế tác và của ngành nông nghiệp từ 1970 - 2000 .............................................................................. 129 Hình 3.1: Hệ số ICOR của Việt Nam qua các giai ñoạn ........................................... 156 1 PHẦN MỞ ðẦU 1. Tính cấp thiết của ñề tài nghiên cứu Công nghiệp hóa là con ñường tất yếu giúp các nước nghèo nàn, lạc hậu có khả năng thoát khỏi ñói nghèo và phát triển. Mấy thập kỷ qua, công nghiệp hóa ñã diễn ra ở nhiều nước ñang phát triển với sự ña dạng về mô hình, cùng với những thành công, hạn chế khác nhau, thậm chí có nước ñã phải trả giá do những sai lầm trong công nghiệp hóa. Từ công nghiệp hóa thay thế nhập khẩu chuyển sang công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu ñã ñánh dấu bước ngoặt quan trọng trong tiến trình công nghiệp hóa ở một số nước. Thái Lan là một trong những nước ñã ñạt ñược những thành công nhất ñịnh trong tiến trình công nghiệp hóa và ñang vươn lên trở thành nước công nghiệp mới. Tuy nhiên, quá trình công nghiệp hóa của Thái Lan cũng bộc lộ không ít hạn chế. ðặc biệt, sau cuộc khủng hoảng tài chính, tiền tệ châu Á năm 1997 Thái Lan buộc phải có những chính sách, giải pháp ñiều chỉnh tình trạng quá nóng của nền kinh tế. Những thành công và hạn chế trong công nghiệp hóa của Thái Lan ñã ñể lại nhiều bài học kinh nghiệm cho các nước ñang phát triển trong tiến trình công nghiệp hóa ñất nước. Việt Nam chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị trường và mở cửa hội nhập kinh tế quốc tế. Thực hiện công cuộc công nghiệp hóa, hiện ñại hóa theo ñường lối ñổi mới của ðảng ñã góp phần tích cực làm thay ñổi bước ñầu diện mạo kinh tế ñất nước. Năm 1986, Việt Nam thực sự bước vào thời kỳ cải cách, mở cửa với phương châm ña dạng hoá, ña phương hoá, muốn làm bạn với tất cả các nước …. Việt Nam nhận thức rõ tầm quan trọng của chiến lược công nghiệp hoá hướng về xuất khẩu, chiến lược phát triển mang lại thành công và thịnh vượng cho nhiều nước ở vùng ðông Á và ðông Nam Á như Singapore, Malyasia và Thái Lan. Cho ñến nay, sau hơn 20 năm ñổi mới, cải cách và mở cửa, hướng về xuất khẩu, nền kinh tế Việt Nam 2 ñã ñạt ñược nhiều thành tựu, song cũng không ít những thách thức, khó khăn, ñòi hỏi phải có cách tiếp cận mới trên cơ sở chọn lọc những bài học kinh nghiệm của các nước ñi trước. Việt Nam và Thái Lan khi bước vào công nghiệp hóa có một số ñiểm tương ñồng về ñiều kiện kinh tế, tự nhiên, xã hội. Vì vậy, nghiên cứu tiến trình công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan không chỉ có ý nghĩa lý luận và thực tiễn, mà còn có tính tham khảo kinh nghiệm cho quá trình công nghiệp hóa, hiện ñại hóa ở Việt Nam hiện nay. ðó là lý do nghiên cứu sinh chọn ñề tài: “Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan, kinh nghiệm và khả năng vận dụng ñối với Việt Nam” làm nội dung nghiên cứu. 2. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan ñến luận án Công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu là một chủ ñề ñã có nhiều công trình nghiên cứu trong và ngoài nước có giá trị về mặt lý luận cũng như thực tiễn liên quan ñến việc tìm kiếm lời giải ñáp cho các bài học thành công cũng như thất bại của nhiều nước trên thế giới trong ñó có Thái Lan. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về bài học công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan không nhiều, và nếu có thì cũng rất ít công trình nghiên cứu, phân tích, ñánh giá hay tổng kết lại những bài học ñược và chưa ñược của chiến lược công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan một cách có hệ thống, toàn diện, sâu sắc và cập nhật. Các công trình nghiên cứu chiến lược công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan ở Việt Nam cũng không nhiều. Phần lớn các công trình nghiên cứu chủ ñề này xuất hiện dưới dạng thông tin ngắn ñăng trên các báo, tạp chí nghiên cứu hoặc chỉ ñược ñề cập trong chương sách. Các công trình chỉ tập trung chủ yếu vào khái quát sơ lược về chính sách công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu và cũng chưa có một công trình nào phân tích, ñánh giá một cách sâu sắc toàn diện về các chính sách, biện pháp thúc ñẩy công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan. 3 Những công trình khoa học tiêu biểu liên quan ñến chủ ñề ñó là: “Thailand’s industrialization and its consequences” GS.TS Medhi Krongkaew (1995) Nhà xuất Bản (Nxb) Macmillan Press Ltd. Nội dung của cuốn sách ñề cập tác ñộng của quá trình công nghiệp hóa của Thái Lan trong tất cả các lĩnh vực từ nông nghiệp, tài chính, ñô thị hóa, môi trường, giáo dục và sức khỏe. Chương 3, tác giả có ñề cập công nghiệp hóa hướng về xuất khẩu của Thái Lan. Tuy nhiên, chuơng này tác giả cũng chỉ mới ñề cập ñến một số chính sách và kết quả, mà chưa ñi sâu phân tích tác ñộng của các chính sách ñó như thế nào. Hơn nữa, tác giả chỉ giới hạn quá trình công nghiệp hóa ñến ñầu những năm 1990, do vậy những thông tin số liệu mới vẫn chưa ñược cập nhật. Tiếp theo là cuốn “Công nghiệp hóa Việt