Luận án Đô thị hóa ở Thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An từ năm 1974 đến năm 2008

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ KIM SANG ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN TỪ NĂM 1974 ĐẾN NĂM 2008 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2023 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ KIM SANG ĐÔ THỊ HÓA Ở THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN TỪ NĂM 1974 ĐẾN NĂM 2008 Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 92 29 013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN ĐỨC CƢỜNG HÀ NỘI - 2023 LỜI CẢM ƠN Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với PGS.TS Trần Đức Cường, giáo viên hướng dẫn, người luôn ủng hộ ý tưởng nghiên cứu khoa học và là chỗ dựa tinh thần quan trọng giúp tôi hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Viện Sử học, các thầy, cô trong Viện Sử học, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, Khoa Lịch sử Học viện Khoa học xã hội Viện Nam cùng các tập thể, cá nhân đã luôn quan tâm, giúp đỡ, động viên, tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận án này. Tôi cũng xin chân thành gửi lời biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè đồng nghiệp thân thiết đã luôn gần gũi, chia sẻ, động viên để tôi vượt qua mọi khó khăn trong cuộc sống, hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn ! Tác giả luận án Nguyễn Thị Kim Sang LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu tham khảo và sử dụng trong luận án là trung thực, trích dẫn nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả luận án Nguyễn Thị Kim Sang MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................. 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án .............................................. 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án ............................................... 4 4. Cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu ............................. 6 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án ......................................................... 7 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ........................................................ 8 7. Bố cục của luận án .......................................................................................... 9 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TƢ LIỆU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ......................................................................... 10 1.1. Khái niệm đô thị, đô thị hoá ............................................................................ 10 1.2. Một số công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá ở Việt Nam .............. 12 1.2.1. Những công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá ở Việt Nam nói chung .......................................................................................................... 12 1.2.2. Một số công trình nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá ở thành phố Vinh ........................................................................................................... 19 1.3. Nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài và những vấn đề luận án cần tập trung nghiên cứu, giải quyết .................................................. 28 1.3.1. Nhận xét về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............. 28 1.3.2. Những vấn đề luận án cần tập trung nghiên cứu, giải quyết .................. 29 Chƣơng 2: QUY HOẠCH, MỞ RỘNG KHÔNG GIAN ĐÔ THỊ, XÂY DỰNG CƠ SỞ HẠ TẦNG VẬT CHẤT KỸ THUẬT, QUẢN LÝ, ĐIỀU HÀNH ĐÔ THỊ VINH ......................................................................................................... 31 2.1. Một số nhân tố ảnh hƣởng đến đô thị hoá ở thành phố Vinh từ năm 1974 đến năm 2008 .................................................................................................. 31 2.1.1. Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, xã hội ................................................... 31 2.1.2. Nguồn lực dân cư ................................................................................... 35 2.1.3. Chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước và các cấp chính quyền địa phương về tái thiết, xây dựng, phát triển thành phố Vinh ............... 38 2.2. Quy hoạch, mở rộng địa giới hành chính, không gian đô thị Vinh ............. 42 2.2.1. Quy hoạch, mở rộng địa giới hành chính không gian đô thị Vinh ......... 42 2.2.2. Chia tách, sáp nhập, thay đổi địa danh, địa giới hành chính các phường, xã, dân cư trên địa bàn đô thị Vinh .................................................... 49 2.3. Đầu tƣ xây dựng cơ sở hạ tầng vật chất kỹ thuật ......................................... 53 2.3.1. Đầu tư xây dựng khu phố Quang Trung ................................................. 53 2.3.2. Đầu tư xây dựng các tuyến đường bộ nội thị, bến xe ............................. 54 2.3.3. Đầu tư xây dựng ga Vinh, cảng Bến Thủy và sân bay Vinh .................. 57 2.3.4. Đầu tư xây dựng cơ sở vật chất ngành Bưu điện, Bưu chính viễn thông ..... 66 2.3.5. Đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ các hoạt động văn hóa, xã hội của người dân ............................................................................................. 68 2.4. Quản lý, điều hành đô thị ................................................................................ 72 2.4.1. Quản lý, sử dụng nguồn tài nguyên đất đai ............................................ 72 2.4.2. Quản lý việc thu gom, xử lý rác thác, nước thải, chất thải công nghiệp, xây dựng, rác thải sinh hoạt ................................................................ 76 2.4.3. Xây dựng, quản lý văn hoá, trật tự, an ninh, an toàn xã hội................... 77 Tiểu kết chƣơng 2 .................................................................................................... 79 Chƣơng 3: CHUYỂN ĐỔI KINH TẾ, TẬP TRUNG DÂN CƢ, PHÂN TẦNG XÃ HỘI, XÂY DỰNG VĂN HOÁ - VĂN MINH ĐÔ THỊ ....................... 81 3.1. Sự chuyển đổi về kinh tế .................................................................................. 81 3.1.1. Chuyển đổi trong kinh tế nông nghiệp ................................................... 81 3.1.2. Chuyển đổi trong các ngành công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp ........... 89 3.1.3. Các ngành dịch vụ, thương mại, du lịch ................................................. 97 3.2. Quá trình tập trung dân cƣ trên địa bàn thành phố Vinh ......................... 104 3.3. Vấn đề việc làm và phân tầng xã hội ............................................................ 109 3.4. Xây dựng, phát triển văn hóa, văn minh đô thị .......................................... 114 Tiểu kết chƣơng 3 .................................................................................................. 119 Chƣơng 4: NHẬN XÉT VỀ ĐÔ THỊ HOÁ Ở THÀNH PHỐ VINH, TỈNH NGHỆ AN TỪ NĂM 1974 ĐẾN NĂM 2008 ....................................................... 121 4.1. Ảnh hƣởng tích cực của đô thị hoá ở thành phố Vinh đối với tỉnh Nghệ Tĩnh, Nghệ An và vùng Bắc Trung bộ ....................................................... 121 4.2. Tác động trái chiều của Đô thị hoá ở thành phố Vinh đối với Nghệ An, Hà Tĩnh ........................................................................................................... 134 4.3. Một số bài học kinh nghiệm và ý kiến đề xuất ............................................ 141 Tiểu kết chƣơng 4 .................................................................................................. 143 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ ĐƢỢC CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ............................ 