Luận án Dạy học thơ nôm đường luật theo đặc điểm thi pháp thể loại ở trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI Là PHƯƠNG THÚY D¹Y HäC TH¥ N¤M §¦êNG LUËT THEO §ÆC ®iÓm THI PH¸P THÓ LO¹I ë TRUNG HäC PHæ TH¤NG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI Là PHƯƠNG THÚY D¹Y HäC TH¥ N¤M §¦êNG LUËT THEO §ÆC ®iÓm THI PH¸P THÓ LO¹I ë TRUNG HäC PHæ TH¤NG Chuyên ngành: Lí luận và PPDH bộ môn Văn và Tiếng Việt Mã số: 62.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN THỊ THANH HƯƠNG HÀ NỘI - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án Lã Phương Thúy Lời cảm ơn ---***--- Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến cô giáo, PGS.TS. Nguyễn Thị Thanh Hương - người đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ để tôi có thể hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin cảm ơn những góp ý vô cùng quý báu của các nhà khoa học, của các thầy cô trong Bộ môn Phương pháp dạy học Ngữ văn, Khoa Ngữ văn, Phòng Sau Đại học, Ban Giám hiệu, giáo viên các trường THPT nơi tiến hành điều tra khảo sát và tổ chức thực nghiệm đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới gia đình, bạn bè, anh chị em đồng nghiệp, Khoa sư phạm, Trường ĐH Giáo dục - ĐH Quốc gia Hà Nội nơi tôi đang công tác vì đã luôn quan tâm, động viên và ủng hộ để tôi hoàn thành công trình này! Tác giả Lã Phương Thúy MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN ......................................................................................... 7 1.1. Nghiên cứu về thơ Nôm Đường luật ................................................................. 7 1.1.1. Các công trình nghiên cứu trong nước .................................................... 7 1.1.2. Các công trình nghiên cứu nước ngoài .................................................. 15 1.2. Nghiên cứu về dạy học thơ Nôm Đường luật ở THPT ................................. 17 1.2.1. Nghiên cứu về dạy học tác phẩm văn chương theo đặc điểm thi pháp thể loại .............................................................................................................. 17 1.2.2. Nghiên cứu về dạy học thơ trung đại và dạy học thơ Nôm Đường luật ở THPT ..................................................................................................... 20 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 23 Chương 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT THEO ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP THỂ LOẠI Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ................................................................................. 24 2.1. Cơ sở lí luận ...................................................................................................... 24 2.1.1. Đặc điểm thi pháp thơ Nôm Đường luật ................................................ 24 2.1.2. Vấn đề khoảng cách thẩm mĩ trong tiếp nhận tác phẩm thơ Nôm Đường luật của HS THPT ................................................................................. 64 2.1.3. Dạy học tác phẩm văn chương và dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc điểm thi pháp thể loại ........................................................................ 65 2.1.4. Lí luận DH theo định hướng phát triển năng lực HS ............................. 70 2.1.5. Đặc trưng tâm lí lứa tuổi học sinh lớp 10 và 11 .................................... 74 2.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 76 2.2.1. Vị trí, vai trò của thơ Nôm Đường luật trong chương trình Ngữ văn THPT ... 76 2.2.2. Thực trạng dạy học thơ Nôm Đường luật ở THPT ................................ 76 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 89 Chương 3: MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY HỌC THƠ NÔM ĐƯỜNG LUẬT THEO ĐẶC ĐIỂM THI PHÁP THỂ LOẠI Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ......... 