Luận án Hiệu quả cho vay ưu đãi tại các quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam

NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN NGÂN HÀNG DƯƠNG THỊ PHƯƠNG ANH HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, 2022 NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN NGÂN HÀNG DƯƠNG THỊ PHƯƠNG ANH HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính – Ngân hàng Mã số: 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Nguyễn Kim Anh 2. TS. Nguyễn Thanh Hải Hà Nội, 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của 02 thầy hướng dẫn khoa học là PGS.TS. Nguyễn Kim Anh và TS. Nguyễn Thanh Hải. Kết quả của luận án là hoàn toàn khách quan, trung thực. Số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận án này chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu khoa học nào khác. Tác giả luận án Dương Thị Phương Anh ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận án này, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới Ban Giám đốc Học viện Ngân hàng, các Thầy/Cô khoa Sau Đại học, Viện Nghiên cứu Khoa học Ngân hàng, Khoa Ngân hàng đã hỗ trợ và tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại Học viện Ngân hàng; Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất đến hai giảng viên hướng dẫn là PGS.TS. Nguyễn Kim Anh và TS. Nguyễn Thanh Hải, luôn đồng hành, tận tình hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành Luận án; Nhân dịp này, tôi xin gửi lời cảm ơn trân trọng nhất tới Ban giám đốc và các Anh/Chị/Em đồng nghiệp tại Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam, Quỹ Bảo vệ môi trường địa phương và đại diện các doanh nghiệp vay vốn ưu đãi tại các Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam; Các chuyên gia, nhà khoa học đang công tác tại các cơ sở giáo dục đã luôn tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong công việc cũng như trong quá trình thu thập dữ liệu nghiên cứu để tôi hoàn thiện Luận án; Tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến các Thầy/Cô, các nhà khoa học tham dự Hội đồng khoa học các cấp đã góp ý cho nghiên cứu sinh, giúp tôi hoàn thiện về mặt lý luận và thực tiễn đề tài nghiên cứu này; Cuối cùng, để có được kết quả như ngày hôm nay, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Bố, Mẹ, người thân trong gia đình đã luôn đồng hành và ủng hộ tôi trong suốt quá trình hoàn thành Luận án./. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIÊT .................................................... vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH .................................................... viii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ ix DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH ................................................................................ x PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TRONG LĨNH VỰC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG .................................................. 14 1.1. KHÁI QUÁT VỀ CHO VAY ƯU ĐÃI TRONG BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG.... 14 1.1.1. Khái niệm cho vay ưu đãi ....................................................................... 14 1.1.2. Đối tượng được vay ưu đãi ..................................................................... 15 1.1.3. Đặc trưng của hoạt động cho vay ưu đãi trong bảo vệ môi trường ........ 17 1.1.4. Vai trò của cho vay ưu đãi các dự án đầu tư bảo vệ môi trường ............ 18 1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI.............................. 19 1.2.1. Khái niệm hiệu quả cho vay ưu đãi ........................................................ 19 1.2.2. Các tiêu chí phản ánh hiệu quả cho vay ưu đãi các dự án đầu tư bảo vệ môi trường ........................................................................................................ 20 1.3. NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƯ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG ............................................................... 29 1.3.1. Nhóm nhân tố từ phía cơ quan quản lý .................................................. 29 1.3.2. Nhóm nhân tố từ phía các tổ chức tài chính ........................................... 31 1.3.3. Nhóm nhân tố từ phía khách hàng vay vốn và người dân địa phương .. 33 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 36 CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................. 37 2.1. QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU.......................................................................... 37 2.2. GIẢ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ............................................. 39 iv 2.2.1. Tiêu chí đo lường phản ánh hiệu quả cho vay ưu đãi các dự án đầu tư bảo vệ môi trường ............................................................................................. 