Luận án Đối chiếu đặc điểm diễn ngôn của khẩu hiệu tiếng Anh và tiếng Việt

MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ....................................................................................................................... i 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... i 2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................. iii 3. Nhiệm vụ của luận án ............................................................................................ iii 4. Đối tượng, phạm vi, nội dung nghiên cứu ............................................................ iv 5. Phương thức tiếp cận ............................................................................................... v 5.1 Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... v 5.2. Các bước tiếp cận vấn đề nghiên cứu của luận án ......................................... viii 6. Tư liệu của luận án .............................................................................................. viii 7. Ý nghĩa/đóng góp của luận án ............................................................................... ix 8. Bố cục của luận án .................................................................................................. x CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ...................................................................................................................................... 1 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 1 1.1.1. Khẩu hiệu ............................................................................................................... 1 1.1.2. Diễn ngôn và phân tích diễn ngôn ...................................................................... 12 1.2. Những cơ sở lý luận chủ yếu và liên quan được áp dụng để phân tích diễn ngôn khẩu hiệu ........................................................................................................ 14 1.2.1. Những luận điểm cơ bản của Lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán (Critical Discourse Analysis - CDA) ........................................................................................... 15 1.2.2. Những căn cứ ngôn ngữ học của việc Phân tích Diễn ngôn Phê phán ............ 20 1.2.3. Một vài cơ sở lý luận liên quan khác để phân tích và so sánh - đối chiếu diễn ngôn khẩu hiệu ............................................................................................................... 26 1.3. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ............................................................................... 30 1.3.1. Về khẩu hiệu quảng cáo ...................................................................................... 30 1.3.2. Về khẩu hiệu chính trị - xã hội .......................................................................... 33 1.4. Tiểu kết chương 1 ............................................................................................ 35 CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA DIỄN NGÔN KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI TIẾNG ANH DUỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN PHÊ PHÁN ................................................................................................... 37 2.1. Đặt vấn đề ........................................................................................................ 37 2.2. Khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh – một số vấn đề chung ....................... 38 2.2.1. Bối cảnh xã hội của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh ............................. 38 2.2.2. Nội dung chủ đề của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh ............................ 39 2.2.3. Khẩu hiệu chính trị - xã hội - đối tượng nghiên cứu của CDA ........................ 41 2.3. Những đặc điểm sử dụng từ ngữ của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh theo quan điểm của Lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán ................ 42 2.3.1. Giá trị kinh nghiệm của từ ngữ ........................................................................... 42 2.3.2. Giá trị quan hệ của từ ngữ ................................................................................... 51 2.3.3. Giá trị biểu cảm của từ ngữ ................................................................................. 55 2.3.4 Sử dụng biện pháp ẩn dụ ...................................................................................... 57 2.4. Những đặc điểm cấu trúc ngữ pháp của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán .............. 62 2.4.1. Giá trị kinh nghiệm của các hiện tượng ngữ pháp ............................................ 62 2.4.2. Giá trị quan hệ của ngữ pháp .............................................................................. 67 2.4.3. Giá trị biểu cảm của ngữ pháp ............................................................................ 70 2.4.4. Đặc điểm liên kết câu/ mệnh đề ......................................................................... 