Luận án Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các Hợp Tác Xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- MAI ANH B¶O MAI ANH B¶O §¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè néi sinh ®Õn kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c Hîp T¸c X· trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp ë ®ång b»ng s«ng Hång Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: pGS.TS. ng« kim thanh Hµ néi, 2015 i Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- MA MAI ANH B¶O I ANH B¶O §¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè néi sinh ®Õn kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña c¸c Hîp T¸c X· trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp ë ®ång b»ng s«ng Hång Chuyªn ngµnh: qu¶n lý kinh tÕ (khoa häc qu¶n lý) M· sè: 62 34 04 10 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: pGS.ts §ç thÞ h¶i hµ Pgs. Ts chu tiÕn quang Hµ néi, 2015 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án “Các yếu tố tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp” là công trình nghiên cứu của tôi. Các dữ liệu nêu trong luận án là hoàn toàn trung thực. Các phân tích, đánh giá, kết luận khoa học của luận án chưa từng được tác giả khác công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Đỗ Thị Hải Hà, PGS.TS Chu Tiến Quang đã tận tình hướng dẫn để tôi có thể hoàn thành bản luận án này. Những kiến thức về phương pháp nghiên cứu, về lý thuyết cũng như thực tế về hợp tác xã nông nghiệp của các thầy cô đã giúp tôi có nền tảng vững chắc để hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đã tạo điều kiện để tôi phối hợp thực hiện việc điều tra, thu thập dữ liệu phục vụ cho luận án. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo của khoa Khoa học Quản lý, các thầy cô giáo tại đại học Kinh tế Quốc dân, thầy cô phụ trách của Viện Đào tạo Sau đại học đã có những góp ý về mặt khoa học, có những trợ giúp về quy trình, thủ tục để tôi có thể hoàn thành luận án. Tôi cũng xin cảm ơn gia đình đã luôn động viên, khích lệ, tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành luận án Tôi xin chân thành cảm ơn! iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... iii MỤC LỤC ................................................................................................................. iv DANH MỤC BẢNG BIỂU ................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH .................................................................................................. ix DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT....................................................................... x CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................ 1 1.1. Giới thiệu luận án ............................................................................................ 1 1.2. Sự cần thiết của đề tài ..................................................................................... 2 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 5 1.4. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 6 1.5. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 6 1.6. Khái quát tổng quan tình hình nghiên cứu ................................................... 7 1.6.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài. ........................................................ 7 1.6.2. Các công trình nghiên cứu trong nước. ........................................................ 9 1.6.3. Tổng quan về các phương pháp đánh giá tác động trong các nghiên cứu về HTX trên thế giới và tại Việt Nam ....................................................................... 11 1.7. Cách tiếp cận và Mô hình nghiên cứu ......................................................... 12 1.7.1. Cách tiếp cận của luận án ........................................................................... 12 1.7.2. Mô hình nghiên cứu .................................................................................... 13 1.7.3. Đo lường các biến nghiên cứu .................................................................... 14 1.8. Phương pháp nghiên cứu và dữ liệu nghiên cứu ........................................ 19 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC YẾU TỐ NỘI SINH ĐẾN KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC HỢP TÁC Xà TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP ................................................................... 22 2.1. Hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ....................................................... 22 2.1.1. Khái niệm hợp tác xã và hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ............... 22 2.1.2. Đặc điểm của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp .......................... 