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 152 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 167 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa GD-ĐT Giáo dục - đào tạo HĐND Hội đồng Nhân dân HTX Hợp tác xã KHCN Khoa học - công nghệ KT-XH Kinh tế - xã hội UBMTTQ Ủy ban Mặt trận Tổ quốc UBND Ủy ban Nhân dân TNHH Trách nhiệm hữu hạn DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình dân cư ở thành phố Vinh (1990 - 2008) ................................... 35 Bảng 2.2: Dân số và tình hình tăng dân số tự nhiên ở thành phố Vinh từ năm 1975 đến năm 2008 ........................................................................................... 36 Bảng 2.3: Diện tích đất đai các xã thuộc huyện Hưng Nguyên và huyện Nghi Lộc sáp nhập vào thành phố Vinh theo Nghị định số 45/2008/NĐ -CP ngày 17/4/2008. ................................................................................................. 47 Bảng 2.4: Diện tích tự nhiên, dân số các xã: Nghi Ân, Nghi Đức, Nghi Liên, Nghi Kim thành phố Vinh (Nghệ An) năm 2008 .............................................. 52 Bảng 2.5: Các bệnh viện trên địa bàn thành phố Vinh từ năm 1974 đến năm 2008 64 Bảng 3.1: Diện tích trồng lúa trên địa bàn thành phố Vinh (1975 - 1985) ............... 81 Bảng 3.2: Diện tích cây trồng trên địa bàn thành phố Vinh (1986 - 2008) .............. 82 Bảng 3.3: Số lượng lao động làm việc trong các cơ sở công nghiệp ngoài quốc doanh ở thành phố Vinh (1996 - 2005) .................................................... 91 Bảng 3.4: Cơ sở công nghiệp chính trên địa bàn thành phố Vinh (1998 - 2008) không nằm trong các khu, cụm công nghiệp ............................................ 95 Bảng 3.5: Dân số và tỷ lệ tăng dân số tự nhiên ở thành phố Vinh (1975 - 2009) ... 105 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Tình hình dân số và tỷ lệ tăng dân số tự nhiên từ năm 1975 đến năm 2008 .................................................................................................. 37 Biểu đồ 3.1: Cơ cấu diện tích cây trồng trên địa bàn thành phố Vinh (1986 - 2008) ....... 83 Biểu đồ 3.2: Số lượng đàn trâu, bò, lợn trên địa bàn thành phố Vinh (1986 - 2005) ....... 86 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài 1.1. Ngày 01/5/1974, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Bộ Xây dựng Đỗ Mười cùng ông Dieter Doering- Đại sứ Đặc mệnh toàn quyền nước Cộng hoà Dân chủ Đức tại Việt Nam và ông Otto Knauer Trưởng đoàn chuyên gia Cộng hoà Đức xây dựng thành phố Vinh cùng lãnh đạo Tỉnh uỷ, Uỷ ban Hành chính tỉnh Nghệ An, Thành uỷ, Uỷ ban Hành chính thành phố Vinh đặt viên gạch đầu tiên tại khu A, khu phố Quang Trung, xây dựng lại thành phố Vinh. Từ đó, cho đến ngày 05/9/2008, khi Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1210/QĐ-TTg công nhận Vinh là đô thị loại I, trực thuộc tỉnh Nghệ An, đô thị hóa trên địa bàn thành phố Vinh vừa mang những nét chung vừa mang những nét riêng khá điển hình so với một số đô thị khác ở vùng Bắc Trung bộ và cả nước. Trong thời gian kéo dài suốt hơn 3 thập niên đó, quá trình đô thị hoá diễn ra trên địa bàn thành phố Vinh liên tục, toàn diện, đưa thành phố Vinh trở thành đô thị loại II vào ngày 13/8/1993 và chính thức trở thành đô thị loại I, trực thuộc tỉnh Nghệ An vào ngày 05/9/2008. Sau mốc lịch sử đó, thành phố Vinh đang tiếp tục được mở rộng cả không gian, đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng,... để từng bước trở thành trung tâm kinh tế - văn hóa của vùng Bắc Trung bộ. Xét trên tất cả các phương diện, đô thị hoá ở thành phố Vinh (1974 -2008) không chỉ là một trong những tiêu chí phản ánh bức tranh kinh tế - xã hội mà còn là một trong những nhân tố ảnh hưởng sâu sắc đến toàn bộ đời sống kinh tế - xã hội của các tầng lớp nhân dân trên địa bàn thành phố Vinh nói riêng, tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh nói chung, rộng hơn là cả vùng Bắc Trung bộ. Mặc dầu đã có một số công trình nghiên cứu đề cập đến quá trình đô thị hoá trên địa bàn thành phố Vinh trong những khoảng thời gian khác