72 2.5. Các đặc điểm cấu trúc diễn ngôn ..................................................................... 75 2.5.1. Độ dài văn bản của diễn ngôn khẩu hiệu ........................................................... 75 2.5.2. Tính mạch lạc của diễn ngôn khẩu hiệu ............................................................. 76 2.5.3 Cấu trúc tổ chức vi mô của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh . 80 2.6. Tiểu kết chương 2 ............................................................................................ 81 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGÔN NGỮ CỦA DIỄN NGÔN KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI TIẾNG VIỆT DUỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT PHÂN TÍCH DIỄN NGÔN PHÊ PHÁN ................................................................................................... 82 3.1. Đặt vấn đề ........................................................................................................ 82 3.2. Khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt – một số vấn đề chung ....................... 82 3.2.1. Bối cảnh xã hội của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt .............................. 82 3.2.2. Nội dung chủ đề của khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt ............................ 83 3.3. Những đặc điểm sử dụng từ ngữ của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán .............. 85 3.3.1. Giá trị kinh nghiệm của từ ngữ ........................................................................... 85 3.3.2. Giá trị quan hệ của từ ngữ ................................................................................... 95 3.3.3. Giá trị biểu cảm của từ ngữ ................................................................................. 98 3.3.4. Sử dụng biện pháp ẩn dụ ..................................................................................... 98 3.4. Những đặc điểm cấu trúc ngữ pháp của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt theo quan điểm của Lý thuyết Phân tích Diễn ngôn phê phán ............ 100 3.4.1. Giá trị kinh nghiệm của các hiện tượng ngữ pháp .......................................... 100 3.4.2. Giá trị quan hệ của ngữ pháp ............................................................................ 104 3.4.3. Giá trị biểu cảm của ngữ pháp .......................................................................... 106 3.4.4. Đặc điểm liên kết câu/ mệnh đề ....................................................................... 108 3.5. Các đặc điểm cấu trúc diễn ngôn ................................................................... 111 3.5.1. Độ dài văn bản của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội ............................ 111 3.5.2. Tính mạch lạc của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội .............................. 112 3.5.3. Cấu trúc tổ chức vi mô của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội................ 115 3.6. Tiểu kết chương 3 .......................................................................................... 116 CHƯƠNG 4: SO SÁNH ĐỐI CHIẾU CÁC ĐẶC ĐIỂM DIỄN NGÔN CỦA KHẨU HIỆU CHÍNH TRỊ-XÃ HỘI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG VIỆT .................................. 117 4.1. Đặt vấn đề ...................................................................................................... 117 4.2. Những đặc điểm tương đồng của diễn ngôn khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Anh (viết tắt KHTA) và khẩu hiệu chính trị - xã hội tiếng Việt (viết tắt KHTV) 118 4.2.1. Chủ đề ................................................................................................................ 118 4.2.2. Từ ngữ ................................................................................................................ 119 4.2.3. Cấu trúc ngữ pháp ............................................................................................. 119 4.2.4. Cấu trúc diễn ngôn ............................................................................................ 120 4.3. Những đặc điểm khác biệt của diễn ngôn KHTA và KHTV ......................... 121 4.3.1. Phương thức sử dụng ........................................................................................ 121 4.3.2. Chủ đề ................................................................................................................ 123 4.3.3. Từ ngữ ................................................................................................................ 127 4.3.4. Cấu trúc ngữ pháp ............................................................................................. 132 4.3.5. Cấu trúc diễn ngôn ............................................................................................ 140 4.4 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................... 143 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ................................................................................................ 