Luận án Giải pháp tài chính vi mô cho xóa đói giảm nghèo bền vững ở Việt Nam

Hà Nội, 2019 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH VÀ CÔNG NGHỆ HÀ NỘI ---------------------------------------------- TRỊNH THU THỦY GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, 2019 BỘ GIÁO DỤC ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH VÀ CÔNG NGHỆ HÀ NỘI ---------------------------------------------- TRỊNH THU THỦY GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Quản trị kinh doanh Mã số: 62.34.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: Người hướng dẫn 1: PGS.TS Phan Văn Tính Người hướng dẫn 2: TS. Nguyễn Võ Ngoạn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nghiên cứu nào. Các thông tin, dữ liệu sử dụng trong luận án này đều được trích dẫn nguồn gốc rõ ràng. Nếu sai, tôi xin chịu trách nhiệm trước pháp luật. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh Trịnh Thu Thủy LỜI CẢM ƠN Luận án này là công trình nghiên cứu nghiêm túc của nghiên cứu sinh với sự nỗ lực cố gắng của bản thân. Bên cạnh đó, để hoàn thành luận án, nghiên cứu sinh đã nhận được nhiều sự giúp đỡ, khích lệ của nhiều cơ quan, đơn vị và cá nhân. Trước hết, nghiên cứu sinh xin gửi lời cảm ơn chân thành tới thầy giáo, PGS.TS Phan Văn Tính và TS. Nguyễn Võ Ngoạn đã hướng dẫn, chỉ bảo và động viên nghiên cứu sinh thực hiện luận án. Đặc biệt, PGS.TS Phan Văn Tính đã tạo mọi điều kiện, đóng góp những ý kiến quý báu, tạo động lực và nguồn cảm hứng cho nghiên cứu sinh trong suốt quá trình nghiên cứu. Nghiên cứu sinh xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy cô, các cán bộ đang công tác tại Viện Đào tạo Sau đại học và Khoa Ngân hàng – Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội đã động viên, hỗ trợ nhiệt tình và tạo điều kiện tốt nhất cho nghiên cứu sinh hoàn thành luận án. Nghiên cứu sinh cũng xin được gửi lời cảm ơn đến các cán bộ trong ban lãnh đạo, các cán bộ hiện đang công tác tại các tổ chức tài chính vi mô, quỹ tín dụng nhân dân cơ sở đã hỗ trợ tác giả trong việc cung cấp thông tin, tài liệu, chia sẻ kinh nghiệm và thực hiện trả lời câu hỏi phỏng vấn trong quá trình thực hiện khảo sát. Cuối cùng, nghiên cứu sinh xin được gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè đã luôn động viên, chia sẻ và tạo mọi điều kiện cho nghiên cứu sinh hoàn thành luận án./. Nghiên cứu sinh Trịnh Thu Thủy i MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. V DANH MỤC BẢNG ........................................................................................ VII DANH MỤC BIỂU ĐỒ .................................................................................. VIII DANH MỤC SƠ ĐỒ ......................................................................................... IX DANH MỤC HÌNH ........................................................................................... IX LỜI MỞ ĐẦU ...................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .............................................................................................. 1 2. Mục đích nghiên cứu ................................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................. 3 5. Tổng quan về tình hình nghiên cứu của đề tài ............................................................ 3 5.1 Nhóm công trình nghiên cứu về xóa đói giảm nghèo ............................................... 3 5.2 Nhóm công trình nghiên cứu về tài chính vi mô ....................................................... 5 6. Giả thuyết khoa học .................................................................................................. 10 7. Đóng góp mới về khoa học của luận án .................................................................... 11 8. Kết cấu của luận án ................................................................................................... 12 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG ........................................................................... 13 1.1 TỔNG QUAN VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ .............................................................. 13 1.1.1 Khái niệm tài chính vi mô..................................................................................... 13 1.1.2 Các chủ thể cung cấp tài chính vi mô ................................................................... 15 1.1.3 Đặc điểm của tài chính vi mô ............................................................................... 17 1.1.4 Dịch vụ tài chính vi mô ........................................................................................ 18 1.2 ĐÓI NGHÈO VÀ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG ........................................................................................................................... 