Luận án Kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT ĐIỆN Ở VIỆT NAM Ngành: Quản trị Kinh doanh LÊ TRÀ MY Hà Nội, 06/2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGOẠI THƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TẠI CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT ĐIỆN Ở VIỆT NAM Ngành: Quản trị Kinh doanh Mã số: 9340101 Nghiên cứu sinh: Lê Trà My Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. Đào Thị Thu Giang Hà Nội, 06/2024 LỜI CẢM ƠN Tôi trân trọng cảm ơn các thầy cô ở Bộ môn Kế toán Quản trị thuộc Khoa Kế toán – Kiểm toán, Khoa Quản trị kinh doanh, Khoa Sau Đại học và các đơn vị có liên quan của Trường Đại học Ngoại thương đã quan tâm, tham gia góp ý kiến và hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên cứu để hoàn thiện luận án. Tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đào Thị Thu Giang đã hướng dẫn, chỉ bảo tận tình cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Tôi chân thành cảm ơn các cơ quan, tổ chức, cá nhân đã quan tâm, giúp đỡ và tạo điều kiện cung cấp tài liệu, thông tin về hoạt động kế toán quản trị môi trường của các doanh nghiệp điện ở Việt Nam, làm cơ sở quan trọng cho tôi nghiên cứu hoàn thành luận án. Tôi cũng gửi lời cảm ơn trân trọng tới tập thể lãnh đạo Khoa Kế toán – Kiểm toán nơi tôi công tác đã quan tâm hỗ trợ và tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình nghiên cứu hoàn thành luận án. Cuối cùng, xin chân thành cảm ơn những người thân trong gia đình, bạn bè và các đồng nghiệp đã luôn quan tâm, cổ vũ, động viên, tiếp thêm nghị lực cho tôi để hoàn thành luận án này. Hà Nội, 2024 Nghiên cứu sinh Lê Trà My i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án tiến sĩ "Kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam" là công trình nghiên cứu khoa học độc lập dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Đào Thị Thu Giang. Các thông tin, số liệu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, cụ thể và hợp pháp. Ngoài phần tài liệu tham khảo đã trích dẫn, nội dung của luận án do tôi tự nghiên cứu và chưa từng được công bố trong các công trình nghiên cứu trước đây. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm với sự trung thực của toàn văn luận án. Hà Nội, 2024 Nghiên cứu sinh Lê Trà My ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ i LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT ........................................................ vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ........................................................ viii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ ix DANH MỤC BIỂU ................................................................................................... x DANH MỤC HÌNH ................................................................................................. xi DANH MỤC SƠ ĐỒ ............................................................................................... xi MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TRONG DOANH NGHIỆP ....................... 6 1.1. Các nghiên cứu lý thuyết về nội dung của kế toán quản trị môi trường áp dụng tại doanh nghiệp .................................................................................... 6 1.2. Các nghiên cứu về những nhân tố tác động đến việc áp dụng Kế toán quản trị môi trường .............................................................................................. 9 1.2.1. Nhân tố Áp lực thể chế ................................................................................ 9 1.2.2. Nhân tố Nhận thức của nhà quản lý cấp cao ........................................... 11 1.2.3. Nhân tố Chiến lược môi trường của doanh nghiệp .................................. 12 1.2.4. Nhân tố Nhận thức về sự biến động của môi trường kinh doanh ............ 12 1.2.5. Các nhân tố khác ...................................................................................... 12 1.3. Khoảng trống nghiên cứu và định hướng nghiên cứu ............................... 13 Tóm tắt chương 1 ................................................................................................... 15 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TRONG DOANH NGHIỆP ................................................................................... 16 2.1. Khái niệm chung về kế toán quản trị môi trường .................................... 16 2.1.1. Các quan điểm về kế toán quản trị môi trường ........................................ 16 2.1.2. Tầm quan trọng của kế toán quản trị môi trường trong doanh nghiệp ... 17 2.2. Các lý thuyết căn bản liên quan đến kế toán quản trị môi trường trong doanh nghiệp ...................................................................................................... 20 2.2.1. Lý thuyết hợp pháp (Legitimacy theory) .................................................. 20 2.2.2. Lý thuyết về quá trình đổi mới (Diffusion of Innovations) ....................... 20 iii 2.2.3. Lý thuyết ngẫu nhiên (Contingency theory) ............................................. 21 2.2.4. Lý thuyết thể chế (Institutional theory) ..................................................... 22 2.3. Nội dung củA kế toán quản trị môi trường ............................................... 23 2.3.1. Kế toán quản trị môi trường tiền tệ .......................................................... 