144 Kết luận ................................................................................................................... 144 Đề nghị .................................................................................................................... 147 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC i PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong xã hội hiện đại, ngôn ngữ được sử dụng để phát huy tối đa các chức năng giao tiếp. Ở những nơi những lúc cần sự tác động đến suy nghĩ, thái độ và hành vi của người tham gia giao tiếp, khẩu hiệu được dùng để cung cấp thông tin, vận động hay thuyết phục người khác. Khẩu hiệu là những thông điệp được soạn thảo với độ chính xác và ý nghĩa biểu cảm của từ ngữ rất cao, với sự lựa chọn cấu trúc ngữ pháp rất tinh tế, gọn nhẹ và với những cấu trúc văn bản phù hợp với ngữ cảnh giao tiếp. Ngôn ngữ sử dụng trong khẩu hiệu được yêu cầu đạt đến độ chuyển tải ý nghĩa cao và tron vẹn. Khẩu hiệu có mục đích hướng dẫn mọi người thực hiện những hành vi giao tiếp một cách chính xác và đúng yêu cầu, cảnh báo trước những tình huống nguy hiểm, hoặc để thông báo những thay đổi, thông tin mới, cung cấp cho mọi người những thông tin cần thiết trong những tình huống cụ thể, và để thuyết phục, vận động mọi người thực hiện một công việc hoặc thay đổi một hành vi, thói quen nào đó. Khẩu hiệu vì thế đóng vai trò quan trọng trong đời sống giao tiếp của xã hội văn minh, đặc biệt là ở nơi công cộng, có sự tham gia giao tiếp của nhiều người. Vì tính chất, phạm vi sử dụng và mục đích của khẩu hiệu khá đa dạng, khái niệm khẩu hiệu được chọn để nghiên cứu trong đề tài luận án này được giới hạn là khẩu hiệu chính trị - xã hội (KH CT- XH) – vấn đề sẽ được định nghĩa và phân tích cụ thể hơn trong các trang chính luận của luận án này. Ở Việt Nam, trong thời kì kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, cũng như trong giai đoạn đổi mới hiện nay, vai trò của KH CT-XH đã được khẳng định trong chức năng tác động, dẫn dắt, huy động sức mạnh của thể chế và động viên nguồn lực của toàn dân vì sự nghiệp chung. Bên cạnh đó, quan sát các KH CT-XH được dùng trong các xã hội nói tiếng Anh (tiêu biểu là xã hội Mỹ), chúng tôi nhận thấy cho dù thể chế chính trị có khác nhau, nhưng việc sử dụng khẩu hiệu cũng có những nét chung, bên cạnh những nét khác biệt mang tính đặc thù ngôn ngữ, văn hóa, và cả cách tư duy. Những điểm tương đồng và khác biệt trong việc sử dụng loại văn bản đặc biệt này được thể hiện trong các chiến lược dùng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp hay ii cấu trúc diễn ngôn và đặc biệt là kết quả đó còn xuất phát từ những nguyên nhân khác biệt hay tương đồng về văn hóa, chính trị, xã hội. Việc chọn hay không chọn một số từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp, các kiểu phát ngôn trong từng tình huống cụ thể đã giúp cho người phát ngôn khẩu hiệu KH CT-XH ở mỗi nền văn hóa thể hiện thái độ, tư tưởng và những ý đồ phát ngôn khác nhau. Riêng về địa hạt ngôn ngữ học, trong vài thập kỷ qua, khi mà chủ nghĩa cấu trúc luận đang dần bị thay thế bởi đường hướng nghiên cứu mới là chức năng luận với các đại diện như phân tích diễn ngôn, dụng học, ngôn ngữ học tri nhận, ngôn ngữ học xã hội, quan hệ giữa ngôn ngữ và tư tưởng, tri thức, thái độ, khả năng tri nhận của con người đã dần được quan tâm và nhanh chóng trở thành những lĩnh vực nghiên cứu thú vị. Phân tích diễn ngôn phê phán, một đường hướng phân tích diễn ngôn giúp bộc lộ các mối quan hệ xã hội và hệ tư tưởng của người phát ngôn đã thổi một luồng gió mới vào trong nghiên cứu ngôn ngữ học, đặc biệt là việc đường hướng nghiên cứu này thừa nhận vai trò của ngôn ngữ trong cơ cấu quan hệ quyền lực trong xã hội và góp phần chứng minh ngôn ngữ là một thực tiễn xã hội. Khuynh hướng này đã tạo cảm hứng cho chúng tôi bắt tay vào nghiên cứu diễn ngôn khẩu hiệu KH CT-XH trên cơ sở sử dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn phê phán. Ngoài ra, cho đến thời điểm hiện tại tuy đã có một số công trình nghiên cứu trong và ngoài nước phân tích, đối chiếu khẩu hiệu quảng cáo hoặc nghiên cứu về KH CT-XH nhưng hầu hết chỉ tập trung vào một lĩnh vực cụ thể; hoặc hướng nghiên cứu chỉ dừng lại ở liệt kê, mô tả định lượng, hoặc phân tích theo đường hướng ngữ pháp truyền thống. Thực tế cho thấy vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào đi theo hướng phân tích các KH CT-XH trên cơ sở phân tích diễn ngôn (thể loại diễn ngôn chính trị - xã hội) theo đường hướng phân tích diễn ngôn phê phán, và chưa có công trình nào đi sâu phân tích cách mà những tập quán xã hội tác động vào ngôn ngữ KH CT-XH. Với những lý do trên đây, tôi mong muốn tiến hành nghiên cứu đề tài “Đối chiếu đặc điểm diễn ngôn của khẩu hiệu tiếng Anh và tiếng Việt” (Tên tiếng Anh là “A contrastive analysis of discourse features of slogans in English and Vietnamese”) để thực hiện luận án tiến sĩ của mình. iii 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ các đặc điểm diễn ngôn của KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt; tìm ra sự tương đồng và những khác biệt trong các chiến lược sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn giữa KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt; góp phần chứng minh diễn ngôn là một tập quán xã hội và còn là sự thể hiện của các mặt xã hội đó; giúp những cơ quan, tổ chức hay cá nhân thiết kế KH CT-XH có những chiến lược xây dựng các khẩu hiệu đúng, thuyết phục vừa mang tính khoa học, vừa mang tính nghệ thuật và có giá trị giao tiếp cao. 3. Nhiệm vụ của luận án Luận án đặt ra những nhiệm vụ sau: + Xác lập khái niệm khẩu hiệu chính trị - xã hội và các nội hàm của khái niệm này để làm cơ sở cho việc nghiên cứu. + Mô tả một cách hệ thống các đặc điểm ngôn ngữ của khẩu hiệu chính trị - xã hội KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt, sử dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn theo đường hướng phân tích diễn ngôn phê phán. Các đặc điểm sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn của KH CT-XH sẽ được phân tích theo khung lý thuyết ngữ pháp chức năng hệ thống trên cơ sở các siêu chức năng của ngôn ngữ để chứng minh rằng diễn ngôn KH CT-XH là một thực tiễn xã hội và là công cụ để thể hiện tư tưởng, thái độ, thực thi quyền lực của người phát ngôn. Đây cũng chính là nền tảng của nội dung nghiên cứu. + So sánh - đối chiếu KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt để tìm ra những tương đồng và khác biệt trong chiến lược sử dụng. Trên cơ sở đó, luận án đặt mục tiêu giải thích một số nguyên nhân của sự tương đồng và khác biệt trên cơ sở các điều kiện lịch sử, chính trị, văn hóa xã hội của mỗi quốc gia, cũng nhằm chứng minh rằng do các điều kiện khác nhau về chính trị, văn hóa, xã hội và các tập quán, thói quen của hai nền văn hóa Đông - Tây mà các phát ngôn khẩu hiệu của hai ngôn ngữ có những khác biệt nhất định. + Trình bày những nhận xét tổng quát mang tính lý luận về vấn đề nghiên cứu và những kết luận rút ra từ kết quả nghiên cứu của luận án. iv Trên cơ sở các nhiệm vụ trên, luận án tập trung làm rõ các câu hỏi nghiên cứu như sau: (1) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Anh có những đặc điểm từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn nào? (2) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Việt có những đặc điểm từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn nào? (3) Khẩu hiệu CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt có những điểm tương đồng và khác biệt nào trong đặc điểm diễn ngôn? Nguyên nhân của những tương đồng và dị biệt đó là gì? 4. Đối tượng, phạm vi, nội dung nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là những đặc điểm ngôn ngữ của diễn ngôn KH CT-XH, bao gồm chiến lược sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn. Phạm vi nghiên cứu là diễn ngôn khẩu hiệu (thể loại KH CT-XH) tiếng Anh và tiếng Việt được sử dụng ở những nơi công cộng như đường phố, công sở - văn phòng, trường học cho những mục đích giáo dục hay thuyết phục riêng. Nghiệm thể tiếng Anh bao gồm những khẩu hiệu được sử dụng ở Hoa Kỳ trong phạm vi thời gian 50 năm từ khoảng 1960 - 2014. Nghiệm thể tiếng Việt được thu thập trong giai đoạn xây dựng và phát triển đất nước Việt nam từ sau 1975 - 2014. Khẩu hiệu được lựa chọn là thể loại khẩu hiệu chính trị - xã hội được các tổ chức, nhóm cá nhân có chung mục đích sử dụng để làm công cụ thực thi quyền lực thông qua việc tuyên truyền, giáo dục, vận động về chính sách và các vấn đề khác trong xã hội. Phạm vi lựa chọn tư liệu bao gồm khẩu hiệu hoặc các biểu ngôn, biểu ngữ chứa khẩu hiệu chính trị - xã hội có thể hiện nhiều cấp độ quyền lực khác nhau của người phát ngôn. Trong phạm vi nghiên cứu đã xác định của luận án, chúng tôi dự định tập trung vào nội dung phân tích diễn ngôn KH CT-XH theo đường hướng phân tích diễn ngôn phê phán (PTDNPP) để tìm ra những thể hiện của tư tưởng, thái độ và quyền lực của người phát ngôn thông qua cách sử dụng ngôn ngữ, mà cụ thể là chiến lược sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấu trúc diễn ngôn. Từ đó, chứng v minh diễn ngôn là một thực tiễn xã hội, phản ánh các mặt của đời sống xã hội và chịu sự tác động trở lại của xã hội đó. 5. Phương thức tiếp cận 5.1 Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng các nhóm phương pháp sau: + Phương pháp chủ yếu: - Phương pháp miêu tả ngôn ngữ (từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp, cấu trúc diễn ngôn), vận dụng lý thuyết phân tích diễn ngôn (theo đường hướng PTDNPP) - Phương pháp so sánh - đối chiếu (để làm nổi bật những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai nghiệm thể diễn ngôn) + Phương pháp hỗ trợ: thu thập tư liệu, phân tích tư liệu, phương pháp thống kê, phương pháp quy nạp. Cụ thể, luận án chọn đường hướng PTDNPP chức năng hệ thống do Norman Fairclough [68] khởi xướng với các phương pháp phân tích diễn ngôn dựa trên cơ sở lý thuyết Ngữ pháp chức năng hệ thống của M.A.K Halliday [83] để phân tích các đặc điểm diễn ngôn của KH CT-XH tiếng Anh và tiếng Việt bao gồm cách sử dụng từ ngữ, cấu trúc ngữ pháp và cấ