Luận án Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------- LẠI CAO MAI PHƯƠNG HIỆU ỨNG KỲ NGHỈ, THỜI TIẾT, LỊCH ÂM ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỢI CỦA THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ TP. HCM, NĂM 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH --------------------------- LẠI CAO MAI PHƯƠNG HIỆU ỨNG KỲ NGHỈ, THỜI TIẾT, LỊCH ÂM ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỢI CỦA THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM Chuyên Ngành: Tài Chính – Ngân Hàng Mã Số: 9 34 02 01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. Nguyễn Thị Liên Hoa TP. HCM, NĂM 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ kinh tế “Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả được trình bày trong luận án có tính độc lập riêng và toàn bộ nội dung chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các thông tin, dữ liệu trong luận án là trung thực, các tài liệu tham khảo có nguồn gốc tin cậy. Nghiên cứu sinh Lại Cao Mai Phương ii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................... . i Mục lục .............................................................................................................................. ii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ........................................................................... vii Danh mục các Bảng, Hình và Phụ lục ............................................................................. viii Tóm tắt ............................................................................................................................ xi CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .......................................... 1 1.1 Tính cấp thiết của luận án ......................................................................................... 1 1.2 Sơ lược tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án ................................................ 2 1.3 Mục tiêu nghiên cứu của luận án .............................................................................. 4 1.4 Phương pháp nghiên cứu của luận án ....................................................................... 5 1.5 Những phát hiện và kết quả nghiên cứu của luận án ................................................ 7 1.6 Ý nghĩa nghiên cứu trong luận án ............................................................................ 8 1.7 Bố cục của luận án .................................................................................................... 9 CHƯƠNG 2: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN11 2.1 Tâm trạng và các lý thuyết liên quan đến việc ra quyết định ................................... 11 2.1.1 Vai trò của tâm trạng đối với các quyết định trong tình huống không chắc chắn 2.1.2 Xác định xu thế ngắn hạn của chứng khoán dựa trên đường trung bình động ... 14 2.1.3 Lý thuyết khoảng trống và niềm tin của con người về sự may rủi trong cuộc sống .............................................................................................................................. 15 2.1.4 Lý thuyết triển vọng ........................................................................................... 18 2.1.5 Tâm trạng, nhận thức và hành vi của con người là yếu tố không thể tách rời ... 20 2.2 Các nghiên cứu thực nghiệm nước ngoài về hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán ...................................................................... 21 2.2.1 Hiệu ứng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán .................. 21 iii 2.2.1.1 Các công trình nghiên cứu liên hệ trực tiếp về tâm trạng con người trước và sau kỳ nghỉ .............................................................................................................. 21 2.2.1.2 Các giả thuyết liên hệ tâm trạng nhà đầu tư trước kỳ nghỉ lên phản ứng của thị trường chứng khoán .......................................................................................... 23 2.2.1.3 Kết quả các nghiên cứu sau kỳ nghỉ lễ là không nhất quán ....................... 24 2.2.1.4 Các công trình nghiên cứu thực nghiệm về hiệu ứng kỳ nghỉ lên phản ứng của thị trường chứng khoán .................................................................................... 26 2.2.2 Hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán ................... 32 2.2.2.1 Các công trình nghiên cứu liên hệ trực tiếp mối quan hệ giữa tâm trạng do thời tiết và hành vi của con người khi đưa ra quyết định ....................................... 31 2.2.2.2 Các công trình nghiên cứu thực nghiệm về thời tiết lên phản ứng của thị trường chứng khoán ................................................................................................ 40 2.2.3 Hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán.................... 47 2.2.3.1 Tác động của chu kỳ lịch âm đến tâm sinh lý, hành vi của con người và phong tục thờ cúng tại Việt Nam ........................................................................... 47 2.2.3.2 Các công trình nghiên cứu thực nghiệm về ảnh hưởng của chu kỳ lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán .................................................... 49 2.3 Các nghiên cứu thực nghiệm trong nước về hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ...................................................... 53 2.3.1 Hiệu ứng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam53 2.3.2 Hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam54 2.3.3 Hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam55 Tóm tắt chương 2 ............................................................................................................ 58 CHƯƠNG 3- PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................... 59 3.1 Quy trình nghiên cứu ................................................................................................ 59 3.1.1 Quy trình nghiên cứu .......................................................................................... 59 3.1.2 Trình tự nghiên cứu ............................................................................................ 