39 2.2.2. Mô hình nghiên cứu đề xuất ................................................................... 52 2.2.3. Các thang đo sử dụng trong mô hình nghiên cứu................................... 52 2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................................... 58 2.3.1. Nghiên cứu định tính .............................................................................. 58 2.3.2. Giai đoạn nghiên cứu định lượng ........................................................... 59 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 64 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM .............................................................. 65 3.1. TỔNG QUAN VỀ QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM ............. 65 3.1.1. Giới thiệu chung căn cứ pháp lý và cơ cấu tổ chức của các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam .................................................................................... 65 3.1.2. Chức năng, nhiệm vụ của các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam ...... 68 3.1.3. Lĩnh vực hoạt động của các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam ......... 68 3.2. THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA HOẠT ĐỘNG CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM................... 69 3.2.1. Quy mô nguồn vốn của các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam .......... 69 3.2.2. Tỷ lệ tăng trưởng nguồn vốn huy động (NVHĐ) tại các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam ............................................................................................ 73 3.2.3. Kết quả thực hiện kế hoạch cho vay ưu đãi giai đoạn 2016 - 2020 ....... 75 3.2.4. Cơ cấu lĩnh vực cho vay ưu đãi giai đoạn 2016 - 2020 tại các Quỹ Bảo vệ môi trường ở Việt Nam................................................................................ 76 3.3. THỰC TRẠNG HIỆU QUẢ XÃ HỘI – MÔI TRƯỜNG CỦA HOẠT ĐỘNG CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM .... 83 3.3.1. Kết quả phỏng vấn chuyên gia về sự phù hợp của mô hình và các biến trong mô hình nghiên cứu................................................................................. 83 3.3.2. Kết quả kiểm định Cronbach’s Alpha .................................................... 86 v 3.3.3. Kết quả đánh giá thực trạng hiệu quả cho vay ưu đãi tại các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam xét trên khía cạnh hiệu quả về xã hội, môi trường .... 89 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ........................................................................................ 111 CHƯƠNG 4: MÔ HÌNH ĐÁNH GIÁ NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM ... 112 4.1. KẾT QUẢ PHÂN TÍCH NHÂN TỐ KHÁM PHÁ/EFA ............................ 112 4.1.1. Phân tích nhân tố khám phá đối với các biến phụ thuộc ...................... 112 4.1.2. Phân tích nhân tố khám phá cho biến độc lập ...................................... 114 4.2. PHÂN TÍCH NHÂN TỐ KHẲNG ĐỊNH/CFA ........................................... 115 4.2.1. Phân tích nhân tố khẳng định biến phụ thuộc ...................................... 115 4.2.2. Phân tích nhân tố khẳng định biến độc lập ........................................... 117 4.3. PHÂN TÍCH KẾT QUẢ HỒI QUY CẤU TRÚC ....................................... 119 4.3.1. Kết quả hồi quy mô hình 1 và kiểm định giả thuyết nghiên cứu ......... 119 4.3.2. Kết quả phân tích mô hình hồi quy số 2 và kiểm định giả thuyết nghiên cứu . 121 4.3.3. Tổng hợp kết quả kiểm định giả thuyết nghiên cứu ................................ 126 4.4. ĐÁNH GIÁ CHUNG...................................................................................... 128 4.4.1. Kết quả đạt được.................................................................................. 128 4.1.2. Một số tồn tại ........................................................................................ 129 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 131 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM ........................................ 132 5.1. CHIẾN LƯỢC BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG QUỐC GIA VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM .............. 132 5.1.1. Chiến lược bảo vệ môi trường quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050 ........................................................................................................ 132 5.1.2. Định hướng phát triển các Quỹ Bảo vệ môi trường ở Việt Nam ......... 132 5.2. GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CHO VAY ƯU ĐÃI TẠI CÁC QUỸ BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG Ở VIỆT NAM ............................................................ 