Luận án Hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của tập đoàn dầu khí quốc gia Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ----------œ---------- TRẦN ĐỨC CHÍNH HOµN THIÖN C¥ CHÕ QU¶N Lý TµI CHÝNH CñA TËP §OµN DÇU KHÝ quèc gia VIÖT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2015 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TÀI CHÍNH HỌC VIỆN TÀI CHÍNH ----------œ---------- TRẦN ĐỨC CHÍNH HOµN THIÖN C¥ CHÕ QU¶N Lý TµI CHÝNH CñA TËP §OµN DÇU KHÝ quèc gia VIÖT NAM Chuyên ngành : Tài chính - Ngân hàng Mã số : 62.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS, TS. HOÀNG TRẦN HẬU 2. TS. NGUYỄN ĐỨC ĐỘ HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận án là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Trần Đức Chính MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng, biểu đồ, hộp MỞ ĐẦU ..............................................................................................................................1 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN TỚI ĐỀ TÀI ........................................................................................................................7 1.1. NHỮNG CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC BÀI VIẾT CÓ LIÊN QUAN ĐẾN TẬP ĐOÀN KINH TẾ VÀ TẬP ĐOÀN KINH TẾ NHÀ NƯỚC ...............................................................................................................7 1.2. NHỮNG CÔNG TRÌNH KHOA HỌC Đà NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA CÁC TẬP ĐOÀN KINH TẾ....................................................................................................................11 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH TRONG CÁC TẬP ĐOÀN KINH TẾ ..........................................................................17 2.1. BẢN CHẤT, ĐẶC ĐIỂM VÀ SỰ CẦN THIẾT CỦA CÁC TẬP ĐOÀN KINH TẾ....................................................................................................................17 2.1.1. Bản chất của các Tập đoàn kinh tế ..................................................................17 2.1.2. Đặc điểm của Tập đoàn kinh tế........................................................................22 2.1.3. Sự hình thành các Tập đoàn kinh tế.................................................................26 2.2. BẢN CHẤT VÀ Ý NGHĨA CỦA CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH ..................30 2.2.1. Bản chất, các yếu tố cấu thành và nội dung của cơ chế quản lý tài chính .........30 2.2.2. Vai trò của cơ chế quản lý tài chính trong cơ chế quản lý doanh nghiệp ..........44 2.2.3. Những nhân tố ảnh hưởng tới cơ chế quản lý tài chính trong doanh nghiệp....................................................................................................52 2.2.4. Đặc điểm của Tập đoàn kinh tế nhà nước và thực tế cơ chế quản lý tài chính trong Tập đoàn kinh tế nhà nước ở một số nước ............................57 Chương 3: THỰC TRẠNG CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM ......................................................65 3.1. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM........................................................................65 3.1.1. Quá trình hình thành Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam .........................65 3.1.2. Tổ chức bộ máy của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam..........................67 3.1.3. Kết quả sản xuất - kinh doanh của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam..........72 3.2. THỰC TRẠNG HÌNH THÀNH VÀ HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM ..........77 3.2.1. Tổng quan về sự hình thành và hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam......................................................77 3.2.2. Cơ chế tạo lập và huy động vốn của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ..........................................................................................................81 3.2.3. Cơ chế quản lý tài sản và sử dụng vốn của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam...........................................................................................................87 3.2.4. Cơ chế quản lý doanh thu, chi phí và lợi nhuận của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam............................................................................................94 3.2.5. Cơ chế kiểm soát và giám sát tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam .........................................................................................100 3.