Luận án Giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ TRẦN HƯƠNG GIANG GIẢI PHÁP THOÁT NGHÈO BỀN VỮNG CHO NGƯỜI DÂN TỘC THIỂU SỐ DI CƯ VÀO TÂY NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2023 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ TRẦN HƯƠNG GIANG GIẢI PHÁP THOÁT NGHÈO BỀN VỮNG CHO NGƯỜI DÂN TỘC THIỂU SỐ DI CƯ VÀO TÂY NGUYÊN Chuyên ngành : KINH TẾ PHÁT TRIỂN Mã số : 9 31 01 05 Người hướng dẫn khoa học: TS. MAI LAN PHƯƠNG TS. HỒ NGỌC NINH HÀ NỘI - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Trần Hương Giang ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của các thầy cô giáo, sự giúp đỡ, động viên của bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới TS. Mai Lan Phương và TS. Hồ Ngọc Ninh đã tận tình hướng dẫn, dành nhiều công sức, thời gian và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành tới Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Bộ môn Kế hoạch và Đầu tư, Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn - Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức ở các xã, các huyện, các Sở ngành của ba tỉnh Đắk Lắk, Đắk Nông và Kon Tum đã giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên khuyến khích tôi hoàn thành luận án./. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Nghiên cứu sinh Trần Hương Giang iii MỤC LỤC Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ..................................................................................................... vii Danh mục bảng .............................................................................................................. viii Danh mục biểu đồ ............................................................................................................ xi Danh mục hình ................................................................................................................ xii Danh mục sơ đồ .............................................................................................................. xii Danh mục hộp ................................................................................................................. xii Trích yếu luận án ........................................................................................................... xiii Thesis abstract ................................................................................................................ xv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 4 1.2.1. Mục tiêu chung ..................................................................................................... 4 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 4 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ............................................................................ 5 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn .............................................................................. 6 1.5.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................................. 6 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................... 6 Phần 2. Tổng quan về giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư ........................................................................................................ 7 2.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan đến giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư ................................................ 7 2.1.1. Các nghiên cứu thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư trên thế giới ........................................................................................................... 7 2.1.2. Các nghiên cứu thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên tại Việt Nam .............................................................................. 9 iv 2.1.3. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................... 11 2.2. Cơ sở lý luận về giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư ................................................................................................................ 12 2.2.1. Các khái niệm có liên quan ................................................................................. 12 2.2.2. Đặc điểm của giải pháp thoát nghèo cho người Dân tộc thiểu số di cư .............. 23 2.2.3. Nội dung nghiên cứu về các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư ....................................................................................................... 26 2.2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến thực hiện các giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư ......................................................................... 32 2.3. Cơ sở thực tiễn về giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư ....... 35 2.3.1. Kinh nghiệm thực hiện các giải pháp thoát nghèo cho người di cư trên thế giới ................................................................................................................ 35 2.3.2. Kinh nghiệm của một số địa phương trong nước về thực hiện các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư ............................................ 38 2.3.3. Bài học kinh nghiệm cho Tây Nguyên trong thực hiện các giải pháp thoát nghèo bền vững cho người DTTS di cư ............................................................. 41 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 43 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 44 3.1. Đặc điểm của vùng tây nguyên ........................................................................... 