26 2.3.2. Kế toán quản trị môi trường vật chất ....................................................... 27 2.4. Phân loại doanh thu, chi phí trong kế toán quản trị môi trường ........... 28 2.5. Các phương pháp kế toán sử dụng trong kế toán quản trị môi trường . 33 2.5.1. Kế toán chi phí trên cơ sở hoạt động (Activity based accounting_ABC) 33 2.5.2. Kế toán chi phí dòng nguyên vật liệu (Material flow cost accounting_MFCA) ............................................................................................ 35 2.5.3. Kế toán chi phí đầy đủ (Full Cost Accounting_FCA) .............................. 37 2.5.4. Kế toán chi phí vòng đời sản phẩm (Lifecycle Costing_LCC) ................ 37 2.6. Kinh nghiệm áp dụng kế toán quản trị môi trường tại một số quốc giA trên thế giới ......................................................................................................... 39 2.6.1. Tổng quan hoạt động kế toán quản trị môi trường trên thế giới ............. 39 2.6.2. Kế toán quản trị môi trường tại công ty Canon, Nhật Bản ...................... 41 2.6.3. Kế toán quản trị môi trường tại công ty Nitrokémia, Hungary ............... 47 2.6.4. Bài học cho các doanh nghiệp ngành điện ở Việt Nam ........................... 55 Tóm tắt chương 2 ................................................................................................... 58 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................. 59 3.1. Thiết kế nghiên cứu .................................................................................... 59 3.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 62 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính .......................................................... 62 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng ....................................................... 67 3.3. Mô hình và giả thuyết nghiên cứu ............................................................. 69 3.3.1. Áp lực thể chế và kế toán quản trị môi trường ......................................... 69 3.3.2. Nhận thức của nhà quản lý cấp cao và kế toán quản trị môi trường ...... 71 3.3.3. Chiến lược môi trường và kế toán quản trị môi trường ........................... 71 3.3.4. Nhận thức về sự biến động của môi trường kinh doanh và kế toán quản trị môi trườnG ...................................................................................................... 71 3.4. Xây dựng thang đo biến độc lập và các biến phụ thuộc .......................... 73 iv Bảng câu hỏi khảo sát ......................................................................................... 75 Trước khi tiến hành khảo sát, bảng hỏi đã được kiểm tra và góp ý của các chuyên gia trong lĩnh vực nghiên cứu là giảng viên chuyên ngành kế toán và kế toán quản trị của trường Đại học và chuyên gia tại doanh nghiệp là quản lý bộ phận. 76 3.5. Phương pháp thu thập dữ liệu ................................................................... 76 3.5.1. Tiến hành khảo sát thu thập dữ liệu ......................................................... 76 3.5.2. Mô tả đặc điểm khách thể khảo sát .......................................................... 77 Tóm tắt chương 3 ................................................................................................... 82 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................. 83 4.1. Đặc điểm thị trường điện ở Việt Nam ....................................................... 83 4.1.1. Đặc điểm sản xuất và phân phối điện năng ............................................. 83 4.1.2. Thị trường điện tại Việt Nam .................................................................... 85 4.1.3. Các doanh nghiệp sản xuất điện và tác động đến môi trường .......... 87 4.2. Thực trạng áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doAnh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam .................................................................................. 89 4.2.1. Kết quả thống kê mô tả các biến ............................................................... 89 4.2.2. Các vấn đề kế toán quản trị môi trường áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất điện Việt Nam ....................................................................................... 92 4.3. Kết quả phân tích hồi quy và các kiểm định cần thiết ............................ 96 4.3.1 Kiểm định thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha .................................. 96 4.3.2. Phân tích nhân tố khám phá EFA ........................................................... 101 4.3.3. Phân tích hồi quy .................................................................................... 105 4.4. Thảo luận kết quả nghiên cứu ................................................................. 113 4.5. Trường hợp điển hình áp dụng KTQTMT tại Công ty nhiệt điện Thái Bình ................................................................................................................... 115 4.5.1. Giới thiệu cônG ty .................................................................................... 115 4.5.2. Áp dụng kế toán quản trị môi trường ..................................................... 116 4.5.3. So sánh Báo cáo tài chính theo kế toán truyền thống và theo kế toán quản trị môi trườnG .................................................................................................... 