23 ii 1.2.1 Những vấn đề cơ bản về đói nghèo ...................................................................... 23 1.2.2 Xóa đói giảm nghèo và xóa đói giảm nghèo bền vững ........................................ 30 1.2.3 Tài chính vi mô cho xóa đói giảm nghèo bền vững ............................................. 32 1.2.4 Nhân tố tác động đến tài chính vi mô cho xóa đói giảm nghèo bền vững ........... 42 1.3 KINH NGHIỆM THẾ GIỚI VÀ BÀI HỌC CHO VIỆT NAM VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG ............................................ 46 1.3.1 Kinh nghiệm thế giới ............................................................................................ 46 1.3.2 Bài học cho Việt Nam .......................................................................................... 49 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 52 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM .................................................. 53 2.1 TÌNH HÌNH ĐÓI NGHÈO Ở VIỆT NAM VÀ CHÍNH SÁCH XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG CỦA NHÀ NƯỚC ................................................................. 53 2.1.1 Tình hình đói nghèo ở Việt Nam .......................................................................... 53 2.1.2 Chính sách giảm nghèo bền vững của Nhà nước Việt Nam ................................ 59 2.2 THỰC TRẠNG XOÁ ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG CỦA TÀI CHÍNH VI MÔ Ở VIỆT NAM ....................................................................................................... 71 2.2.2 Các tổ chức cung cấp dịch vụ tài chính vi mô ở Việt Nam .................................. 71 2.2.3 Thực trạng cung cấp dịch vụ tài chính vi mô của các tổ chức tài chính vi mô ......... 74 2.3 TỔNG HỢP KẾT QUẢ KHẢO SÁT HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC TỔ CHỨC CUNG CẤP DỊCH VỤ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO Ở VIỆT NAM ................................................................................................................... 75 2.3.1 Cơ sở chọn mẫu khảo sát ...................................................................................... 75 2.3.2 Mục tiêu khảo sát ................................................................................................ 76 2.3.3 Địa điểm khảo sát ................................................................................................ 76 2.3.4 Phương pháp khảo sát ........................................................................................... 76 2.3.5 Nội dung khảo sát ................................................................................................. 77 iii 2.3.6 Kết quả khảo sát các tổ chức ................................................................................ 78 2.3.7 Kết quả thu thập ý kiến khách hàng tài chính vi mô ............................................ 93 2.4 ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG .................................................................................................. 98 2.4.1 Mặt được ............................................................................................................... 98 2.4.2 Tồn tại ................................................................................................................. 100 2.4.3 Nguyên nhân tồn tại ............................................................................................ 105 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 116 CHƯƠNG 3: GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ...................................................................................... 117 3.1 TÌNH HÌNH KINH TẾ VIỆT NAM ĐẾN NĂM 2020 TẦM NHÌN ĐẾN NĂM 2030 VÀ QUAN ĐIỂM VỀ XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO ........................................ 117 3.1.1 Các định hướng cơ bản ưu tiên cho phát triển kinh tế xã hội Việt Nam giai đoạn 2011-2020 tầm nhìn đến 2030 ..................................................................................... 117 3.1.2 Định hướng chính sách giảm nghèo giai đoạn đến năm 2020, tầm nhìn 2030 ........... 120 3.2 ĐỊNH HƯỚNG VỀ TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ................................................................................................ 121 3.2.1 Tài chính vi mô cho giảm nghèo bền vững ........................................................ 121 3.2.2 Một số mục tiêu giảm nghèo bền vững .............................................................. 124 3.2.3 Quan điểm sử dụng tài chính vi mô cho xóa đói giảm nghèo bền vững ............ 125 3.3 GIẢI PHÁP TÀI CHÍNH VI MÔ CHO XÓA ĐÓI GIẢM NGHÈO BỀN VỮNG Ở VIỆT NAM ............................................................................................. 