90 3.1. Một số yêu cầu đặt ra khi dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc điểm thi pháp thể loại cho học sinh THPT ..................................................................... 90 3.1.1. Đảm bảo tuân thủ những quy định chặt chẽ về luật thơ và phải tìm ra những điểm mới về thể loại của mỗi nhà thơ ............................................... 90 3.1.2. Xác định đúng đắn vai trò chủ thể của người học và bản chất thẩm mĩ của tác phẩm văn chương ............................................................................. 91 3.1.3. Đảm bảo yêu cầu đổi mới DH theo định hướng phát triển năng lực người học .................................................................................................... 92 3.2. Đề xuất một số biện pháp dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc điểm thi pháp thể loại ở THPT ........................................................................................ 93 3.2.1. Hướng dẫn học sinh đọc văn bản để từng bước nhận diện đặc điểm thi pháp thể loại ................................................................................................ 93 3.2.2. Hướng dẫn học sinh chú giải sâu, cắt nghĩa để làm cơ sở phân tích, bình giá những bứt phá, sáng tạo của mỗi tác giả trong việc làm mới những đặc điểm thi pháp thể loại ..................................................................... 99 3.2.3. Vận dụng dạy học theo chủ đề thơ Nôm Đường luật để làm nổi bật các đặc điểm thi pháp thể loại .......................................................................... 109 3.2.4. Dạy học thơ Nôm Đường luật theo hướng dạy học phát hiện những giá trị độc đáo của đặc điểm thi pháp thể loại .......................................................... 117 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 126 Chương 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................ 127 4.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ............................................................. 127 4.1.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 127 4.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm .......................................................................... 127 4.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực nghiệm .................................................. 127 4.2.1. Lựa chọn địa bàn thực nghiệm ............................................................. 127 4.2.2. Chọn và bồi dưỡng giáo viên dạy tiết thực nghiệm ............................. 127 4.2.3. Đối tượng thực nghiệm sư phạm .......................................................... 128 4.2.4. Thời gian thực nghiệm .......................................................................... 128 4.3. Tài liệu và nội dung tổ chức thực nghiệm .................................................... 128 4.3.1. Tài liệu thực nghiệm sư phạm .............................................................. 128 4.3.2. Nội dung thực nghiệm .......................................................................... 128 4.4. Xây dựng phương thức và tiêu chí đánh giá................................................ 129 4.4.1. Phương thức và tiêu chí đánh giá mặt định lượng ............................... 129 4.4.2. Phương thức và tiêu chí đánh giá mặt định tính .................................. 129 4.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm ...................................................................... 129 4.5.1. Kết quả thực nghiệm sư phạm vòng 1 (Học kỳ I, năm học 2014 - 2015) ... 129 4.5.2. Kết quả thực nghiệm sư phạm vòng 2 (Học kỳ I, năm học 2015 - 2016) ... 133 4.6. Điều tra về các biện pháp sư phạm đã đề xuất ............................................ 144 4.6.1. Kết quả điều tra về giáo án thực nghiệm sư phạm ............................... 