59 iv 3.2 Mô hình nghiên cứu .................................................................................................. 63 3.2.1 Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................................... 63 3.2.1.1 Thiết lập xu hướng ngắn hạn của chứng khoán ......................................... 63 3.2.1.2 Mô hình nghiên cứu tổng hợp .................................................................... 64 3.2.1.3 Phương pháp ước lượng ............................................................................. 66 3.2.2 Hiệu ứng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ... 68 3.2.2.1 Xây dựng các biến đại diện cho hiệu ứng kỳ nghỉ lễ tại Việt Nam ............ 68 3.2.2.2 Mô hình nghiên cứu về hiệu ứng kỳ nghỉ lễ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ............................................................................... 71 3.2.3 Hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam .. 73 3.2.3.1 Xác định khu vực thời tiết nghiên cứu tại Việt Nam và các biến đại diện cho thời tiết đưa vào vào mô hình nghiên nghiên cứu ........................................... 73 3.2.3.2 Mô hình nghiên cứu về hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................... 83 3.2.4 Hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ... 85 3.2.4.1 Xây dựng các biến đại diện cho hiệu ứng lịch âm ..................................... 85 3.2.4.2 Mô hình nghiên cứu về hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................... 87 3.3 Dữ liệu nghiên cứu ................................................................................................... 89 Tóm tắt chương 3 ............................................................................................................ 91 CHƯƠNG 4- KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU HIỆU ỨNG KỲ NGHỈ, THỜI TIẾT, LỊCH ÂM ĐẾN TỶ SUẤT SINH LỢI CỦA THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM....................................................................................... 93 4.1 Phân tích thống kê và kiểm định tính dừng .............................................................. 93 4.1.1 Kiểm định tính dừng ........................................................................................... 93 4.1.2 Phân tích thống kê .............................................................................................. 93 v 4.2 Kết quả hồi quy của từng hiệu ứng đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ............................................................................................................................ 97 4.2.1 Hiệu ứng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ... 98 4.2.1.1 Phân tích tương quan .................................................................................. 98 4.2.1.2 Kết quả và kiểm định kết quả hồi quy ...................................................... 98 4.2.2 Hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam 101 4.2.2.1 Hồi quy riêng các biến đại diện cho hiệu ứng thời tiết ............................ 101 4.2.2.2 Phân tích tương quan ................................................................................ 103 4.2.2.3 Kết quả và kiểm định kết quả hồi quy ...................................................... 103 4.2.3 Hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam . 105 4.2.3.1 Hồi quy riêng các biến đại diện cho hiệu ứng lịch âm ............................. 105 4.2.3.2 Phân tích tương quan ................................................................................ 106 4.2.3.3 Kết quả và kiểm định kết quả hồi quy ...................................................... 107 4.3 Kết quả và thảo luận kết quả về hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ....................................................................... 108 4.3.1 Kết quả hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi trên thị trường chứng khoán Việt Nam .............................................................................................. 109 4.3.1.1 Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến xu hướng ngắn hạn trên thị trường chứng khoán Việt Nam ......................................................................................... 109 4.3.1.2 Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ......................................................................................... 115 4.3.2 Thảo luận kết quả hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi trên thị trường chứng khoán Việt Nam .................................................................................. 117 Tóm tắt chương 4 .......................................................................................................... 126 CHƯƠNG 5- KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ........................................................ 127 5.1 Những phát hiện của luận án .................................................................................. 127 5.2 Ý nghĩa của luận án ................................................................................................ 129 vi 5.3 Khuyến nghị của luận án ........................................................................................ 130 5.4 Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu tiếp theo .............................................. 131 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ .................................................. 132 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................. 133 PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 159 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CTCK: Công ty chứng khoán HNX: Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội HSX: Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh LAD: Phương pháp ước lượng độ lệch nhỏ nhất MA: Đường trung bình động OLS: Phương pháp ước lượng bình phương nhỏ nhất SGD: Sở giao dịch SGDCK: Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM: Thành phố Hồ Chí Minh TTCK: Thị trường chứng khoán TSSL: Tỷ suất sinh lợi, tỷ suất sinh lời vượt trội viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Các nghiên cứu nước ngoài liên quan đến kỳ nghỉ và thị trường chứng khoán 31 Bảng 2.2: Các nghiên cứu nước ngoài liên quan đến thời tiết và thị trường chứng khoán46 Bảng 2.3: Các nghiên cứu nước ngoài liên quan đến lịch âm và thị trường chứng khoán 52 Bảng 2.4: Các nghiên cứu trong nước liên quan đến hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán ............................................................. 