127 3.3.1 Thiết lập và tăng cường tính liên kết trong hoạt động của tài chính vi mô ........ 127 3.3.2 Nhóm giải pháp phát triển các Tổ chức cung ứng dịch vụ tài chính vi mô ....... 129 3.3.3 Nhóm giải pháp về sản phẩm và cung cấp sản phẩm tài chính vi mô ................ 146 3.4 ĐIỀU KIỆN THỰC HIỆN GIẢI PHÁP ............................................................ 152 3.4.1 Điều kiện chung .................................................................................................. 152 iv 3.4.2 Hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động tài chính vi mô .................................. 153 3.4.3 Chính sách ưu đãi từ phía Nhà nước đối với hoạt động tài chính vi mô của các Tổ chức ................................................................................................................. 157 3.4.4 Phối hợp giữa hoạt động xóa đói giảm nghèo bằng vốn ngân sách và hoạt động tài chính vi mô của các Tổ chức không sử dụng vốn ngân sách. ..................................... 158 3.4.5 Đào tạo nguồn nhân lực cho hoạt động tài chính vi mô ..................................... 160 3.4.6 Thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm xóa đói giảm nghèo khác .................... 160 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 161 KẾT LUẬN ...................................................................................................... 163 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ................................................................................................................... 165 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................... 166 PHỤ LỤC ............................................................................................................... v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Thuật ngữ tiếng Việt Thuật ngữ tiếng Anh BĐLV Bưu điện Liên Việt BCTC Báo cáo tài chính BHVM Bảo hiểm vi mô BHXH Bảo hiểm xã hội CEP Tổ chức tài chính vi mô trách nhiệm hữu hạn một thành viên cho người lao động nghèo tự tạo việc làm Capital aid for employment of the poor microfinance institution (Ltd.) CIDSE Tổ chức bảo trợ cho các cơ quan phát triển Công giáo Coopération Internationale pour le Développement et la Solidarité CGAP Nhóm tư vấn hỗ trợ người nghèo The Consultative Group to Assist the Poor CNTT Công nghệ thông tin CP Cổ phần CSH Chủ sở hữu CTTC Cho thuê tài chính DN Doanh nghiệp DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa DNTN Doanh nghiệp tư nhân ESCAP Ủy ban kinh tế xã hội châu Á - Thái Bình Dương Liên Hiệp Quốc Economic and Social Commission for Asia and the Pacific FTA Hiệp định thương mại tự do Free Trade Agreement HTX Hợp tác xã IFAD Quỹ Phát triển nông nghiệp quốc tế International Fund for Agricultural Development fund KT-XH Kinh tế xã hội LĐTBXH Lao động Thương binh Xã hội LHPN Liên hiệp phụ nữ LHQ Liên hiệp quốc NGO Tổ chức phi chính phủ None-governmental organization - NGO NH Ngân Hàng vi Từ viết tắt Thuật ngữ tiếng Việt Thuật ngữ tiếng Anh NHCSXH Ngân hàng chính sách xã hội NHNN Ngân hàng Nhà nước NHNo&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NHPT Ngân hàng phát triển NHTM Ngân hàng thương mại Oxfam Oxford Committee for Famine Relief PGD Phòng Giao dịch QLRR Quản lý rủi ro QTDND Quỹ Tín dụng nhân dân TCTC Tổ chức tài chính TCTCVM Tổ chức tài chính vi mô TCTD Tổ chức tín dụng TCVM Tài chính vi mô TDND Tín dụng nhân dân TNHH Trách nhiệm hữu hạn UBND Ủy ban nhân dân UNDP Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc United Nations Development Programme UNFPA Quỹ dân số Liên Hiệp Quốc United Nations Fund for Population Activities United Nations Population Fund USD Đô la Mỹ United States Dollar USUK Tổ chức cứu trợ trẻ em Save Children United Kingdom WB Ngân hàng Thế giới World Bank WOOCU Hội đồng tín dụng thế giới World Council of Credit Unions XĐNG Xóa đói giảm nghèo vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Một số dịch vụ phi tài chính ......................................................................... 22 Bảng 1.2: Chuẩn nghèo ở Việt Nam qua các thời kỳ .................................................... 26 Bảng 1.3: Xác định nghèo đa chiều ở Việt Nam ........................................................... 31 Bảng 1.4: Kết quả hoạt động tín dụng của ngân hàng Grameen bank .......................... 46 Bảng 2.1: Tình hình đói ở Việt Nam ............................................................................. 53 Bảng 2.2: Thực trạng hộ nghèo, hộ cận nghèo theo chuẩn nghèo đa chiều (*) ............ 53 Bảng 2.3: 10 tỉnh có tỷ lệ hộ nghèo cao nhất cả nước năm 2017 .................................. 55 Bảng 2.4: Diễn biến tái nghèo trong năm 2016-2017 ................................................... 