145 4.6.2. Điều tra GV về kết quả của các giờ học thực nghiệm sư phạm ........... 145 4.6.3. Điều tra HS về kết quả của các giờ học thực nghiệm sư phạm ........... 146 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 147 KẾT LUẬN VÀ MỘT SỐ ĐỀ XUẤT ................................................................. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .......................................................................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152 PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Viết tắt Từ, cụm từ 1. DH: Dạy học 2. ĐC: Đối chứng 3. GV: Giáo viên 4. HS: Học sinh 5. PP: Phương pháp 6. SGK: Sách giáo khoa 7. THPT: Trung học phổ thông 8. TN: Thực nghiệm 9. TNĐL: Thơ Nôm Đường luật 10. TNSP: Thực nghiệm sư phạm DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Nhận thức của HS về khái niệm TNĐL .................................................... 83 Bảng 2.2: Nhận thức của HS về đặc điểm thi pháp TNĐL .................................... 84 Bảng 2.3: Mức độ quan tâm của GV đối với HS trước giờ học TNĐL ................. 84 Bảng 2.4: Mức độ sử dụng các PPDH của GV khi dạy TNĐL .............................. 85 Bảng 2.5: Những kh kh n HS thường gặp khi học thơ TNĐL ............................ 85 Bảng 2.6: Mong muốn của HS đối với GV trong giờ học TNĐL .......................... 86 Bảng 2.7: Nhận thức của GV về dạy TNĐL th o đặc điểm thi pháp thể loại ........ 86 Bảng 2.8: Mức độ quan tâm của GV đối với HS trước giờ học TNĐL ................. 87 Bảng 2.9: Mức độ sử dụng các PP của GV khi dạy TNĐL ................................... 87 Bảng 2.10: h kh n của GV khi dạy TNĐL .......................................................... 87 Bảng 4.1: Thống kê kết quả học tập của HS nh m TN và ĐC trước khi TNSP ....... 130 Bảng 4.2: Phân bố điểm của lớp TN và lớp ĐC sau khi TNSP vòng 1 ............... 132 Bảng 4.3: Phân bố tần số luỹ tích hội tụ lùi của nh m lớp TN và nh m lớp ĐC sau khi TNSP vòng 1 ..................................................................... 132 Bảng 4.4: Thống kê kết quả học tập của HS nh m TN và ĐC trước khi TNSP vòng 2 ................................................................................................... 135 Bảng 4.5: Phân bố điểm của lớp TN và lớp ĐC sau khi TNSP vòng 2 ............... 143 Bảng 4.6: Phân bố tần số luỹ tích hội tụ lùi của nh m lớp TN và nh m lớp ĐC sau khi TNSP ................................................................................. 143 Bảng 4.7: Điều tra GV về nội dung giáo án dạy học TNSP ................................. 145 Bảng 4.8: Điều tra GV về hiệu quả của việc áp dụng các biện pháp DH cho HS trong các tiết học TNSP ................................................................. 146 Bảng 4.9: Điều tra HS về các tiết học trong quá trình TNSP vòng 2 .................. 146 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Thái độ của HS khi học TNĐL ở THPT ............................................. 83 Biểu đồ 4.1: Điểm kiểm tra của nh m TN và ĐC của 2 khối trước khi TNSP ..... 130 Biểu đồ 4.2: Phân bố điểm bài kiểm tra của lớp TN và lớp ĐC ............................ 132 Biểu đồ 4.3: Đường biểu diễn hội tụ lùi của nh m lớp TN và nh m ĐC sau khi TNSP vòng 1 ............................................................................... 133 Biểu đồ 4.4: Điểm kiểm tra của nh m TN và ĐC của 2 khối trước khi TNSP vòng 2 ................................................................................................ 135 Biểu đồ 4.5: Phân bố điểm bài kiểm tra của lớp TN và lớp ĐC sau khi TNSP vòng 2 ................................................................................................ 143 Biểu đồ 4.6: Đường biểu diễn hội tụ lùi của nh m lớp TN và nh m ĐC sau TNSP vòng 2 ..................................................................................... 