44 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................... 44 3.1.2. Đặc điểm kinh tế xã hội ...................................................................................... 46 3.1.3. Đánh giá thuận lợi, khó khăn của điều kiện tự nhiên và xã hội của Tây Nguyên đến các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên .................................................................................................. 48 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 49 3.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích .......................................................... 49 3.2.2. Chọn điểm nghiên cứu ........................................................................................ 52 3.2.3. Phương pháp thu thập thông tin .......................................................................... 52 3.2.4. Phương pháp phân tích thông tin ....................................................................... 55 3.2.5. Phương pháp xử lý thông tin .............................................................................. 59 3.2.6. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 59 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 61 v Phần 4. Kết quả nghiên cứu về giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ........................................................... 62 4.1. Thực trạng thực hiện các giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ..................................................................... 62 4.1.1. Khái quát thực trạng người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên .................. 62 4.1.2. Đánh giá thực trạng thực hiện các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư tại Tây Nguyên ....................................................................... 65 4.1.3. Thực trạng nghèo và thoát nghèo của người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ...................................................................................................... 100 4.1.4. Tính bền vững của các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ....................................................................................... 114 4.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến các giải pháp thoát nghèo cho người dân tộc thiểu số di cư tại Tây Nguyên ........................................................................... 119 4.2.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế và xã hội vùng ....................................................... 119 4.2.2. Quá trình hoạch định chính sách và bản chất của các giải pháp giảm nghèo tại Tây Nguyên ....................................................................................... 120 4.2.3. Cơ chế thực thi các giải pháp giảm nghèo và sự phối hợp hỗ trợ của các cơ quan, tổ chức ................................................................................................ 123 4.2.4. Đối tượng thụ hưởng các giải pháp giảm nghèo tại Tây Nguyên ..................... 128 4.3. Đề xuất hoàn thiện giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ......................................................................... 133 4.3.1 Các căn cứ đề xuất định hướng và giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên .................................................. 133 4.3.2. Quan điểm, định hướng đề xuất hoàn thiện hệ thống giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên trong giai đoạn tới ...................................................................................................... 134 4.3.3. Hoàn thiện hệ thống giải pháp thoát nghèo bền vững cho người dân tộc thiểu số di cư tại Tây Nguyên trong giai đoạn tới ............................................ 137 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 146 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 147 5.1. Kết luận ............................................................................................................. 147 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 148 vi 5.2.1. Kiến nghị đối với Chính phủ ............................................................................ 148 5.2.2. Kiến nghị đối với các Bộ ngành ....................................................................... 149 5.2.3. Hạn chế của đề tài và đề xuất nghiên cứu tiếp theo .......................................... 150 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án .................................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 159 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ASXH An sinh xã hội BCĐ Ban Chỉ đạo BQ Bình quân CTMTQG Chương trình mục tiêu Quốc gia CSHT Cơ sở hạ tầng DCTD Di cư tự do DTTS Dân tộc thiểu số DTTS&MN Dân tộc thiểu số và Miền núi ĐCĐC Định canh, định cư GNBV Giảm nghèo bền vững HSSV Học sinh, sinh viên HTQT Hợp tác quốc tế IOM Tổ chức di cư quốc tế KH-ĐT Kế hoạch - Đầu tư KT-XH Kinh tế - Xã hội LĐTBXH Lao động Thương binh Xã hội MTQG Mục tiêu quốc gia MTQGGNBV Mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững NĐ-CP Nghị định Chính phủ NHCSXH Ngân hàng Chính sách xã hội NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn TCTK-NHTG Tổng Cục Thống kê – Ngân hàng thế giới TĐC Tái định cư TW Trung Ương XĐGN Xoá đói giảm nghèo XKLĐ Xuất khẩu lao động VP Văn phòng UBND Uỷ ban nhân dân WB Ngân hàng Thế giới viii DANH MỤC BẢNG STT Tên bảng Trang 2.1. Chuẩn nghèo đa chiều ở Việt Nam giai đoạn 2016-2025 ................................. 14 2.2. Các tiêu chí đánh giá mức độ thiếu hụt tiếp cận dịch vụ xã hội cơ bản ........... 