Luận án Giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐINH NGUYỄN TRANG THU GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH KHUYẾT TẬT TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP Ở TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Hà Nội - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ĐINH NGUYỄN TRANG THU GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH KHUYẾT TẬT TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP Ở TIỂU HỌC LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Chuyên ngành: Lí luận và lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.02 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Phó Đức Hòa PGS.TS. Nguyễn Xuân Hải Hà Nội - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong Luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Đinh Nguyễn Trang Thu ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận án Giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Phó Đức Hòa và PGS.TS. Nguyễn Xuân Hải, hai người thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, động viên, ủng hộ và tạo điều kiện, tiếp thêm động lực để tôi có thể hoàn thành kết quả nghiên cứu một cách tốt nhất. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Lý luận dạy học, Khoa Tâm lý Giáo dục, Phòng Sau Đại học, Phòng Tổ chức cán bộ trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án. Tôi cũng xin dành lời cảm ơn sâu sắc tới Ban chủ nhiệm Khoa và các anh chị em đồng nghiệp Khoa Giáo dục đặc biệt, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã luôn quan tâm, ủng hộ, tạo điều kiện và hỗ trợ, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập. Tôi cũng trân trọng sự hợp tác, tạo điều kiện của các cơ sở giáo dục hòa nhập mà tôi đã tiến hành khảo sát. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô giáo trường tiểu học Bình Minh, Hà Nội đã luôn tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình nghiên cứu, khảo sát và tiến hành thực nghiệm. Tôi cũng xin dành những lời cảm ơn sâu sắc nhất tới gia đình, những người thân đã luôn động viên, hỗ trợ và là hậu phương vững chắc về mọi mặt cho tôi. Lời cuối, tôi xin dành tình cảm, niềm tin và lời hứa bản thân sẽ luôn nỗ lực, cố gắng hơn nữa để mang lại nhiều niềm vui, góp phần thắp sáng nhiều cuộc đời hơn nữa cho các em học sinh khuyết tật trí tuệ tại các cơ sở giáo dục. Do một số hạn chế nhất định, chắc chắn Luận án còn những thiếu sót. Tác giả Luận án rất mong nhận được những ý kiến đóng góp để tiếp tục hoàn thiện và nâng cao chất lượng vấn đề được lựa chọn nghiên cứu. Hà Nội, ngày tháng 5 năm 2017 Tác giả luận án Đinh Nguyễn Trang Thu iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................. ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................... vi DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................... vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ .................................................................................................. ix DANH MỤC SƠ ĐỒ ...................................................................................................... ix MỞ ĐẦU .......................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu .............................................................................................. 3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu ........................................................................ 3 4. Giả thuyết khoa học ................................................................................................ 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .............................................................................................. 3 6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................. 3 7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ...................................................... 4 8. Đóng góp mới của luận án ...................................................................................... 6 9. Luận điểm bảo vệ .................................................................................................... 7 10. Cấu trúc của luận án ................................................................................................ 7 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH KHUYẾT TẬT TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP Ở TIỂU HỌC ................ 8 1.1 Tổng quan nghiên cứu vấn đề ................................................................................. 8 1.1.1 Nghiên cứu về giáo dục hòa nhập học sinh khuyết tật trí tuệ ...................... 8 1.1.2 Những nghiên cứu về kỹ năng giao tiếp của học sinh khuyết tật trí tuệ ... 11 1.1.3 Nghiên cứu về giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ .............................................................................................................. 15 1.2 Một số khái niệm cơ bản ....................................................................................... 20 1.2.1 Kỹ năng giao tiếp ....................................................................................... 20 1.2.2 Giáo dục kỹ năng giao tiếp ........................................................................ 23 1.2.3 Biện pháp giáo dục kỹ năng giao tiếp ....................................................... 24 1.3 Những vấn đề chung về học sinh khuyết tật trí tuệ ............................................... 25 1.3.1 Khái niệm, tiêu chí chẩn đoán và mức độ khuyết tật trí tuệ ...................... 25 1.3.2 Đặc điểm của học sinh khuyết tật trí tuệ ................................................... 26 1.3.3 Đặc điểm giao tiếp của học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................................................................. 27 iv 1.4 Giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học .................................................................................................................. 31 1.4.1 Ý nghĩa của việc giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ................................................................... 32 1.4.2 Mục tiêu và nội dung giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................. 32 1.4.3 Tiếp cận giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................................. 