Luận án Đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong tiến trình hội tụ với chuẩn mực kế toán quốc tế

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Thành Tuyên ĐỔI MỚI HỆ THỐNG KẾ TOÁN VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI TỤ VỚI CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI, 2024 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Lê Thành Tuyên ĐỔI MỚI HỆ THỐNG KẾ TOÁN VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI TỤ VỚI CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Chuyên ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 9 31 01 06 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS. NGUYỄN HỮU ÁNH 2. PGS. TS. NGUYỄN ĐÌNH THỌ HÀ NỘI, 2024 i MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài: ......................................................................................... 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án ....................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: .......................................................................... 3 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu của luận án................................... 4 5. Đóng góp mới về khoa học của luân án: ................................................................. 5 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án ................................................................. 6 7. Cơ cấu của luận án .................................................................................................. 6 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG NƯỚC VÀ QUỐC TẾ VỀ HỘI TỤ CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ ........................... 8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu: ......................................................................... 8 1.2. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................... 23 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ .................................................................................................... 26 2.1. Cơ sở lý luận về kế toán và chuẩn mực kế toán ................................................. 26 2.1.1. Tổng quan về kế toán ...................................................................................... 26 2.1.1.1. Lược sử hình thành và phát triển kế toán .................................................... 26 2.1.1.2. Định nghĩa kế toán ....................................................................................... 26 2.1.1.3. Mục tiêu và vai trò của kế toán .................................................................... 27 2.1.2. Tổng quan về chuẩn mực kế toán ................................................................... 28 2.1.2.1. Định nghĩa về chuẩn mực kế toán ................................................................ 28 2.1.2.2. Mục tiêu và vai trò của chuẩn mực kế toán ................................................. 29 2.1.2.3. Lịch sử hình thành và phát triển của chuẩn mực kế toán ............................ 29 2.1.2.4. Tổ chức ban hành chuẩn mực kế toán trên thế giới ..................................... 31 2.2. Quá trình hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ...................................................... 32 2.2.1. Yêu cầu hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ...................................................... 32 2.2.2. Quá trình hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ................................................... 33 2.2.3. Những thách thức và tác động tiêu cực đến quá trình hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ......................................................................................................... 35 ii 2.2.3.1. Thách thức .................................................................................................... 35 2.2.3.2. Tác động tiêu cực ......................................................................................... 36 2.3. Các yếu tố tác động đến quá trình xây dựng và hình thành chuẩn mực kế toán tại một số quốc gia và đặc điểm về quá trình hội tụ kế toán quốc tế ........................ 37 2.3.1. Các yếu tố tác động: ........................................................................................ 37 2.3.1.1. Yếu tố thuộc về môi trường văn hóa ............................................................ 37 2.3.1.2. Yếu tố thuộc về môi trường pháp lý, chính trị ............................................. 38 2.3.1.3. Yếu tố thuộc về môi trường kinh doanh ...................................................... 40 2.3.2. Đặc điểm của quá trình hòa hợp - hội tụ kế toán quốc tế ............................... 41 2.4. Quy trình, hệ thống chuẩn mực kế toán quốc tế và thực tiễn quá trình xây dựng tại một số quốc gia .................................................................................................... 43 2.4.1. Quy trình ban hành chuẩn mực kế toán quốc tế .............................................. 