133 5.2.1. Giải pháp hoàn thiện cơ cấu tổ chức tại các Quỹ bảo vệ môi trường ở Việt Nam ........................................................................................................ 133 vi 5.2.2. Giải pháp tập trung và thu hút nguồn vốn cho vay ưu đãi các dự án đầu tư bảo vệ môi trường ...................................................................................... 135 5.2.3. Giải pháp về lập kế hoạch sử dụng hiệu quả vốn cho vay ưu đãi các dự án đầu tư bảo vệ môi trường ........................................................................... 138 5.2.4. Giải pháp đào tạo, bồi dưỡng nâng cao chất lượng nhân sự tại các Quỹ bảo vệ môi trường ........................................................................................... 141 5.2.5. Giải pháp tăng cường sự gắn kết, phối hợp giữa các Quỹ Bảo vệ môi trường nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát khoản vay ................................... 142 5.2.6. Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý rủi ro tín dụng ........................... 143 5.2.7. Giải pháp xây dựng và triển khai kế hoạch truyền thông các chương trình cho vay ưu đãi của Quỹ Bảo vệ môi trường đến được chủ đầu tư có nhu cầu ............ 146 5.2.8. Giải pháp tác động nhằm nâng cao năng lực quản lý của chủ đầu tư được vay vốn ưu đãi đầu tư dự án bảo vệ môi trường.................................... 149 5.3. MỘT SỐ KIẾN NGHỊ ................................................................................... 150 5.3.1. Kiến nghị với Chính phủ ...................................................................... 150 5.3.2. Kiến nghị với Bộ Tài nguyên và Môi trường và các cơ quan liên quan ..... 152 TÓM TẮT CHƯƠNG 5 ........................................................................................ 154 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 155 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU KHOA HỌC, BÀI BÁO LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIÊT Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BVMT Bảo vệ môi trường BVMTVN Bảo vệ môi trường Việt Nam BVTV Bảo vệ thực vật CTRSH Chất thải rắn sinh hoạt CNH-HĐH Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa DNNN Doanh nghiệp nhà nước ĐTB Điểm trung bình ĐLC Độ lệch chuẩn KCN Khu công nghiệp NVBG Nguồn vốn NVHĐ Nguồn vốn huy động NCĐT Nghiên cứu định tính NCĐL Nghiên cứu định lượng TCTD Tổ chức tín dụng TNHH Trách nhiệm hữu hạn SXKD Sản xuất kinh doanh UBND Ủy ban nhân dân tỉnh viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Anh Nghĩa tiếng Việt ADB Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển Châu Á CDM Clean Development Mechanism Cơ chế phát triển sạch CFA Confirmatory Factor Analysis Phân tích nhân tố khẳng định DAC Development Assistance Committee Ủy ban Hỗ trợ Phát triển ODA Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức OECD Organisation for Economic Co-operation and Development Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế PPP Public - Private Partnership Đầu tư theo hình thức hợp tác công - tư IMF International Monetary Fund Quỹ tiền tệ quốc tế UNEP United Nations Environment Programme Chương trình Môi trường Liên hợp quốc ROA Return on total assets Tỷ số lợi nhuận ròng trên tài sản ROE Return on common equyty Tỷ số lợi nhuận ròng trên vốn chủ sở hữu SEM Structure Equation Modelling Mô hình cấu trúc tuyến tính VEPF Vietnam Environment Protection Fund Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam WB World Bank Ngân hàng Thế giới ix DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Diễn giải thang đo sử dụng trong mô hình ............................................... 52 Bảng 2.2 Thống kê nhân khẩu học về mẫu quan sát ................................................. 60 Bảng 3.1: Nguồn vốn của Quỹ bảo vệ môi trường Việt Nam ................................... 70 Bảng 3.2: Nguồn vốn của các Quỹ bảo vệ môi trường địa phương giai đoạn từ 2016-2020 ................................................................................................ 72 Bảng 3.3: Tình hình thực hiện kế hoạch cho vay ưu đãi giai đoạn 2016 - 2020 tại các Quỹ Bảo vệ môi trường ở Việt Nam ................................................. 76 Bảng 3.4: Kết quả đánh giá hiệu quả tài chính của hoạt động cho vay ưu đãi tại các Quỹ Bảo vệ môi trường ở Việt Nam giai đoạn 2016-2020 ..................... 80 Bảng 3.5: Tổng hợp kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo trong nghiên cứu ...... 87 Bảng 3.6: Kết quả đánh giá về sự phù hợp ............................................................... 90 Bảng 3.7: Kết quả đánh giá về tính hiệu quả ............................................................ 92 Bảng 3.8: Kết quả đánh giá về tính hiệu suất ............................................................ 