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM ........................................................104 3.3.1. Những ưu điểm của cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam..........................................................................................104 3.3.2. Hạn chế của cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam và nguyên nhân của chúng .....................................................106 Chương 4: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM...........................................113 4.1. ĐỊNH HƯỚNG VÀ MỤC TIÊU PHÁT TRIỂN CỦA TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM................................................................................113 4.1.1. Quan điểm phát triển của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam................113 4.1.2. Mục tiêu phát triển của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ...................114 4.2. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CHẾ QUẢN LÝ TÀI CHÍNH ĐỐI VỚI TẬP ĐOÀN DẦU KHÍ QUỐC GIA VIỆT NAM ...............................................119 4.2.1. Hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của chủ sở hữu đối với Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ...........................................................................119 4.2.2. Hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính nội bộ của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam..........................................................................................131 KẾT LUẬN .....................................................................................................................157 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ Đà CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ....................................................................................159 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO....................................................................160 PHỤ LỤC.........................................................................................................................167 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN CBCNV : Cán bộ công nhân viên CBDK : Chế biến dầu khí CN : Công nghiệp CNKT : Công nhân kỹ thuật CNV : Công nhân viên CP : Chính phủ CSH : Chủ sở hữu DQS : Công ty Trách nhiệm hữu hạn một thành viên Công nghiệp tàu thủy Dung Quất DVKTDK : Dịch vụ kỹ thuật dầu khí ĐH : Đại học EIC : Tổng Công ty Công nghệ Năng lượng Dầu khí Việt Nam GE : (Tập đoàn) General Electronic GM : (Tập đoàn) General Motor HĐTV : Hội đồng thành viên KHĐT : Kế hoạch đầu tư LĐ : Lao động MNC : Multinational Company (Công ty đa quốc gia) NSNN : Ngân sách nhà nước NXB : Nhà xuất bản Petec : Công ty thương mại xăng dầu, Dầu khí PSC : Product sharing contract (Hợp đồng Phân chia sản phẩm) PTSC : Tổng Công ty Cổ phần Dịch vụ kỹ thuật dầu khí Việt Nam PVC : Tổng Công ty Cổ phần Xây lắp Dầu khí Việt Nam PVCFC : Công ty Cổ phần Phân bón Dầu khí Cà Mau PVD : Tổng công ty Cổ phần Khoan và Dịch vụ khoan Dầu khí PVEP : Tổng Công ty Cổ phần Thăm dò Khai thác dầu khí PVFCCO : Tổng Công ty Cổ phần Phân bón và hóa chất dầu khí PVGAS : Tổng Công ty Khí Việt Nam - CTCP PVN : Petro Vietnam (Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam) PVOIL : Tổng Công ty Dầu Việt Nam PVPower : Tổng Công ty Điện lực Dầu khí Việt Nam PVTEX : Công ty Cổ phần Hóa dầu và xơ sợi tổng hợp dầu khí PVTRANS : Tổng Công ty Cổ phần Vận tải Dầu khí SĐH : Sau đại học