43 2.4.2. Hệ thống chuẩn mực kế toán quốc tế .............................................................. 44 2.4.3. Thực tiễn tiến trình hội tụ hệ thống chuẩn mực kế toán quốc tế tại một số quốc gia và bài học kinh nghiệm rút ra đối với Việt Nam ........................................ 46 2.4.3.1. Kinh nghiệm Mỹ ........................................................................................... 46 2.4.3.2. Kinh nghiệm Liên minh Châu Âu (EU) ........................................................ 47 2.4.3.3. Kinh nghiệm Thổ Nhĩ Kỳ .............................................................................. 48 2.4.3.4. Kinh nghiệm Ấn Độ ...................................................................................... 49 2.4.3.5. Kinh nghiệm Trung Quốc ............................................................................. 50 2.4.3.6. Kinh nghiệm Nhật Bản ................................................................................. 52 2.4.3.7. Kinh nghiệm các nước Đông Nam Á: .......................................................... 53 2.4.3.8. Bài học kinh nghiệm thực tiễn rút ra đối với quá trình đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong tiến trình hội tụ với chuẩn mực kế toán quốc tế ...................... 55 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG TỪ HÒA HỢP ĐẾN HỘI TỤ CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ VÀ QUÁ TRÌNH HỘI NHẬP CỦA HỆ THỐNG KẾ TOÁN VIỆT NAM .................................................................................................. 59 3.1. Lược sử hình thành và phát triển hệ thống kế toán Việt Nam ........................... 59 3.1.1. Giai đoạn trước năm 1986 ............................................................................... 59 3.1.2. Giai đoạn 1986 – 1995 .................................................................................... 60 3.1.3. Giai đoạn 1995 – 2001 .................................................................................... 62 iii 3.1.4. Giai đoạn 2001 đến nay: ................................................................................. 64 3.2. Thực trạng hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam ............................................ 67 3.2.1. Hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện nay ........................................... 67 3.2.2. Đánh giá thực trạng hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện nay ........... 67 3.2.3. Những khác biệt giữa hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện hành và hệ thống chuẩn mực kế toán quốc tế .............................................................................. 81 3.3. Đánh giá thực trạng xây dựng và hội nhập hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam ........................................................................................................................... 81 3.3.1. Hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam: từ hòa hợp đến hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ............................................................................................................... 81 3.3.2. Các yếu tố tác động đến quá trình hội nhập chuẩn mực kế toán quốc tế của hệ thống kế toán Việt Nam ............................................................................................ 88 3.3.2.1. Môi trường pháp lý, chính trị ....................................................................... 88 3.3.2.2. Môi trường kinh tế ........................................................................................ 89 3.3.2.3. Môi trường văn hoá...................................................................................... 91 3.3.2.4. Môi trường công nghệ và hạ tầng cơ sở ...................................................... 92 3.3.3. Đặc điểm của quá trình hòa hợp – hội tụ của của hệ thống kế toán Việt Nam với chuẩn mực kế toán quốc tế .................................................................................. 94 3.3.4. Những thành quả và vấn đề cần giải quyết trong quá trình xây dựng hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam .................................................................................... 96 CHƯƠNG 4: MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI HỆ THỐNG KẾ TOÁN VIỆT NAM TRONG TIẾN TRÌNH HỘI TỤ VỚI CHUẨN MỰC KẾ TOÁN QUỐC TẾ................................................................. 102 4.1. Xu thế hòa hợp – hội tụ của chuẩn mực kế toán quốc tế và định hướng đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong thời gian tới ........................................................ 102 4.1.1. Xu thế hòa hợp – hội tụ của chuẩn mực kế toán quốc tế trong thời gian tới 102 4.1.2. Định hướng đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong thời gian tới trong xu thế hòa hợp – hội tụ với chuẩn mực kế toán quốc tế .............................................. 