144 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Vấn đề đổi mới PPDH th o hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS đã và đang trở thành một xu thế c ý nghĩa chiến lược và là một đòi hỏi ngày càng bức bách đối với việc phát triển sự nghiệp giáo dục ở nước ta. Đặc biệt, sau khi Nhà nước ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4/11/2013 đã được Hội nghị Trung ương 8 kh a XI thông qua về đổi mới c n bản, toàn diện giáo dục và đào tạo nhằm mục tiêu: Tạo chuyển biến c n bản, mạnh mẽ về chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo; đáp ứng ngày càng tốt hơn công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc và nhu cầu học tập của nhân dân thì yêu cầu đ càng được đặt ra quyết liệt hơn. Giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm n ng, khả n ng sáng tạo của mỗi cá nhân; yêu gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào; sống tốt và làm việc hiệu quả là trách nhiệm và là mục tiêu hàng đầu của ngành giáo dục. Nghị quyết cũng nhấn mạnh việc tiếp tục đổi mới mạnh mẽ PP dạy và học th o hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, khuyến khích tự học, tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ n ng của người học, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy m c là yêu cầu cấp bách hiện nay. Nằm trong bối cảnh đ , môn Ngữ v n cũng không phải là một ngoại lệ. Cuộc cách mạng đổi mới PP dạy học v n đã được nhận thức từ lâu, trải qua nhiều chặng đường phát triển và hiện nay đang được đặc biệt coi như một vấn đề th n chốt, c ý nghĩa quyết định trong việc nâng cao chất lượng DH v n ở nhà trường phổ thông. 1.2. Dạy học v n th o đặc trưng thi pháp thể loại là một yêu cầu bắt buộc trong DH tác phẩm v n chương. Đặc biệt, từ n m 2006, sau những chương trình triển khai thí điểm tại một số trường trung học phổ thông trong cả nước, tiếp thu tinh thần đổi mới trong chương trình, SGK tiểu học và trung học cơ sở, bộ Giáo dục- Đào tạo đã chính thức ban hành hệ thống SGK phổ thông trung học bộ mới. Trong tình hình đổi mới chung đ , môn Ngữ v n hiện nay đã c sự thay đổi tổng thể: từ cách gọi tên, cấu trúc nội dung chương trình đến yêu cầu giảng dạy, không còn là sự hợp nhất của 3 phân môn: V n học, Tiếng Việt và Tập làm v n trong chương trình cũ. Ở bộ phận V n học, trước đây các v n bản được sắp xếp th o giai đoạn lịch sử, giờ đây đã được cấu trúc theo thể loại kết hợp với tính lịch sử của v n bản đ . Giờ phân tích tác phẩm v n học đã được thay thế bằng giờ Đọc- hiểu v n bản, với mục tiêu DH mới là HS từ việc đọc một v n bản cụ thể phải hiểu được những lý thuyết đặc trưng của một thể loại, nắm được những kĩ n ng đọc v n bản cần thiết để hiểu những tầng sâu không nói hết bằng lời. Nhấn mạnh vào yêu cầu đọc- hiểu v n 2 bản chính là nhấn mạnh vào vai trò chủ thể của người đọc, nhằm phát huy hơn nữa tính chủ động, tích cực của HS. Mặt khác, theo định hướng phát triển chương trình giáo dục phổ thông sau n m 2015, môn Ngữ v n được coi là môn học công cụ. Dạy học đọc hiểu v n bản n i chung và dạy học đọc hiểu v n bản th o đặc điểm thi pháp thể loại n i riêng cũng không nằm ngoài mục tiêu chung của môn Ngữ v n là hình thành và rèn luyện ở HS kĩ n ng đọc hiểu các loại v n bản, trong đ c v n bản v n học, từ đ , hình thành ở HS n ng lực cảm thụ thẩm mĩ, n ng lực thưởng thức v n học - một trong các n ng lực mang tính đặc thù của môn học. 1.3. V n học trung đại là một bộ phận v n học quan trọng của v n học Việt Nam. Với 10 thế kỉ hình thành và phát triển, v n học trung đại đã đạt được nhiều thành tựu rực rỡ với những tác gia và tác phẩm xuất sắc làm nên một nền v n học Việt Nam phong phú, đa dạng. Trong chương trình THPT, v n học trung đại được đưa vào dạy ở lớp 10 và 11 với một thời lượng lớn, với khá nhiều tác gia, tác