23 2.1.3. Vai trò của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp .................................... 24 v 2.1.4. Nguyên tắc hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ...... 27 2.2. Hoạt động và kết quả hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ..... 29 2.2.1. Hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ........................ 29 2.2.2. Kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ............ 41 2.3. Phân loại hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ....................................... 42 2.4. Các yếu tố nội sinh ảnh hưởng tới kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp. ................................................................................. 43 2.4.1. Các yếu tố hữu hình (Các yếu tố về quy mô hợp tác xã) ............................ 43 2.4.2. Năng lực quản lý của ban chủ nhiệm hợp tác xã ........................................ 44 2.4.3. Các yếu tố đến từ xã viên hợp tác xã .......................................................... 49 2.5. Các yếu tố ngoại sinh tác động đến kết quả hoạt động của hợp tác xã .... 52 2.5.1. Môi trường địa lý nơi hợp tác xã hoạt động ............................................... 53 2.5.2. Khung pháp lý của quốc gia ....................................................................... 53 2.5.3. Chính sách hỗ trợ của nhà nước đối với hợp tác xã.................................... 54 2.5.4. Sự hỗ trợ của các tổ chức phi chính phủ ..................................................... 56 2.6. Mô hình quản trị hợp tác xã theo truyền thống và theo kiểu mới ............ 56 2.6.1. Hợp tác xã truyền thống và và những khó khăn tất yếu của hợp tác xã truyền thống .......................................................................................................... 56 2.6.2. Mô hình hợp tác xã kiểu mới. ..................................................................... 60 2.7. Phương pháp đánh giá tác động của các yếu tố đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp......................................................... 63 2.7.1. Phương pháp định tính ................................................................................ 63 2.7.2. Phương pháp định lượng. ............................................................................ 64 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 67 CHƯƠNG 3 TỔNG QUAN VỀ HỢP TÁC Xà TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP TẠI VIỆT NAM VÀ TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG .................. 68 3.1. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam qua các giai đoạn ............................................................... 68 3.1.1. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn trước đổi mới 1955-1988 ....................................... 69 vi 3.1.2. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 1988-1996 .............................................................. 73 3.1.3. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 1997 đến năm 2004 ................................................ 75 3.1.4. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 2004 đến năm 2013 ............................................... 77 3.1.5. Sự hình thành và phát triển của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn 2013 đến nay .......................................................... 79 3.2. Thực trạng các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ....................................................................................................................... 80 3.2.1. Thực trạng số lượng và lĩnh vực hoạt động các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ................................................................... 80 3.2.2. Thực trạng tổ chức bộ máy quản lý hợp tác xã và học vấn ban chủ nhiệm HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tại đồng bằng sông Hồng ................................ 81 3.2.3. Thực trạng về doanh thu của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ........................................................................................... 83 3.2.4. Thực trạng về tài sản và nguồn vốn của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng ............................................................................ 86 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 91 CHƯƠNG 4 THỰC TRẠNG TÁC ĐỘNG CỦA CÁC YẾU TỐ NỘI SINH ĐẾN HOẠT ĐỘNG VÀ KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC HỢP TÁC Xà TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP ................................................................. 92 4.1. Nghiên cứu định tính về các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ........................................ 