SX-KD : Sản xuất kinh doanh Tập đoàn : Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam TĐ : Tập đoàn TDDK : Thăm dò dầu khí TĐDKVN : Tập đoàn dầu khí Việt Nam TĐKT : Tập đoàn kinh tế TK-TD : Tìm kiếm- thăm dò TMCP : (Ngân hàng) Thương mại cổ phần TNC : Transnational Corporation (Tập đoàn đa quốc gia) TSCĐ : Tài sản cố định VNPT : Vietnam Post and Telecommunication (Tập đoàn Viễn thông Việt Nam) DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Số hiệu Nội dung Trang Bảng 2.1: Một số chỉ tiêu phản ánh quy mô của các Tập đoàn kinh tế Việt Nam ..........23 Bảng 2.2: Những khác biệt chủ yếu trong cơ chế quản lý tài chính của các Tập đoàn kinh tế nhà nước so với Tập đoàn kinh tế tư nhân......................62 Bảng 3.1: Cơ cấu và chất lượng nguồn nhân lực của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ................................................................................................68 Bảng 3.2: Biến động số và chất lượng lao động của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam giai đoạn 2008-2013 .............................................................69 Bảng 3.3: Trình độ đào tạo theo khối công tác.............................................................70 Bảng 3.4: Kết quả sản xuất kinh doanh của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam......................................................................................................73 Bảng 3.5: Kế hoạch đầu tư 2011-2015 và tình hình thực hiện trong giai đoạn 2011-2013 của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ...............................74 Bảng 3.6: Tình hình thực hiện kế hoạch doanh thu và lợi nhuận của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam .........................................................................74 Bảng 3.7: Hiệu quả kinh doanh và tình hình tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam giai đoạn 2011- 2013 ...................................................75 Bảng 3.8: Đầu tư cho các lĩnh vực hoạt động của Tập đoàn .......................................76 Bảng 3.9: Doanh thu của Tập đoàn giai đoạn 2001-2013............................................77 Bảng 3.10: Đánh giá chung về cơ chế tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam (tỷ lệ % số cán bộ trong mẫu điều tra) ...............................106 Bảng 4.1: Nhu cầu vốn đầu tư của PVN khi tham gia các dự án...............................138 Bảng 4.2: Nguồn vốn chủ sở hữu của PVN ...............................................................139 Bảng 4.3: Cân đối nguồn vốn của PVN giai đoạn 2011-2015 và 2016-2025...........142 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ TRONG LUẬN ÁN Số hiệu Nội dung Trang Biểu đồ 3.1: Tỷ lệ giới tính cán bộ, nhân viên Tập đoàn ...........................................71 Biểu đồ 3.2: Cơ cấu độ tuổi cán bộ, nhân viên trong Tập đoàn.................................71 Biểu đồ 3.3: Trình độ được đào tạo của cán bộ, nhân viên Tập đoàn .......................72 Biểu đồ 3.4: Đánh giá mức độ phù hợp của cơ chế huy động vốn ở Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ..........................................................87 Biểu đồ 3.5: Mức độ phù hợp của cơ chế quản lý và sử dụng vốn trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ..........................................................93 Biểu đồ 3.6: Tỷ lệ cán bộ trong mẫu điều tra đánh giá các bất cập trong cơ chế quản lý và sử dụng vốn, tài sản là lớn nhất.....................................94 Biểu đồ 3.7: Mức độ phù hợp của cơ chế quản lý doanh thu và chi phí trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ...................................................97 Biểu đồ 3.8: Tỷ lệ cán bộ trong mẫu điều tra đánh giá các bất cập trong cơ chế quản lý doanh thu và chi phí của Tập đoàn là lớn nhất ..................97 Biểu đồ 3.9: Mức độ phù hợp của cơ chế về lợi nhuận trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ...........................................................................98 Biểu đồ 3.10: Tỷ lệ cán bộ trong