phẩm tiêu biểu. Dạy học v n n i chung và dạy v n học trung đại nói riêng là dạy cái hay, cái đẹp trong mỗi tác phẩm v n chương để từ đ giúp người học khám phá ra cái “ý tại” trong cái “ngôn ngoại” của tác giả, từ đ khơi dậy ở các em tình yêu, sự trân trọng, yêu quý những giá trị tinh thần, những hạt ngọc v n chương để biết giữ gìn, bảo tồn những di sản v n h a cũng như biết tự hào về tiếng nói dân tộc và bề dày của truyền thống v n chương nước Việt. Song, cho tới nay, việc dạy và học v n, nhất là phần v n học trung đại ở nhà trường THPT vẫn còn tồn tại nhiều bất cập, đòi hỏi phải có sự thay đổi cơ bản, mạnh mẽ. 1.4. Thơ Nôm Đường luật là một trong những thể loại độc đáo vào bậc nhất của v n học Việt Nam. Với nguồn gốc là một thể thơ ngoại nhập nhưng nhờ những sáng tạo nghệ thuật của các tác giả, TNĐL đã dần tạo nên những đặc điểm riêng và khẳng định giá trị của một thể loại v n học có thành tựu lớn trong v n học nước nhà, sánh ngang hàng với các thể loại v n học dân tộc. TNĐL được đưa vào giảng dạy trong chương trình giáo dục phổ thông ở cả cấp THCS và THPT với số lượng tác phẩm và tác giả tương đối lớn. Điều đ không những khẳng định giá trị của thể loại mà còn xác nhận mục tiêu của DH TNĐL n i riêng và DH thơ v n trung đại nói chung là góp phần gìn giữ và phát huy tinh hoa v n học của dân tộc. Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc DH TNĐL ở nhà trường phổ thông hiện nay gặp rất nhiều kh kh n do sự khác biệt ngôn ngữ, do khoảng cách về thời đại và do n ng lực tiếp nhận của HS THPT hiện nay. Không thể phủ nhận TNĐL là một thể loại khó ngay cả đối với GV, nhưng việc HS ngại học, không thích học TNĐL phụ thuộc rất nhiều vào PP giảng dạy và tổ chức giờ học của GV. 3 Vì vậy, để giúp GV tìm ra con đường, cách thức hướng dẫn HS chiếm lĩnh, khám phá vẻ đẹp của những áng thơ tuyệt tác của một thời đại v n học, nhằm phát huy vai trò chủ động, tích cực, sáng tạo của HS trong quá trình khai mở những giá trị tiềm ẩn trong các tác phẩm TNĐL, từ đ giáo dục cho các em lòng yêu v n học, niềm tự hào dân tộc ẩn chứa trong các tác phẩm giai đoạn này, chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: "Dạy học thơ Nôm Đường luật theo đặc điểm thi pháp thể loại ở THPT". 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 2.1. Luận án được thực hiện với mục đích hệ thống hóa, khái quát hóa một số đặc điểm thi pháp của TNĐL; đánh giá thực trạng DH TNĐL ở THPT hiện nay, từ đ đề xuất một số biện pháp DH TNĐL ở THPT th o đặc điểm thi pháp thể loại nhằm g p phần nâng cao chất lượng DH Ngữ v n n i chung, DH TNĐL n i riêng, phù hợp với định hướng đổi mới PPDH và định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông hiện nay. 2.2. Để thực hiện mục đích trên, luận án c nhiệm vụ: - Nghiên cứu, hệ thống, khái quát một số đặc điểm thi pháp cơ bản của TNĐL. - Điều tra, khảo sát thực trạng dạy và học TNĐL ở THPT hiện nay. - Đề xuất một số biện pháp và quy trình thực hiện các biện pháp DH TNĐL ở THPT th o đặc điểm thi pháp thể loại. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của việc vận dụng các biện pháp DH TNĐL th o đặc điểm thi pháp thể loại ở THPT mà luận án đề xuất. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án: Việc dạy học TNĐL th o các đặc điểm thi pháp thể loại ở trung học phổ thông. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Trong luận án, chúng tôi xác định giới hạn nghiên cứu là các tác phẩm TNĐL trong chương trình Ngữ v n THPT (lớp 10 và lớp 11), SG bộ Cơ bản và nghiên cứu cách thức tổ chức dạy học TNĐL ở nhà trường phổ thông th o các đặc điểm thi pháp thể loại. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong phạm vi luận án, chúng tôi sử dụng chủ yếu các phương pháp sau: 4.1. Phương pháp nghiên cứu th o thi pháp học Luận án sử dụng PP nghiên cứu th o thi pháp học với tư cách là một môn khoa học nghiên c