nhau, nhưng cho đến nay, chưa có công trình nào nghiên cứu về đô thị hoá ở thành phố Vinh trong khoảng thời gian đề tài xác định một cách hệ thống, toàn diện. Bởi vậy, chọn đề tài: “Đô thị hóa ở thành phố Vinh (tỉnh Nghệ An) từ năm 1974 đến năm 2008” làm đề tài luận án nhằm tái hiện lại một cách hệ thống về quá trình đô thị hoá ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An nói riêng trong khoảng thời gian đề tài xác định. Kết quả nghiên cứu đề tài hy vọng góp phần thiết thực vào việc nghiên 2 cứu quá trình đô thị hoá ở khu vực Bắc Trung bộ cũng như cả nước cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI nói chung. 1.2. Hướng nghiên cứu về đô thị và đô thị hoá là một trong những hướng nghiên cứu thu hút nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu Sử học, Đô thị học, Khảo cổ học, Kiến trúc, Kinh tế, Nhân học, ở nhiều nước trên thế giới trong suốt nhiều thập kỷ qua. Từ cuối thế kỷ XX đến đầu thế kỷ XXI, các nhà nghiên cứu Sử học, Dân tộc học, Văn hóa học, Kinh tế học, Nhân học,Kiến trúc ở Việt Nam đã công bố nhiều công trình nghiên cứu công phu về đô thị và đô thị hoá ở nhiều tỉnh thành trong cả nước. Nhiều Hội thảo khoa học quốc tế, quốc gia về các chủ đề liên quan trực tiếp đến đô thị và đô thị hoá ở vùng đồng bằng Bắc bộ, vùng Đông Nam Bộ, Tây Nam Bộ, lần lượt được tổ chức. Một số NCS Tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam tại Đại học quốc gia Hà Nội, Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh, Đại học Đà Nẵng, Đại học Vinh, đã chọn hướng nghiên cứu về đô thị hay đô thị hoá ở một đô thị của nước ta làm đề tài luận án Tiến sĩ Lịch sử. Kết quả nghiên cứu đạt được từ các luận án nêu trên góp phần không nhỏ vào việc giải quyết những nhiệm vụ khoa học và thực tiễn mà đề tài đặt ra. Do đó, chọn đề tài nghiên cứu “Đô thị hóa ở thành phố Vinh (tỉnh Nghệ An) từ năm 1974 đến năm 2008” là góp phần giải quyết những nhiệm vụ khoa học và thực tiễn mà đô thị hoá ở thành phố Vinh đặt ra. Kết quả đạt được hy vọng sẽ góp phần vào việc nghiên cứu toàn bộ quá trình đô thị hoá trên địa bàn tỉnh Nghệ An nói chung, vùng Bắc Trung bộ rộng hơn là cả nước cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI nói chung. 1.3. Giống như nhiều thành phố khác ở Bắc Trung bộ và cả nước, đô thị hoá ở thành phố Vinh từ năm 1974 đến năm 2008 đã mở rộng không gian đô thị thông qua con đường sáp nhập thêm nhiều làng xã thuộc huyện Hưng Nguyên và huyện Nghi Lộc vào địa bàn thành phố, từng bước biến các làng, xã ấy thành các khối, phường. Việc biến hàng vạn nông dân làng xã thành thị dân trên địa bàn thành phố Vinh đã và đang đặt ra nhiều vấn đề cần được nghiên cứu từ nhiều phương diện khác nhau. Vấn đề càng trở nên cấp thiết hơn, khi đô thị Vinh được công nhận là đô thị loại I nhưng trên địa bàn thành phố thiếu hẳn những ngành kinh tế mũi nhọn, những trung tâm thương mại, tài chính, tiền tệ quy mô lớn, tập trung. Trong khi đó, một bộ phận thị dân vẫn lấy sản xuất nông nghiệp làm chính, nhưng diện tích đất dành cho nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp. 3 Trong khoảng thời gian 34 năm (1974 -2008) đô thị hoá ở thành phố Vinh cũng diễn ra theo chiều sâu,thông qua việc điều chỉnh quy hoạch, kiến trúc, xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật,nhằm nâng cao đời sống văn hoá vật chất và tinh thần cho hơn 30 vạn cư dân đô thị. Đây chính là nguyên nhân làm thay đổi toàn bộ diện mạo quy hoạch, kiến trúc, không gian đô thị, kinh tế đô thị, dân cư đô thị, văn hoá, văn minh đô thị,ở thành phố Vinh. Tuy nhiên, đô thị hoá trên địa bàn thành phố Vinh đã/ đang đặt ra nhiều vấn đề bất cập như: đầu tư xây dựng hạ tầng cơ sở thiếu đồng bộ, manh mún, việc khai thác, sử dụng, quản lý đất đai, tình trạng ô nhiễm môi trường, sự phân hoá giàu nghèo, tệ nạn xã hội có chiều hướng tăng cao, lao động và việc làm, an sinh xã hội có nhiều điều bất cập... Vì những lý do cơ bản đó, chúng tôi chọn đề tài “Đô thị hóa ở thành phố Vinh (tỉnh