121 4.6. Đánh giá chung về thực trạng áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt NAm .................................................. 123 v 4.6.1. Kết quả đạt được ..................................................................................... 123 4.6.2. Hạn chế và nguyên nhân ......................................................................... 124 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ....................................................................................... 126 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG ÁP DỤNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT ĐIỆN .......... 127 Ở VIỆT NAM ....................................................................................................... 127 5.1. Định hướng phát triển ngành điện .......................................................... 127 5.2. Đề xuất các giải pháp tăng cường áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doAnh nghiệp điện ở Việt NAm ........................................................... 129 5.3. Kiến nghị với các bên liên quan ............................................................... 135 5.3.1. Kiến nGhị đối với Chính phủ và các cơ quan quản lý Nhà nước ........... 135 5.3.2. Kiến nghị đối với cơ sở giáo dục và đào tạo .......................................... 138 5.3.3. Kiến nghị đối với các hiệp hội ................................................................ 138 Tóm tắt chương 5 ................................................................................................. 140 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 141 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................ 143 PHỤ LỤC 1: BẢNG CÂU HỎI PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA ........................... i PHỤ LỤC 2: BẢNG KHẢO SÁT DỰ KIẾN ........................................................ iv PHỤ LỤC 3: BẢNG KHẢO SÁT CHÍNH THỨC ............................................... ix PHỤ LỤC 4: DANH SÁCH CHUYÊN GIA THAM GIA PHỎNG VẤN ........ xvi PHỤ LỤC 5: DANH SÁCH DOANH NGHIỆP GỬI BẢNG KHẢO SÁT ..... xvii PHỤ LỤC 6: KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH THANG ĐO ........................................ xxv PHỤ LỤC 7: KIỂM ĐỊNH MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ ............................ xxx vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT Viết tắt Tiếng Việt CLMT Chiến lược môi trường CPMT Chi phí môi trường DN Doanh nghiệp DTMT Doanh thu môi trường ĐTM Đánh giá tác động môi trường KTMT Kế toán môi trường KTQTMT Kế toán quản trị môi trường KTTCMT Kế toán tài chính môi trường KT-XH Kinh tế - Xã hội NCKH Nghiên cứu khoa học QLCC Quản lý cấp cao vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH Viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt AAA American Accounting Asociation Hiệp hội Kế toán Hoa Kỳ ABC Activity-Based Costing Kế toán chi phí dựa trên hoạt động CICA Canadian Institute of Chartered Hiệp hội kế toán viên công chứng Accountants Canada EA Environmental Accounting Kế toán môi trường EMA Environmental Management Kế toán quản trị môi trường Accounting EMS Environmental Management Hệ thống quản lý môi trường Services EPIS Environmental Performance Chỉ số hoạt động môi trường Index FCA Full-Cost Method Kế toán chi phí đầy đủ ICC International Chamber of Phòng Thương mại Quốc tế Commerce IFAC International Federation of Liên đoàn Kế toán Quốc tế Accountant LCA Life Cycle Accounting Kế toán chi phí vòng đời sản phẩm MFCA Material Flow Cost Accounting Kế toán chi phí dòng nguyên vật liệu TQM Total Quality Management Quản lý chất lượng toàn diện UNDSD United Nations Division for Ủy ban phát triển bền vững của Liên Sustainable Development Hợp Quốc UNIDO The United Nations Industrial Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên Development Organization Hợp Quốc USEPA United States Environmental Cơ quan Bảo vệ Môi trường Hoa Kỳ Protection Agency viii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Khuôn khổ toàn diện của kế toán quản trị môi trường ............................ 25 Bảng 2.2. Phân loại doanh thu và chi phí môi trường theo UNDSD ....................... 28 Bảng 2.3: Áp dụng KTQTMT vào hệ thống kế toán ............................................... 50 Bảng 2.4: Khấu hao của các thiết bị sản xuất Fumaric acid, Ferrous Fumarate và Phthalimide tại Nitrokémia 2000 ............................................................................. 51 Bảng 2.5: Tỉ lệ chi phí nguyên vật liệu thô của Fumaric acid, Ferrous Fumarate và Phthalimide tại Nitrokémia 2000 ............................................................................. 52 Bảng 2.6: Chi phí môi trường của Fumaric acid, Ferrous fumarate và Phthalimide tại Nitrokémia 2000 (đơn vị: tấn) ............................................................................. 53 Bảng 3.1: Bảng tổng hợp các nhân tố tác động đến ................................................. 63 Kế toán quản trị môi trường ..................................................................................... 63 Bảng 3.2. Bảng tổng hợp các biến quan sát – thang đo ........................................... 73 Bảng 3.3: Thông tin Doanh nghiệp tham gia khảo sát ............................................ 79 Bảng 4.1: Mức độ áp dụng Kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam ............................................................................................... 