55 Bảng 2.5: Số hộ nghèo phát sinh mới trong năm 2016-2017 ........................................ 56 Bảng 2.6: Quá trình hình thành chính sách về tổ chức tài chính vi mô ........................ 65 Bảng 2.7: Quy định về phân loại nợ và trích lập dự phòng tại TCTCVM .................... 67 Bảng 2.8: Các TCTCVM chính thức ............................................................................. 72 Bảng 2.9: Tổng quan về số lượng khách hàng và dư nợ tín dụng ................................. 74 Bảng 2.10: Tổng quan về tiết kiệm vi mô chính thức ở Việt Nam ............................... 75 Bảng 2.11: Địa điểm khảo sát và đơn vị khảo sát ......................................................... 76 Bảng 2.12: Nội dung khảo sát ....................................................................................... 77 Bảng 2.13: Các đơn vị tham gia khảo sát về tín dụng vi mô cho xóa đói giảm nghèo ..... 78 Bảng 2.14: Tài sản của Quỹ TDND Thái Hòa (Nghệ An) ............................................ 83 Bảng 2.15: Đối tượng tham gia vay vốn tại các đơn vị khảo sát ................................... 88 Bảng 2.16: Nguyên nhân các quỹ tín dụng nhân dân không cho vay người nghèo ...... 88 Bảng 2.17: Tiêu chí xác định hộ nghèo của các TCTCVM ....................................... 89 Bảng 2.18: Lãi suất cho vay tối đa khi cho vay người nghèo .................................... 90 Bảng 2.19: Điều kiện đảm bảo tiền vay khi cho vay người nghèo ............................ 90 Bảng 2.20: Kết quả cho vay người nghèo của tổ chức tài chính vi mô Thanh Hóa ...... 91 Bảng 2.21: Kết quả cho vay người nghèo của TCTCVM Tình Thương - TYM .......... 92 viii Bảng 2.22: Tổng hợp kết quả khảo sát .......................................................................... 93 Bảng 2.23: Lý do khách hàng chưa hài lòng ................................................................. 94 Bảng 2.24: Những điểm không đồng bộ giữa Luật và Nghị định ............................... 106 Bảng 3.1: Vị thứ của Việt Nam các năm 2016 và 2030 tính theo PPP ....................... 119 Bảng 3.2: Một số kinh nghiệm của các tổ chức khi chuyển đổi mô hình hoạt động .. 132 Bảng 3.3: Một số chỉ tiêu định tính và chỉ tiêu định lượng ......................................... 140 Bảng 3.4: Ví dụ về thang điểm xếp hạng tín dụng ...................................................... 141 Bảng 3.5: Một số dịch vụ phi tài chính có thể phục vụ cho khách hàng ..................... 148 Bảng 3.6: Phân khúc thị trường tài chính vi mô .......................................................... 150 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Tình hình nghèo đói theo khu vực ............................................................ 54 Biểu đồ 2.2: Mức độ thiếu hụt tiếp cận các dịch vụ xã hội cơ bản của hộ nghèo năm 2017 (theo chuẩn nghèo đa chiều) ................................................................................. 56 Biểu đồ 2.3: Số hộ nghèo cả nước năm 2017 phân theo các nhóm đối tượng .............. 58 Biểu đồ 2.4: Nhân sự tại các Quỹ TDND cơ sở được khảo sát tính đến năm 2017 ...... 79 Biểu đồ 2.5: Nhân sự tại TCTCVM Thanh Hóa và Tình Thương – TYM ................... 80 Biểu đồ 2.6: Tổng tài sản của TCTCVM Tình Thương – TYM và Thanh Hóa ........... 82 Biểu đồ 2.7: Tổng tài sản của các Quỹ TDND cơ sở .................................................... 82 Biểu đồ 2.8: Vốn chủ sở hữu của TCTCVM Thanh Hóa và Tình Thương (TYM) ...... 84 Biểu đồ 2.9: Cơ cấu vốn góp của TCTCVM Thanh Hóa .............................................. 85 Biểu đồ 2.10: Quy mô vốn chủ sở hữu của các quỹ TDND cơ sở trong khảo sát ........ 85 Biểu đồ 2.11: Dư nợ cho vay của TCTCVM Thanh Hóa và Tình Thương - TYM ...... 86 Biểu đồ 2.12: Dư nợ cho vay của các quỹ TDND cơ sở ............................................... 87 Biểu đồ 2.13: Số lượng người nghèo vay vốn tại TCTCVM Thanh Hóa ..................... 91 Biểu đồ 2.14: Số lượng người nghèo vay vốn tại TCTCVM Tình thương - TYM ....... 92 Biểu đồ 2.15: Cấu trúc nguồn vốn của hệ thống TCTCVM Việt Nam ....................... 102 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 1.1: Cơ chế tác động của TCTVM đến xóa đói giảm nghèo............................... 38 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Đường giá trị hoàn trả biên giữa người nghèo và người giàu ....................... 36 Hình 1.2: Lợi ích của tài chính vi mô cho sản xuất ....................................................... 37 Hình 2.1: Bà Trần Thị Huệ - thành viên TCTCVM Tình Thương - TYM ................... 95 Hình 2.2: Bà Tô Thị Hương – thành viên TCTCVM Tình Thương – TYM................. 96 Hình 2.3: Bà Phạm Thị Hằng – Thành viên TCTCVM Thanh Hóa ............................. 97 Hình 2.4: Phân khúc thị trường