104 4.2. Giải pháp đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong tiến trình hội tụ chuẩn mực kế toán quốc tế ........................................................................................................ 107 4.2.1. Bám sát Lộ trình áp dụng Chuẩn mực kế toán quốc tế IFRS tại Việt Nam .. 107 iv 4.2.2. Áp dụng theo từng khu vực ........................................................................... 107 4.2.3. Cải tiến quy trình soạn thảo chuẩn mực ........................................................ 108 4.2.4. Thúc đẩy việc tạo lập mối quan hệ với các tổ chức quốc tế ......................... 111 4.2.5. Thiết lập cơ chế của hệ thống kế toán – kiểm toán Việt Nam ...................... 113 4.2.6. Nâng cao chất lượng kiểm soát hoạt động kế toán Việt Nam ....................... 117 4.2.7. Xây dựng và hoàn thiện các chuẩn mực kế toán chưa ban hành tại Việt Nam ......................................................................................................................... 119 4.3. Điều kiện triển khai thực hiện và Kiến nghị với Nhà nước, Bộ tài chính và các cơ quan hữu quan .................................................................................................... 120 4.3.1. Điều kiện triển khai thực hiện ....................................................................... 120 4.3.2. Kiến nghị về luật và chính sách định hướng hỗ trợ ...................................... 122 4.3.3. Kiến nghị về đẩy mạnh các hoạt động dịch vụ kế toán, kiểm toán ............... 125 4.3.4. Kiến nghị về đẩy mạnh hoạt động đào tạo kế toán ....................................... 126 4.3.5. Kiến nghị về nâng cao vai trò và chức năng của các tổ chức nghề nghiệp ... 127 4.3.6. Các kiến nghị khác ........................................................................................ 128 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 131 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 138 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 150 Phụ lục 1: Câu hỏi phỏng vấn chuyên gia .............................................................. 150 Phụ lục 2: Phiếu khảo sát điều tra .......................................................................... 150 v DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Danh mục các loại tài khoản kế toán theo quyết định 425 của ................ 60 Bộ tài chính năm 1970 .............................................................................................. 60 Bảng 3.2: Danh mục các loại tài khoản kế toán thống nhất năm 1990 ..................... 61 Bảng 3.3: Danh mục các loại tài khoản kế toán năm 1996 ....................................... 63 Bảng 3.4: Mức độ cập nhật chuẩn mực kế toán Việt Nam so với chuẩn mực quốc tế ...... 86 Bảng 3.5: Đợt 1: Ngày 31/12/2001 ban hành 4 chuẩn mực .................................... 165 Bảng 3.6: Đợt 2: Ngày 31/12/2002 ban hành 6 chuẩn mực .................................... 166 Bảng 3.7: Đợt 3: Ngày 30/12/2003 ban hành 6 chuẩn mực .................................... 166 Bảng 3.8: Đợt 4: Ngày 15/2/2005 ban hành 6 chuẩn mực ...................................... 167 Bảng 3.9: Đợt 5: Ngày 28/12/2005 ban hành 4 chuẩn mực .................................... 167 Bảng 3.10: Những khác biệt giữa chuẩn mực kế toán Việt Nam và chuẩn mực kế toán quốc tế ....................................................................................................... 168 vi DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 2.1: Quy trình ban hành chuẩn mực kế toán quốc tế ........................................ 43 Hình 3.1: Thông tin mẫu khảo sát ........................................................................... 161 Hình 3.2: Đánh giá của chuyên gia về mức độ phù hợp của các chuẩn mực kế toán Việt Nam với tình hình Việt Nam hiện nay (VAS 1 – VAS 19) ............................ 161 Hình 3.3: Đánh giá của chuyên gia về mức độ phù hợp của các chuẩn mực kế toán Việt Nam với tình hình Việt Nam hiện nay (VAS 21 – VAS 30) .......................... 162 Hình 3.4: Đánh giá của chuyên gia về mức độ phù hợp của các chuẩn mực kế toán Việt Nam với chuẩn mực quốc tế hiện nay (VAS 1 – VAS 19) ............................. 162 Hình 3.5: Đánh giá của chuyên gia về mức độ phù hợp của các chuẩn mực kế toán Việt Nam với chuẩn mực quốc tế hiện nay (VAS 21 – VAS 30) ........................... 163 Hình 3.6: Đánh giá của chuyên gia về mức độ cập nhật của các chuẩn mực kế toán Việt Nam theo những thay đổi của chuẩn mực quốc tế (VAS 1 – VAS 19) .......... 163 Hình 3.7: Đánh giá của chuyên gia về mức độ cập nhật của các chuẩn mực kế toán Việt Nam theo những thay đổi của chuẩn mực quốc tế .......................................... 164 Hình 3.8: Đánh giá của chuyên gia về thực trạng hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam ................................................................................................................ 164 Hình 3.9: Đánh giá của chuyên gia về thực trạng mức độ hội tụ của chuẩn mực kế toán Việt Nam với chuẩn mực kế toán quốc tế ....................................................... 