15 3.1. Dân số của khu vực Tây Nguyên năm 2022 ..................................................... 46 3.2. Tình hình sử dụng đất của vùng Tây Nguyên năm 2022 .................................. 47 3.3. Cơ cấu kinh tế của vùng Tây Nguyên năm 2022 .............................................. 47 3.4. Phân bổ mẫu điều tra các đối tượng cán bộ nghiên cứu ................................... 53 3.5. Phân bổ mẫu điều tra mẫu điều tra các hộ dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên .............................................................................................................. 54 3.6. Một số chỉ tiêu sử dụng thang đo likert 5 lựa chọn .......................................... 56 3.7. Diễn giải các biến phụ thuộc và biến độc lập trong mô hình Probit ................. 58 4.1. Thực trạng di cư của người dân tộc thiểu số vào Tây Nguyên giai đoạn 2005 -2020 ........................................................................................................ 62 4.2. Thành phần dân tộc của hộ dân tộc thiểu số di cư vào Tây Nguyên ................ 64 4.3. Nguyên nhân di cư của các hộ dân tộc thiểu số điều tra ................................... 64 4.4. Văn bản chính sách liên quan đến giảm nghèo khu vực Tây Nguyên .............. 65 4.5. Kết quả về truyền thông giảm nghèo tại một số tỉnh Tây Nguyên giai đoạn 2016-2020 ................................................................................................ 68 4.6. Đánh giá của cán bộ các cấp, người dân về hiệu quả truyền thông chính sách, giải pháp giảm nghèo tại địa phương khảo sát ........................................ 69 4.7. Cơ cấu bố trí, huy động nguồn vốn thực hiện Chương trình giảm nghèo bền vững qua các giai đoạn .............................................................................. 72 4.8. Kinh phí thực hiện các giải pháp giảm nghèo bền vững của một số địa phương Tây Nguyên ......................................................................................... 73 4.9. Kinh phí thực hiện các giải pháp ổn định di cư tự do của các tỉnh Tây Nguyên giai đoạn từ 2005 đến 2022 ................................................................. 74 4.10. Kết quả phê duyệt các chính sách ổn định di cư cho người dân tộc thiểu số di cư đến Tây Nguyên giai đoạn 2005 đến 2022 ......................................... 77 4.11. Kết quả thực hiện chính sách tín dụng ưu đãi tại Tây Nguyên ......................... 79 4.12. Tình hình tiếp cận về nguồn vốn vay ưu đãi ở các hộ dân tộc thiểu số di cư điều tra ......................................................................................................... 80 ix 4.13. Tình hình tiếp cận đất đai ở các hộ dân tộc di cư điều tra ................................ 82 4.14. Kết quả thực hiện các dự án phát triển sản xuất, đa dạng sinh kế thuộc chương trình MTQG giảm nghèo bền vững giai đoạn 2016-2020 ................... 84 4.15. Các hoạt động sinh kế của các hộ di cư điều tra ............................................... 85 4.16. Kết quả giải pháp hỗ trợ sản xuất cho các hộ dân tộc thiểu số di cư điều tra ...................................................................................................................... 86 4.17. Kết quả thực hiện các giải pháp đào tạo nghề cho lao động dân tộc thiểu số tại các tỉnh Tây Nguyên giai đoạn 2010-2022 ............................................. 88 4.18. Kết quả thực hiện các chính sách hỗ trợ đầu tư cơ sở hạ tầng giai đoạn 2016- 2022 ........................................................................................................ 90 4.19. Thực trạng và đánh giá của các hộ dân tộc thiểu số di cư về tiếp cận hỗ trợ giáo dục ....................................................................................................... 93 4.20. Số lượng đơn vị y tế tại các tuyến tại các tỉnh Tây Nguyên tính đến hết năm 2022 .......................................................................................................... 94 4.21. Kết quả thực hiện chính sách y tế tại các tỉnh khảo sát năm 2022 ................... 94 4.22. Kết quả hỗ trợ về nhà ở theo Chương trình MTQG về giảm nghèo bền vững giai đoạn 2016-2022 ................................................................................ 96 4.23. Thu nhập bình quân nhân khẩu 1 tháng của các hộ dân tộc thiểu số điều tra năm 2020 phân theo loại hộ ...................................................................... 103 4.24. Tỷ lệ thiếu hụt chỉ tiêu các nguồn vốn chia theo khu vực nghiên cứu ........... 105 4.25. Tình hình về lao động của các hộ dân tộc thiểu số di cư điều tra ................... 106 4.26. Loại hình tổ chức đoàn thể mà hộ dân tộc thiểu số di cư tham gia ................ 109 4.27. Tỷ lệ thiếu hụt nguồn vốn sinh kế hộ phân theo mức độ nghèo ..................... 111 4.28. Thực trạng thoát nghèo của người dân tộc thiểu số di cư điều tra ................. 113 4.29. Tác động của các chính sách giảm nghèo bền vững cho DTTS di cư ............ 115 4.30. Tỷ lệ hộ nghèo dân tộc thiểu số tại Tây Nguyên giai đoạn 2018-2022 .......... 116 4.31. Ý kiến của hộ về công tác hỗ trợ sản xuất cho các hộ điều tra ....................... 122 4.32. Độ trễ giữa thời gian ban hành chính sách/ban hành văn bản hướng dẫn và triển khai chính sách .................................................................................. 123 4.33. Nhận định đánh giá về văn bản hướng dẫn thực hiện các chính sách của cán bộ .............................................................................................................. 124 x 4.34. Tổng hợ