57 Bảng 3.1: Các biến độc lập đại diện cho hiệu ứng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................ 72 Bảng 3.2: Thành phố có thu nhập bình quân đầu người một tháng cao nhất tại Việt Nam Bảng 3.3: Tỷ lệ lao động trong độ tuổi lao động đã qua đào tạo ................................... 74 Bảng 3.4: Các địa phương có tỷ lệ lao động từ 15 tuổi trở lên đã qua đào tạo cao nhất, đang làm việc trong nền kinh tế ...................................................................................... 75 Bảng 3.5: Phân loại chỉ số hoạt động địa từ (GMS) ........................................................ 82 Bảng 3.6: Các biến độc lập đại diện cho hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................ 84 Bảng 3.7: Các biến độc lập đại diện cho hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................................ 88 Bảng 4.1: Kết quả kiểm định tính dừng các biến trong những mô hình - Toàn bộ mẫu . 159 Bảng 4.2: Kết quả thống kê mô tả các biến trong những mô hình - Toàn bộ mẫu ......... 95 Bảng 4.3: Ma trận hệ số tương quan cặp giữa các cặp biến đại diện hiệu ứng kỳ nghỉ- Toàn bộ mẫu .................................................................................................................... 159 Bảng 4.4: Kết quả hồi quy hiệu ứng kỳ nghỉ lễ đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam- Toàn bộ mẫu ....................................................................................... 99 Bảng 4.5: Kết quả hồi quy các biến đại diện hiệu ứng thời tiết- Toàn bộ mẫu ............... 102 Bảng 4.6: Ma trận hệ số tương quan cặp giữa các cặp biến đại diện hiệu ứng thời tiết- Toàn bộ mẫu .................................................................................................................... 103 ix Bảng 4.7: Kết quả hồi quy hiệu ứng thời tiết đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam- Toàn bộ mẫu ....................................................................................... 104 Bảng 4.8: Kết quả hồi quy các biến đại diện hiệu ứng lịch âm- Toàn bộ mẫu ............... 105 Bảng 4.9: Ma trận hệ số tương quan cặp giữa các cặp biến đại diện hiệu ứng lịch âm- Toàn bộ mẫu .................................................................................................................... 106 Bảng 4.10: Kết quả hồi quy hiệu ứng lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam- Toàn bộ mẫu ....................................................................................... 107 Bảng 4.11: Kết quả kiểm định tính dừng các biến trong mô hình tổng hợp khi MA10>MA200 ................................................................................................................ 161 Bảng 4.12: Kết quả kiểm định tính dừng các biến trong mô hình tổng hợp khi MA10<MA200 ................................................................................................................ 162 Bảng 4.13: Kết quả thống kê mô tả các biến trong mô hình tổng hợp khi MA10>MA200 và MA10<MA200 ........................................................................................................... 111 Bảng 4.14: Kết quả hồi quy hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam khi MA10>MA200 ........................................................ 114 Bảng 4.15: Kết quả hồi quy hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam khi MA10<MA200 ........................................................ 114 Bảng 4.16: Kết quả hồi quy hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam- Toàn bộ mẫu................................................................. 116 x DANH MỤC HÌNH Hình 2.1: Hàm giá trị của Kahneman & Tversky (1979,1992) ....................................... 19 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu hiệu ứng kỳ nghỉ lễ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán ............................................................................................. 61 xi TÓM TẮT Luận án nghiên cứu “Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam” nhằm xác định sự tồn tại mối liên hệ của ba hiệu ứng này đến tỷ suất sinh lợi vượt trội của VNIndex, HNXIndex và chỉ số của sáu ngành (Bất động sản, Công nghiệp, Dầu khí, Dịch vụ tiêu dùng, Ngân hàng, Nguyên vật liệu). Toàn bộ dữ liệu được thu thập theo tần suất ngày từ 28/9/2007 đến 29/9/2017. Phương pháp ước lượng chính của luận án là OLS. Bên cạnh đó phương pháp độ lệch nhỏ nhất (LAD) cùng được sử dụng để kiểm định với mô hình hồi quy tổng hợp. Các biến đại diện cho hiệu ứng thời tiết được chọn lọc từng bước qua 7 phương trình hồi quy phụ, một số biến giải thích trong mô hình hiệu ứng kỳ nghỉ và hiệu ứng lịch âm không có ý nghĩa cũng được loại bỏ trước khi đưa vào mô hình tổng hợp. Kết quả của luận án cho thấy cả ba hiệu ứng đều ảnh hưởng đến tỷ suất sinh lợi vượt trội của tám chỉ số nghiên cứu, hàm ý của nghiên cứu là ba hiệu ứng này được xem như một thước đo tâm trạng của thị trường chứng khoán Việt Nam. Kết quả luận án góp phần bổ sung vào lý thuyết trước đây trong việc giải thích quyết định đầu tư cổ phiếu, làm cơ sở mở rộng hướng nghiên cứu các yếu tố phi tài chính tại thị trường chứng khoán Việt Nam. Các đóng góp và hàm ý của luận án giúp các chủ thể trên thị trường chứng khoán hiểu rõ hơn về từng hiệu ứng này. Qua đó, họ sẽ có những quyết định hiệu quả hơn trên thị trường chứng khoán Việt Nam. 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 Tính cấp thiết của luận án Trong lễ trao giải Nobel kinh tế năm 2017 mà giáo sư Richard Thaler được vinh danh, ông đã phát biểu rằng: “In order to do good economics, you have to keep in mind that people are human,” tạm dịch: Để có những kết quả tốt trong kinh tế, cần nhớ rằng chúng ta là con người (Binyamin, 2017). Hàm ý trong câu nói này của Richard Thaler l