94 Bảng 3.9: Kết quả đánh giá về sự tác động ............................................................... 95 Bảng 3.10: Kết quả đánh giá về tính bền vững ......................................................... 96 Bảng 3.11: Kết quả đánh giá về cơ chế chính sách ................................................... 98 Bảng 3.12: Kết quả đánh giá về chất lượng nhân sự............................................... 100 Bảng 3.13 Kết quả đánh giá về quy trình kiểm soát khoản vay .............................. 101 Bảng 3.14: Kết quả đánh giá về quản lý rủi ro tín dụng ......................................... 102 Bảng 3.15: Kết quả đánh giá về sự ủng hộ của địa phương .................................... 104 Bảng 3.16: Kết quả đánh giá về năng lực quản lý của chủ doanh nghiệp .............. 105 Bảng 4.1: Kết quả phân tích nhân tố khám phụ biến phụ thuộc ............................. 113 Bảng 4.2: Kết quả phân tích nhân tố khám phá biến độc lập .................................. 114 Bảng 4.3: Các chỉ số phân tích nhân tố khẳng định của biến phụ thuộc ................ 117 Bảng 4.4: Các chỉ số phân tích nhân tố khẳng định của biến độc lập ..................... 119 Bảng 4.5. Kết quả hồi quy mô hình 1 và kiểm định giả thuyết .............................. 120 Bảng 4.6. Kết quả hồi quy của mô hình số 2 và kiểm định giả thuyết ................... 124 Bảng 4.7. Tổng hợp kết quả kiểm định giả thuyết nghiên cứu ............................... 127 x DANH MỤC BIỂU ĐỒ, HÌNH Biểu đồ: Biểu đồ 3.1: Tỷ lệ tăng trưởng nguồn vốn huy động của Quỹ BVMT Việt Nam và các Quỹ BVMT địa phương .................................................................... 74 Biểu đồ 3.2: Cơ cấu các lĩnh vực cho vay ưu đãi tại các Quỹ bảo vệ môi trưởng ở Việt Nam, giai đoạn 2016-2020 .............................................................. 77 Biểu đồ 3.3: Tỷ lệ nợ xấu của các Quỹ BVMT ở Việt Nam giai đoạn 2016-2020 .. 81 Biểu đồ 3.4: Tỷ lệ phát sinh chất thải rắn tại 6 vùng trong cả nước ....................... 123 Biểu đồ 3.5: Số lượng dự án cho vay ưu đãi và Hợp đồng tín dụng Quỹ Bảo vệ môi trường Việt Nam .................................................................................... 109 Hình: Hình 2.1: Quy trình nghiên cứu ................................................................................ 38 Hình 2.2: Mô hình nghiên cứu đề xuất của tác giả ................................................... 52 Hình 3.1: Cơ cấu tổ chức của Quỹ bảo vệ môi trường Việt Nam ............................. 66 Hình 3.2: Cơ cấu tổ chức của Quỹ bảo vệ môi trường tỉnh ...................................... 67 Hình 4.1: Kết quả phân tích nhân tố khẳng định của biến phụ thuộc ..................... 116 Hình 4.2: Kết quả phân tích nhân tố khẳng định của biến độc lập ......................... 118 Hình 4.3. Kết quả hồi quy của mô hình 1 ............................................................... 120 Hình 4.4: Kết quả hồi quy cấu trúc mô hình 2 ........................................................ 122 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu Trong quá trình Công nghiệp hoá - Hiện đại hoá đất nước (CNH – HĐH), nhiệm vụ bảo vệ môi trường (BVMT) luôn được Đảng và Nhà nước đặc biệt chú trọng bởi chiến lược BVMT luôn gắn với chiến lược phát triển kinh tế xã hội bền vững của đất nước. Thực hiện Luật Bảo vệ môi trường; Chỉ thị số 36-CT/TW của Bộ Chính trị (khoá VIII) về tăng cường công tác BVMT trong thời kỳ CNH-HĐH, hoạt động BVMT ở Việt Nam trong thời gian qua đã có sự thay đổi tích cực. Hệ thống chính sách, thể chế của nhà nước từng bước được bổ sung và hoàn thiện, ngày càng phát huy hiệu quả đối với công tác BVMT. Bên cạnh đó, hiểu biết của cộng đồng dân cư trong BVMT đã được nâng lên, công tác bảo tồn thiên nhiên và bảo vệ đa dạng sinh học đã có những thay đổi rõ rệt. Tuy nhiên, các báo cáo, đánh giá thời gian qua phản ánh vấn đề quản lý môi trường ở nước ta còn nhiều lỗ hổng, luật pháp và thể chế chưa thực sự đủ mạnh để răn đe, cộng với năng lực ứng dụng khoa học công nghệ trong BVMT còn hạn chếdẫn đến thực trạng báo động về ô nhiễm môi trường. Nguồn đất bị ô nhiễm, xói mòn; chất lượng nguồn nước suy giảm mạnh; không khí ở nhiều đô thị, khu dân cư bị ô nhiễm nặng; mức độ độc hại của chất thải ngày càng tăng; tài nguyên thiên nhiên, đa dạng sinh học bị đe dọa nghiêm trọng; ô nhiễm môi trường tại các lưu vực sông, khu đô thị, khu công nghiệp, làng nghề gia tăng, điều kiện vệ sinh môi trường, nước sạch ở nhiều nơi không bảo đảm; tình trạng đói nghèo chưa được khắc phục tại một số vùng nông thôn, miền núi; thảm họa do thiên tai và những diễn biến xấu về biến đổi khí hậu đã đặt công tác BVMT trước những yêu cầu và thách thức mới. Trước bối cảnh đó, chính phủ Việt Nam có nhiều chính sách quan trọng nhằm thực hiện chiến lược phát triển bền vững, gắn liền phát triển kinh tế - xã hội với công tác BVMT; thiết lập cơ chế