164 Hình 3.10: Đánh giá của chuyên gia về mức độ tác động của các yếu tố đến tiến trình hội tụ của hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam với chuẩn mực kế toán quốc tế .............. 165 Hình 3.11: Đánh giá của chuyên gia về thực trạng mức độ tác động đến việc hội tụ của chuẩn mực kế toán Việt nam hiện nay với chuẩn mực thế giới ....................... 165 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Ký hiệu Nguyên nghĩa AICPA Viện Kế toán công chứng Mỹ ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BCTC Báo cáo tài chính CNCC Bộ Kinh tế tài chính Pháp EC Uỷ ban Châu Âu EU Liên minh Châu Âu FASB Hội đồng chuẩn mực kế toán tài chính Mỹ GAAP Nguyên tắc kế toán chung được thừa nhận IAS Chuẩn mực kế toán quốc tế IASB Hội đồng chuẩn mực kế toán quốc tế IASC Uỷ ban chuẩn mực kế toán quốc tế IASC Foundation Tổ chức Uỷ ban chuẩn mực kế toán quốc tế ICAI Viện Kế toán Ấn Độ IFRIC Uỷ ban hướng dẫn các chuẩn mực báo cáo tài chính IFRS Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế IOSCO Tổ chức quốc tế các uỷ ban chứng khoán JFSA Cơ quan dịch vụ tài chính Nhật bản SAC Hội đồng cố vấn chuẩn mực SEC Uỷ ban Chứng khoá Mỹ VAS Chuẩn mực kế toán Việt Nam WTO Tổ chức thương mại thế giới 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài: Từ sau khi mở cửa, đổi mới và tiến hành hội nhập sâu rộng với thế giới năm 1986 đến nay, Việt Nam đã giành được nhiều thành quả về kinh tế - xã hội. Tốc độ tăng trưởng kinh tế hàng năm của Việt Nam trong thập niên 90 của thế kỷ trước và những năm đầu thập niên 2000 luôn đạt hơn 7%/năm. Hiện nay, mức tăng trưởng kinh tế hàng năm cũng đạt hơn 6%/năm, thuộc vào những nước có mức tăng trưởng kinh tế cao nhất thế giới. Trong tiến trình hội nhập quốc tế, Việt Nam đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Năm 1995, Việt Nam trở thành thành viên thứ 7 của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á, năm 2007, Việt Nam gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO) và năm 2015 cùng các quốc gia Đông Nam Á hình thành tổ chức khu vực Cộng đồng Asean. Ngoài ra, Việt Nam đã ký kết hiệp định thương mại tự do với 10 quốc gia và khu vực, đáng chú ý như Hiệp định thương mại tự do với Hàn Quốc, Hiệp định thương mại với tổ chức Á-Âu,...Tính đến nay, Việt Nam đã có quan hệ thương mại với hơn 200 quốc gia, trong đó có hơn 70 quốc gia có kim ngạch hơn 100 triệu USD (Tư Hoàng, 2017). Trải qua 5 lần ban hành, hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện nay bao gồm 26 chuẩn mực. Sau quá trình áp dụng, không thể phủ nhận các đóng góp to lớn của Chuẩn mực kế toán Việt Nam (VAS) trong việc nâng cao tính minh bạch của báo cáo tài chính, cung cấp nguồn thông tin chất lượng, đáng tin cậy và phù hợp với trình độ của những nhà quản lý và đặc thù của nền kinh tế nước ta. Tuy vậy, VAS ngày càng bộc lộ nhiều hạn chế, trong đó có nhiều nội dung chưa thích hợp với các giao dịch của nền kinh tế thị trường trong giai đoạn hiện nay, khi xuất hiện nhiều công cụ tài chính phức tạp. Theo đánh giá của giới chuyên môn, so với chuẩn mực quốc tế, hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam vẫn còn thiếu nhiều chuẩn mực và còn tồn tại những khác biệt nhất định, điều đó tạo ra nhiều rào cản và làm giảm niềm tin của các nhà đầu tự ngoại vào Việt Nam. 2 Việt Nam đang trong quá trình đổi mới và hội nhập, hoàn thiện thể chế, tạo ra khung pháp lý cần thiết cho sự vận hành của các công cụ quản lý, trong đó có kế toán. Trong những năm qua, những đổi mới đã đưa lĩnh vực kế toán nước ta từng bước tiếp cận với thông lệ quốc tế. Dù đã đạt được một số thành quả, hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam vẫn chưa hoàn chỉnh và chưa thực sự hoà hợp với quy định quốc tế. Thực tế vận dụng chuẩn mực còn gặp nhiều khó khăn. Những thách thức của quá trình hội nhập đòi hỏi phải có sự định hướng thay đổi hội tụ với chuẩn mực kế toán quốc tế, các thông tin về kế toán cần phải minh bạch, phản ánh chính xác, trung thực, đầy đủ và đáng tin cậy về tình hình doanh nghiệp. Vì vậy, việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam theo chuẩn mực quốc tế là một yêu cầu cấp thiết của thực tiễn, đáp ứng các mục tiêu của nhà nước. Xuất phát từ những vấn đề thực tiễn trên, tôi thấy rằng nghiên cứu về việc áp dụng chuẩn mực kế toán quốc tế vào Việt Nam là vô cùng cần thiết. Do vậy, tôi lựa chọn đề tài “Đổi mới hệ thống kế toán Việt Nam trong tiến trình hội tụ với chuẩn mực kế toán quốc tế” làm đề tài luận án với hi vọng rằng đề tài có thể đưa ra một số gợi ý cho sự phát triển của kế toán quốc gia trong thời gian tới. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án Mục đích nghiên cứu: - Mức độ phù hợp của từng Chuẩn mực kế toán với tình hình Việt Nam hiện nay và mức độ cập nhật của chuẩn mực này theo những thay đổi của chuẩn mực quốc tế. - Các nhân tố ảnh hưởng tới tiến trình hội tụ của hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Nghiên cứu thực trạng hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam hiện nay, đặc điểm và các yếu tố tác động đến hệ thống chuẩn mực k