Nghệ An) từ năm 1974 đến năm 2008” làm đề tài Luận án Tiến sĩ Sử học của mình với hy vọng có thể góp phần làm rõ một số vấn đề về lý luận và thực tiễn đã/đang đặt ra dưới tác động của đô thị hoá ở thành phố Vinh cũng như các thành phố, đô thị ở Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích của luận án Mục đích của luận án là nghiên cứu một cách toàn diện, hệ thống đô thị hoá (1/5/1974 -5/9/2008) ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An, nhằm tái hiện lại bức tranh toàn cảnh về điều kiện tự nhiên, xã hội, dân cư, kinh tế, văn hoá, văn minh đô thị,... trong khoảng thời gian đề tài xác định. Từ đó, chỉ ra một số điểm chung, riêng của đô thị hoá trên địa bàn thành phố Vinh so với một số đô thị khác ở vùng Bắc Trung bộ và cả nước. Luận án cũng nhấn mạnh những ảnh hưởng (bao gồm cả tích cực và tồn tại, bất cập) do chính đô thị hoá tạo nên đối với các tầng lớp nhân dân trong không gian 16 phường 9 xã ở thành phố Vinh nói riêng rộng hơn là địa bàn tỉnh Nghệ An và cả vùng Bắc Trung bộ nói chung. 3.2. Nhiệm vụ của luận án Để thực hiện mục đích trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ chủ yếu sau đây: 4 - Tập trung nguồn tư liệu về lý luận và thực tiễn có nội dung liên quan đến đô thị hoá ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An từ năm 1974 đến năm 2008. - Nêu, phân tích những tiền đề thúc đẩy nhanh đô thị hoá ở thành phố Vinh trong khoảng thời gian đề tài xác định. Trong đó, nhấn mạnh chủ trương của Đảng, Nhà nước, tỉnh Nghệ An, thành phố Vinh nhằm thúc đẩy nhanh, bền vững đô thị hoá ở thành phố Vinh. - Một trong những nhiệm vụ quan trọng của luận án là: Làm rõ đặc trưng nổi bật của đô thị hoá ở thành phố Vinh(1/5/1974 -5/9/2008) chính là tiến hành đô thị hoá trên nền tảng một thành phố lớn của miền Bắc (10/10/1963) đã bị chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ (5/8/1964 -29/12/1972) phá huỷ hoàn toàn, trở thành một đô thị loại II và đô thị loại I vào những thập niên cuối thế kỷ XX và thập niên đầu của thế kỷ XXI. Trong đó, chú trọng đến việc mở rộng không gian đô thị theo chiều rộng và cả chiều sâu theo phương thức sáp nhập nhiều làng xã thuộc huyện Hưng Nguyên và huyện Nghi Lộc để mở rộng địa giới hành chỉnh; đồng thời đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng, kỹ thuật, văn hoá,để từng bước nâng cao đời sống văn hoá vật chất và tinh thần cho mọi tầng lớp nhân dân. - Tập trung làm rõ sự chuyển đổi về kinh tế, văn hoá- xã hội, quản lý, điều hành đô thị, quá trình địa phương hoá dân cư,trên địa bàn thành phố Vinh trong khoảng thời gian đề tài xác định, - Đưa ra một số nhận xét về đô thị hoá ở thành phố Vinh từ ngày 1 tháng 5 năm 1974 đến ngày 5 tháng 9 năm 2008; chỉ ra những tồn tại, bất cập do đô thị hoá gây nên, từ đó rút ra một số kinh nghiệm từ thực tiễn đô thị hoá ở thành phố Vinh,.. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án được xác định là: đô thị hoá ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An từ ngày 01/5/1974 - khi công cuộc tái thiết, xây dựng lại thành phố Vinh sau chiến tranh chính thức bắt đầu bằng sự kiện ông Đỗ Mười, đại diện Đảng, Chính phủ nước Việt Nam dân chủ cộng hoà vào đặt viên gạch đầu tiên tại lễ khởi công xây dựng khu A, phố Quang Trung thành phố Vinh đến khi thành phố Vinh được công nhận là đô thị loại I, trực thuộc tỉnh Nghệ An ngày 05/9/2008. 5 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Phạm vi không gian nghiên cứu chủ yếu của luận án là thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, do đô thị hoá ở thành phố Vinh từ năm 1974 đến năm 2008 có ảnh hưởng đến đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội,...cả hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, vùng Bắc Trung bộ; do đó, trong quá trình phân tích, đánh giá về phạm vi ảnh hưởng của đô thị hoá ở thành phố Vinh, không gian nghiên cứu được mở rộng để có được những đánh giá khách quan, có sức thuyết phục cả về lý luận và thực tiễn. - Về thời