mẫu điều tra đánh giá các bất cập trong cơ chế về lợi nhuận của Tập đoàn là lớn nhất ............................................99 Biểu đồ 3.11: Mức độ phù hợp của cơ chế quản lý chi phí và kế toán ở Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam ..........................................................99 Biểu đồ 3.12: Tỷ lệ cán bộ trong mẫu điều tra đánh giá các bất cập trong cơ chế quản lý chi phí và kế toán là lớn nhất ...........................................100 Biểu đồ 3.13: Mức độ phù hợp của cơ chế kiểm tra, giám sát tài chính trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam .................................................103 Biểu đồ 3.14: Đánh giá của cán bộ Tập đoàn về bất cập lớn nhất trong cơ chế kiểm tra, giám sát tài chính Tập đoàn (% của mẫu khảo sát) .............104 Biểu đồ 3.15: Tỷ lệ các cán bộ ủng hộ ưu tiên hoàn thiện các quy định về những vấn đề cụ thể trong cơ chế tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam................................................................................109 Biểu đồ 3.16: Đánh giá của các cán bộ quản lý trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam về công tác phân cấp quản lý của Tập đoàn .......................110 Biểu đồ 3.17: Những nguyên nhân chủ yếu dẫn tới bất cập của cơ chế tài chính trong Tập đoàn Dầu khí quốc gia (tỷ lệ % của số cán bộ được khảo sát) ......................................................................................111 DANH MỤC CÁC HỘP TRONG LUẬN ÁN Số hiệu Nội dung Trang Hộp 2.1: Sự phát triển và mở rộng kinh doanh của Công ty Honda ...........................24 Hộp 2.2: Sự phát triển và các thương vụ mua bán của Tập đoàn General Electric ....29 Hộp 2.3: Tập đoàn Đường sắt Đức (Deutsche Bahn AG) ...........................................61 1 MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của đề tài Đến nay, sau một số năm hoạt động, các Tập đoàn kinh tế nhà nước đã có những đóng góp quan trọng đối với quá trình phát triển kinh tế Việt Nam. Tuy vậy, mục tiêu lớn nhất khi thiết kế ra những Tập đoàn này - đóng vai trò là những “quả đấm thép” làm chỗ dựa, trụ cột cho sự phát triển kinh tế của đất nước - chưa trở thành hiện thực. Các Tập đoàn kinh tế nhà nước ở Việt Nam chưa đủ sức mạnh để đảm nhận chức năng điều tiết thị trường, chưa thể trở thành “công cụ thực hiện chính sách kinh tế - xã hội của Nhà nước”. Chúng cũng chưa thể trở thành “hạt nhân” để tập hợp các doanh nghiệp trong nước trong việc khai thác nội lực, cạnh tranh với các doanh nghiệp nước ngoài ngay trên thị trường Việt Nam. Thực trạng này bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan khác nhau. Theo quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu và quản lý, một trong những nguyên nhân rất quan trọng dẫn tới tình trạng này là các Tập đoàn kinh tế Nhà nước chưa có cơ chế quản lý thích hợp. Trong hệ thống các cơ chế quản lý các Tập đoàn kinh tế, yếu tố cốt lõi/ trung tâm - cơ chế quản lý tài chính - được đánh giá một cách khá thống nhất là chưa thực sự hoàn chỉnh; còn nhiều bất cập trong quá trình xây dựng và áp dụng cơ chế này. Trong bối cảnh tái cơ cấu nền kinh tế, trong đó có tái cơ cấu các doanh nghiệp nhà nước mà các Tập đoàn kinh tế là một cấu phần rất quan trọng, việc nghiên cứu để hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của các Tập đoàn nhà nước, vì thế, được coi là một trong những vấn đề quan trọng về lý luận, bức thiết trong thực tiễn ở Việt Nam. Kinh nghiệm từ công tác cải tiến quản lý các doanh nghiệp nhà nước trong nhiều thập kỷ qua cho thấy rằng: Để hoàn thiện cơ chế quản lý nói chung, cơ chế tài chính của các Tập đoàn kinh tế nhà nước nói riêng, phải kết hợp chặt chẽ việc nghiên cứu cơ sở khoa học, kinh nghiệm quốc tế cũng như nghiên cứu điển hình trong các đơn vị cơ sở - mà cụ thể trong trường hợp này là các Tập đoàn kinh tế nhà nước. Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam được thành lập từ năm 2006 theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ, trên cơ sở chuyển đổi từ Tổng công ty Dầu khí Việt Nam. Qua gần 8 năm hình thành và phát triển, Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam đã thể hiện cơ bản được chức năng vai trò trong nền kinh tế. Sự thể hiện qua các chỉ tiêu kinh tế, tài chính như tổng tài sản, vốn chủ sở hữu, doanh thu, lợi nhuận, số nộp ngân sách Nhà nước Tính đến năm 2013 Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam là đơn vị 2 đóng góp lớn nhất vào ngân sách Nhà nước. Do tính chất đặc thù của ngành kinh tế trọng điểm và vai trò của Tập đoàn này đối với nền kinh tế, nên hầu hết các hoạt động của Tập đoàn đều do Chính phủ can thiệp thông qua hệ thống văn bản hành chính như: quy chế tổ chức hoạt động, quy chế quản lý tài chính, các nghị định, thông tư hướng dẫn Tuy vậy, sau một số năm hoạt động, hệ thống các quy định, quy chế được ban hành bởi Nhà nước đã bộc lộ nhiều điểm bất cập, điển hình là cơ chế quản lý tài chính, sự không phù hợp đó sẽ tác động không tích cực đến kết quả hoạt động của Tập đoàn trong thời gian tới nếu không có những sửa đổi thích hợp. Việc triển khai nghiên cứu một cách toàn diện những vấn đề có liên quan đến cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí nhằm tìm kiếm các giải pháp hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn là một việc làm hết sức cần thiết. Nhìn tổng thể, trong các Tập đoàn kinh tế nhà nước của Việt Nam, Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam là một Tập đoàn có quy mô lớn, sản xuất kinh doanh ở ngành kinh tế trọng điểm của quốc gia, có nhiều nét đặc trưng cho các Tập đoàn kinh tế nhà nước của Việt Nam. Việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng của cơ chế quản lý nói chung, cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn này nói riêng, sẽ cho phép rút ra những kết luận chung cho các Tập đoàn kinh tế nhà nước ở Việt Nam trong giai đoạn tới. Xuất phát từ những thực tế đó, “Hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam” được chọn làm đề tài cho luận án tiến sỹ này. Tuy nhiên, cơ chế quản lý tài chính đối với Tập đoàn kinh tế nhà nước ở Việt Nam bao trùm phạm vi nghiên cứu rộng. Hơn nữa, trong thời gian qua, cũng đã có những nghiên cứu của nhiều chuyên gia và cán bộ quản lý về vấn đề này. Bởi vậy, những vấn đề đặt ra khi nghiên cứu đề tài luận án không lặp lại và dàn trải, mà chỉ bao gồm: Thứ nhất, phân tích, nhận định rõ quan điểm về Tập đoàn kinh tế và Tập đoàn kinh tế nhà nước, đặc điểm, vai trò của Tập đoàn kinh tế nhà nước được thể hiện như thế nào? Cơ chế tài chính của các Tập đoàn kinh tế và cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn kinh tế nhà nước có sự khác biệt như thế nào? Thứ hai, qua khảo cứu quá trình phát triển và cơ chế quản lý tài chính của một số Tập đoàn dầu khí trên thế giới cũng như một số Tập đoàn kinh tế nhà nước ở Việt Nam, từ đó rút ra những kinh nghiệm thực tế cho Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam về việc hoàn thiện cơ chế quản lý tài chính trong giai đoạn tiếp theo. 3 Thứ ba, phân tích đặc điểm, quá trình hình thành phát triển của Tập đoàn Dầu khí giai đoạn từ 2006 đến nay để từ đó cho thấy sự khác biệt của Tập đoàn kinh tế này đối với các Tập đoàn kinh tế khác của Nhà nước. Từ những khác biệt đó sẽ là nền tảng cho việc hình thành một cơ chế quản lý tài chính phù hợp trong điều kiện hiện nay và trong thời gian tới. Thứ tư, qua nghiên cứu cần xác định cơ chế quản lý tài chính của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam được ban hành do chủ thể nào? Thông qua các văn bản pháp quy cụ thể nào? Tính hợp lý của từng nội dung trong cơ chế quản lý tài chính được thể hiện như thế nào trong quá trình thực thi áp dụng cơ chế. Thứ năm, việc các quy định có liên quan trong cơ chế quản lý tài chính đến các cơ chế cụ thể như cơ chế huy động và quản lý sử dụng vốn của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam hiện nay đang tồn tại một số bất cập. Qua phân tích, đánh giá cụ thể vấn đề này, hướng giải quyết cụ thể sẽ được thực hiện như thế nào? Thứ sáu, thực trạng quản lý sử dụng vốn, tài sản, quản lý doanh thu, chí phí và phân phối lợi nhuận của Tập đoàn Dầu khí quốc gia Việt Nam trong giai đo