92 4.1.1. Đối với các hợp tác xã sản xuất nông nghiệp ............................................. 92 4.1.2. Đối với các hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp ............................................. 93 4.1.3. Đối với các hợp tác xã chế biến và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp ........... 97 4.2. Nghiên cứu định lượng về các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ...................................... 100 4.2.1. Thống kê mô tả về biến nghiên cứu .......................................................... 100 vii 4.2.2. Phân tích nhân tố khám phá với biến phụ thuộc ....................................... 102 4.2.3. Phân tích tương quan giữa các biến nghiên cứu ....................................... 105 4.2.4. Mô hình hồi quy tuyến tính với biến phục thuộc là kết quả kinh tế của HTX .................................................................................................................... 107 4.2.5. Hồi quy với biến phụ thuộc là “Kết quả kinh tế của xã viên do HTX đem lại” ....................................................................................................................... 109 4.2.6. Phân tích tương quan giữa biến số “Kết quả kinh tế của hợp tác xã” và “Kết quả kinh tế hợp tác xã đem lại cho xã viên” .............................................. 112 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 115 CHƯƠNG 5 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO KẾT QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA HTX TRONG LĨNH VỰC NÔNG NGHIỆP TẠI ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG ..................................................................................................................... 116 5.1. Quan điểm tiếp cận trong phát triển các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở Việt Nam trong thời gian tới .............................................................. 116 5.2. Một số giải pháp tác động vào nhân tố nội sinh nhằm nâng cao kết quả hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp tại đồng bằng sông Hồng ..................................................................................................................... 118 5.2.1. Quan điểm đối với các giải pháp tác động vào nhân tố nội sinh .............. 118 5.2.2. Một số giải pháp tác động vào các nhân tố tác động đến kết quả hoạt động của hợp tác xã ..................................................................................................... 119 5.2.3. Các giải pháp đối với từng hoạt động của hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp .................................................................................................................. 135 5.2.4. Điều kiện thực hiện các giải pháp ............................................................. 138 KẾT LUẬN CHƯƠNG V ..................................................................................... 144 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................................ 145 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ.. 147 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 148 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 156 viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Số lượng mẫu nghiên cứu phân theo địa bàn và phân theo loại hình HTX 20 Bảng 2.1. So sánh hợp tác xã kiểu mới và hợp tác xã truyền thống...................... 61 Bảng 3.1: Trung bình doanh thu theo hoạt động của HTX trong năm 2012 ......... 84 Bảng 3.2: Nguồn thu và trích lập quỹ của HTX 4 tỉnh đồng bằng sông Hồng ..... 85 Bảng 3.3. Doanh thu, lợi nhuận HTX phân theo loại hình HTX .......................... 86 Bảng 3.4. Tình hình đất đai, tài sản hiện có của các HTX năm 2012 ở đồng bằng sông Hồng ............................................................................................. 87 Bảng 3.5. Cơ cấu nguồn vốn của HTX ở đồng bằng sông Hồng năm 2012* ....... 89 Bảng 3.6. Trung bình tổng vốn phân theo loại hình HTX ..................................... 90 Bảng 4.1: Tổng hợp các yếu tố tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ................................................................... 99 Bảng 4.2. Trung bình các biến nghiên cứu .......................................................... 100 Bảng 4.3: Ma trận xoay nhân tố với biến “Kết quả hoạt động kinh tế của HTX” .... 102 Bảng 4.4: Ma trận xoay nhân tố với biến độc lập “Các kỹ năng quản lý” .......... 103 Bảng 4.5: Ma trận xoay nhân tố các biến độc lập “Cam kết cảm xúc”, “cam kết duy trì” và “Tham gia vào quản trị HTX” .......................................... 105 Bảng 4.6. Hệ số tương quan giữa các biến nghiên cứu ....................................... 106 Bảng 4.7. Tóm tắt mô hình 1 ............................................................................... 