35 1.4.4 Con đường giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................................. 42 1.4.5 Các yếu tố ảnh hưởng của môi trường hòa nhập đến giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............. 45 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................... 47 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH KHUYẾT TẬT TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP Ở TIỂU HỌC .... 49 2.1 Khái quát về giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học tại Việt Nam ......................................................................... 49 2.1.1 Tình hình giáo dục hòa nhập học sinh khuyết tật trí tuệ ở Việt Nam ........ 49 2.1.2 Vấn đề giáo dục kỹ năng giao tiếp trong chương trình giáo dục tiểu học ở Việt Nam .......................................................................................... 51 2.2 Thực trạng giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ...................................................................................................... 52 2.2.1 Quá trình khảo sát thực trạng .................................................................... 52 2.2.2 Kết quả khảo sát thực trạng ....................................................................... 59 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................................... 90 CHƯƠNG 3. BIỆN PHÁP GIÁO DỤC KỸ NĂNG GIAO TIẾP CHO HỌC SINH KHUYẾT TẬT TRÍ TUỆ HỌC HÒA NHẬP Ở TIỂU HỌC VÀ THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................................................................................... 92 3.1 Nguyên tắc đề xuất biện pháp giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................. 92 3.2 Biện pháp giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ...................................................................................................... 94 3.2.1 Biện pháp GD KNGT cho HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học ................. 94 3.2.2 Điều kiện thực hiện các biện pháp ........................................................... 111 3.2.3 Mối quan hệ giữa các biện pháp .............................................................. 112 3.3 Thực nghiệm biện pháp giáo dục kỹ năng giao tiếp cho học sinh khuyết tật trí tuệ học hòa nhập ở tiểu học ............................................................................ 113 v 3.3.1 Quá trình thực nghiệm ............................................................................. 113 3.3.2 Kết quả thực nghiệm ................................................................................ 116 3.3.3 Bình luận về các trường hợp nghiên cứu ................................................. 140 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ............................................................................................. 145 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................................. 147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................... 153 PHỤ LỤC................................................................................................................... 162 vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BP Biện pháp DSM-IV Sổ tay chẩn đoán và thống kê những rối nhiễu tinh thần (Diagnostic and Statiscal Manual of Mental Disorders – IV) DSM-5 Sổ tay chẩn đoán và thống kê những rối nhiễu tinh thần (Diagnostic and Statiscal Manual of Mental Disorders –5) GD Giáo dục GDHN Giáo dục hòa nhập GV Giáo viên HS Học sinh KTTT Khuyết tật trí tuệ KN Kỹ năng KNGT Kỹ năng giao tiếp TH Tiểu học TP Thành phố TTN Trước thực nghiệm SGK Sách giáo khoa STN Sau thực nghiệm UNESSCO Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hóa của Liên hợp quốc vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2-1: Bảng hỏi đánh giá KNGT của HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học .............. 54 Bảng 2-2: Kinh nghiệm dạy HS tiểu học và HS KTTT của GV được khảo sát ............ 56 Bảng 2-3: Bồi dưỡng chuyên môn liên quan đến GDHN của các GV được khảo sát ......................................................................................................... 57 Bảng 2-4: Phân bố mức độ về KN lắng nghe của HS KTTT ......................................... 60 Bảng 2-5: Phân bố mức độ về KN sử dụng ngôn ngữ nói của HS KTTT ..................... 60 Bảng 2-6: Phân bố mức độ về KN sử dụng ngôn ngữ viết của HS KTTT .................... 61 Bảng 2-7: Phân bố mức độ về KN sử dụng yếu tố phi ngôn ngữ của HS KTTT ............................................................................................................ 61 Bảng 2-8: Phân bố mức độ về KN kiểm soát cảm xúc bản thân của HS KTTT ............................................................................................................ 62 Bảng 2-9: Phân bố mức độ về KN điều khiển, điều chỉnh quá trình giao tiếp của HS KTTT ............................................................................................... 63 Bảng 2-10: Phân bố mức độ về KN tương tác nhóm/tập thể của HS KTTT ................. 63 Bảng 2-11: Tổng hợp kết quả khảo sát 07 nhóm KNGT của HS KTTT ....................... 64 Bảng 2-12: Mối tương quan giữa 07 nhóm KNGT của HS KTTT ................................ 65 Bảng 2-13: Mối tương quan giữa 07 nhóm KNGT với giới tính của HS KTTT ............................................................................................................ 66 Bảng 2-14: Mối tương quan giữa 07 nhóm KNGT với mức độ khuyết tật của HS KTTT ...................................................................................................... 67 Bảng 2-15: Nhận thức của GV về điểm mạnh của HS KTTT ....................................... 69 Bảng 2-16: Nhận thức của GV về hạn chế của HS KTTT ............................................. 70 Bảng 2-17: Đánh giá mức độ KNGT của HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học .............. 71 Bảng 2-18: Nội dung giáo dục KNGT cho HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học ................................................................................................................. 