108 Bảng 4.8. Hệ số tác động mô hình 1 .................................................................... 109 Bảng 4.9. Tóm tắt mô hình 2 ............................................................................... 111 Bảng 4.10. Hệ số tác động mô hình 2 .................................................................... 111 Bảng 4.11: Phân tích tương quan đối với các HTX sản xuất ................................ 113 Bảng 4.12: Phân tích tương quan đối với các HTX dịch vụ nông nghiệp ............. 113 Bảng 4.13: Phân tích tương quan đối với các HTX chế biến và tiêu thụ sản phẩm .... 114 Bảng 5.1. Phân tích SWOT đối với các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ......... 122 ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến “Kết quả kinh tế của HTX” .. 14 Hình 1.2: Mô hình nghiên cứu các yếu tố tác động đến “Kết quả kinh tế của xã viên do HTX đem lại” ............................................................................. 14 Hình 2.1: Quy trình nghiên cứu định tính với phương pháp tình huống ................ 63 Hình 2.2: Quy trình nghiên cứu định lượng kiểm định sự tác động của các biến nghiên cứu ............................................................................................... 64 Hình 3.1: Số lượng HTX qua các thời kỳ ............................................................... 68 Hình 3.2. Số lượng các HTX năm 2014 phân theo khu vực ................................... 81 Hình 3.3. Cấp học cao nhất hoàn thành của chủ nhiệm HTX ................................ 82 Hình 3.4. Các khóa đào tạo ban chủ nhiệm HTX đã tham gia ............................... 83 Hình 3.5. Tỷ trọng giá trị tài sản cố định của HTX năm 2012 ............................... 88 Hình 5.1. Chức năng, hoạt động của HTX trong lĩnh vực nông nghiệp ............... 124 Hình 5.2. Mô hình Thomas và Kilmann nhằm giải quyết mâu thuẫn .................. 128 Hình 5.3. Mô hình kiểm soát chất lượng sản phẩm của xã viên ........................... 130 Hình 5.4. Cung cầu hàng hóa nông dân sản xuất trong ngắn hạn, không có HTX .... 139 Hình 5.5. Cung cầu hàng hóa nông dân sản xuất có vai trò của HTX .................. 139 x DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT HTX NHTM PCP TSCĐ UBND Hợp tác xã Ngân hàng thươngmại Phi chính phủ Tài sản cố định Ủy ban nhân dân 1 CHƯƠNG 1: PHẦN MỞ ĐẦU 1.1. Giới thiệu luận án Luận án nghiên cứu về đề tài “Đánh giá tác động của các yếu tố nội sinh đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng”. Dự kiến những đóng góp mới về khoa học của luận án: - Luận án áp dụng các lý thuyết về quản trị tổ chức nói chung như lý thuyết người đại diện (Agency theory), lý thuyết về chi phí giao dịch (transaction cost theory), vấn đề kẻ hưởng không (Free-rider problem) vào bối cảnh của các HTX để thấy được các vấn đề mà HTX trong lĩnh vực nông nghiệp đang gặp phải. Luận án cũng chỉ ra một số yếu tố đến từ phía ban chủ nhiệm, xã viên như việc cam kết của xã viên có tác dụng giúp HTX vượt qua những khó khăn tất yếu trong quá trình hoạt động. - Từ lý luận và thực tiễn về các hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp và các yếu tố nội sinh tác động đến các hợp tác xã này, Luận án làm rõ cơ sở lý luận, từ đó xây dựng mô hình các yếu tố nội sinh tác động đến kết quả hoạt động của các hợp tác xã trong lĩnh vực nông nghiệp, cụ thể : Thứ nhất, các yếu tố năng lực quản trị HTX bao gồm năng lực lập kế hoạch, năng lực tổ chức, năng lực lãnh đạo và năng lực kiểm soát có tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. Kết quả nghiên cứu cho thấy, năng lực lãnh đạo và năng lực kiểm soát của ban chủ nhiệm HTX có tác động thuận chiều đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp, trong đó năng lực kiểm soát có tác động rất mạnh. Điều này được giải thích do môi trường kinh doanh, môi trường hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp luôn có sự biến động lớn, do vậy việc kiểm soát trong đó có kiểm soát sự thay đổi là rất quan trọng đối với các HTX. Thứ hai, các yếu tố thuộc về xã viên HTX bao gồm sự cam kết của xã viên, sự tham gia của xã viên vào hoạt động quản trị HTX có tác động đến kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp. Kết quả nghiên cứu cho thấy cam 2 kết cảm xúc, cam kết duy trì và việc tham gia quản trị của xã viên HTX có tác động thuận chiều tới kết quả hoạt động của các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp, trong đó nhân tố tham gia vào quản trị HTX có tác động mạnh nhất. - Từ kết quả nghiên cứu, Luận án đưa ra đề xuất để tăng cường kết quả hoạt động cho các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp cần có sự phối hợp của các cơ quan quản lý nhà nước, ban chủ nhiệm và xã viên HTX. Ban chủ nhiệm HTX cần tích cực, chủ động tăng