73 Bảng 2-19: Mức độ thường xuyên thực hiện các nội dung GD KNGT cho HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học ..................................................................... 75 Bảng 2-20: Biện pháp GD KNGT của GV dạy hòa nhập ở tiểu học ............................. 78 Bảng 2-21: Những yếu tố khách quan ảnh hưởng đến GD KNGT cho HS KTTT ............................................................................................................ 83 Bảng 2-22: Những yếu tổ chủ quan ảnh hưởng đến GD KNGT cho HS KTTT ............................................................................................................ 84 Bảng 3-1: Danh sách khách thể thực nghiệm .............................................................. 114 viii Bảng 3-2: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto của HS N .......................................................................................... 117 Bảng 3-3: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang đo hành vi thích ứng Vineland II của HS N ................................................................................................. 118 Bảng 3-4: Kết quả đánh giá TTN bằng Bảng hỏi đánh giá KNGT của HS N ............. 118 Bảng 3-5: Kế hoạch thực hiện nội dung GD KNGT cho HS N ................................... 119 Bảng 3-6: So sánh kết quả Bảng hỏi đánh giá KNGT trước và sau thực nghiệm của HS N ........................................................................................ 121 Bảng 3-7: So sánh kết quả Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto trước và sau thực nghiệm của HS N ......................................................................... 122 Bảng 3-8: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto của HS V .......................................................................................... 124 Bảng 3-9: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang đo hành vi thích ứng Vineland II của HS V ................................................................................................. 125 Bảng 3-10: Kết quả đánh giá TTN bằng Bảng hỏi đánh giá KNGT của HS V ........... 126 Bảng 3-11: Kế hoạch thực hiện nội dung GD KNGT cho HS V ................................. 127 Bảng 3-12: So sánh kết quả Bảng hỏi KNGT trước và sau thực nghiệm của HS V ........................................................................................................... 129 Bảng 3-13: So sánh kết quả Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto trước và sau thực nghiệm của HS V ......................................................................... 130 Bảng 3-14: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto của HS Q .......................................................................................... 132 Bảng 3-15: Kết quả đánh giá TTN bằng Thang đo hành vi thích ứng Vineland II của HS Q ................................................................................. 133 Bảng 3-16: Kết quả đánh giá TTN bằng Bảng hỏi đánh giá KNGT của HS Q ........... 134 Bảng 3-17: Kế hoạch thực hiện nội dung GD KNGT cho HS Q ................................. 135 Bảng 3-18: So sánh kết quả Bảng hỏi KNGT trước và sau thực nghiệm của HS Q ........................................................................................................... 137 Bảng 3-19: So sánh kết quả Thang kiểm tra tâm lý phát triển Kyoto trước và sau thực nghiệm của HS Q ......................................................................... 138 Bảng 3-20: So sánh các nhóm KNGT của 03 HS KTTT trước và sau thực nghiệm ........................................................................................................ 141 ix DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2-1: Phân bố độ tuổi của GV được khảo sát ..................................................... 55 Biểu đồ 2-2: Trình độ đào tạo của GV được khảo sát ................................................... 56 Biểu đồ 2-3: Trình độ chuyên môn của GV được khảo sát ........................................... 57 Biểu đồ 2-4: Phân bố mức độ khuyết tật của HS KTTT được khảo sát ........................ 58 Biểu đồ 2-5: Phân bố tuổi của HS KTTT được khảo sát ............................................... 59 Biểu đồ 2-6: Phân bố về lớp học của HS KTTT được khảo sát ..................................... 59 Biểu đồ 2-7: Mức độ thường xuyên GD KNGT cho HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học ................................................................................................. 73 Biểu đồ 2-8: Hình thức tổ chức GD KNGT của GV dạy hòa nhập ở tiểu học .............. 77 Biểu đồ 2-9: Những thuận lợi của GV trong quá trình GD KNGT cho HS KTTT ...................................................................................................... 81 Biểu đồ 2-10: Những khó khăn của GV trong quá trình GD KNGT cho HS KTTT ...................................................................................................... 82 Biểu đồ 3-1: So sánh kết quả Bảng hỏi đánh giá KNGT của 03 HS KTTT trước thực nghiệm ................................................................................. 140 Biểu đồ 3-2: So sánh kết quả Bảng hỏi đánh giá KNGT của 03 HS KTTT sau thực nghiệm ........................................................................................... 141 Biểu đồ 3-3: So sánh kết quả kiểm tra bằng Thang Kyoto của 03 HS KTTT trước thực nghiệm ................................................................................. 143 Biểu đồ 3-4: So sánh kết quả kiểm tra bằng Thang Kyoto của 03 HS KTTT sau thực nghiệm .................................................................................... 143 Biểu đồ 3-5: So sánh kết quả lĩnh vực Ngôn ngữ - Xã hội bằng thang Kyoto của 03 HS KTTT trước và sau thực nghiệm ........................................ 144 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 3-1: Biện pháp GD KNGT cho HS KTTT học hòa nhập ở tiểu học ................... 94 Sơ đồ 3-2: Quy trình thực nghiệm biện pháp GD KNGT cho HS KTTT .................... 114 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tuyên bố Salamanca (Tây Ban Nha, 1994) về Giáo dục cho tất cả mọi người đã khẳng định: mọi người, mọi trẻ em, không phân biệt khuyết tật hay không khuyết