89 Bảng 4.2: Kết quả thống kê mô tả các biến độc lập ................................................. 91 Bảng 4.2: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố .......................... 97 Áp lực cưỡng ép ....................................................................................................... 97 Bảng 4.3: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố .......................... 97 Áp lực quy chuẩn ..................................................................................................... 97 Bảng 4.4: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố .......................... 98 Áp lực học hỏi .......................................................................................................... 98 Bảng 4.5: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố .......................... 98 Nhận thức của nhà quản lý cấp cao .......................................................................... 98 Bảng 4.6: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố .......................... 99 Chiến lược môi trường ............................................................................................. 99 Bảng 4.7: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố ........................ 100 Nhận thức về sự biến động của MTKD ................................................................. 100 Bảng 4.8: Kết quả kiểm định độ tin cậy của các thang đo nhân tố ........................ 101 Áp dụng Kế toán quản trị môi trường .................................................................... 101 ix Bảng 4.9: Bảng KMO và Kiểm định Bartlett biến độc lập .................................... 102 Bảng 4.10: Tóm tắt kết quả phân tích nhân tố lần 1 ............................................... 103 Bảng 4.11: Bảng KMO và Kiểm định Bartlett biến phụ thuộc .............................. 104 Bảng 4.12: Ma trận tương quan của các biến ......................................................... 106 Bảng 4.13: Kết quả phân tích hồi quy lần một ....................................................... 107 Bảng 4.14: Kết quả phân tích hồi quy lần hai ........................................................ 108 Bảng 4.15: Bảng tổng hợp giả thuyết sau khi kiểm định ....................................... 112 Bảng 4.16: Chi phí môi trường loại 1 ..................................................................... 118 Bảng 4.17: Chi phi môi trường loại 2 ..................................................................... 119 Bảng 4.18: Chi phí môi trường loại 4: Chi phí tái chế ........................................... 120 Bảng 4.19: Doanh thu môi trường .......................................................................... 120 Bảng 4.20: Tổng hợp chi phí và doanh thu theo môi trường ................................. 121 Bảng 4.21: So sánh báo cáo theo kế toán truyền thống (KTTT) và ....................... 122 kế toán quản trị môi trường (KTQTMT) ................................................................ 122 DANH MỤC BIỂU Biểu đồ 3.1: Cơ cấu đối tượng tham gia khảo sát .................................................... 78 Biểu đồ 3.2: Cơ cấu loại hình sản xuất ..................................................................... 80 các doanh nghiệp điện tham gia khảo sát ................................................................. 80 Biểu đồ 3.3: Tỉ lệ doanh nghiệp áp dụng tiêu chuẩn quản lý chất lượng ................. 81 Biểu đồ 4.1: Cơ cấu công suất sản xuất điện (Tr Kwh) ........................................... 86 Biểu đồ 4.2: Giá điện bình quân trên thị trường điện ............................................... 87 Biểu đồ 4.4: Phương pháp hạch toán chi phí áp dụng tại các doanh nghiệp ............ 92 sản xuất điện ............................................................................................................. 92 Biểu đồ 4.5: Đối tượng phân bổ chi phí và cách thức tập hợp chi phí ..................... 93 trong doanh nghiệp điện ........................................................................................... 93 Biểu đồ 4.6: Nhận diện các chi phí xử lý phát thải .................................................. 94 phát sinh tại doanh nghiệp điện ................................................................................ 94 Biểu đồ 4.7: Nhận diện các chi phí phòng ngừa và quản lý môi trường .................. 95 phát sinh tại doanh nghiệp điện ................................................................................ 95 x DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Nguồn nguyên vật liệu mất đi trong quá trình mài .................................. 42 Hình 2.2. Mô hình dòng chảy nguyên vật liệu của quá trình sản xuất ống kính ...... 43 Hình 2.3. Kế toán chi phí thông thường và kế toán chi phí dòng nguyên liệu (MFCA) khi sản xuất ống kính tại nhà máy Utsunomiya, Canon ............................ 44 Hình 2.4. Chi phí phân bổ giữa sản phẩm và các thiệt hại vật chất của ống kính tại Canon ....................................................................................................................... 45 Hình 2.5. Ảnh hưởng từ việc áp dụng MFCA .......................................................... 46 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu ................................................................................ 61 Hình 3.2: Mô hình nghiên cứu đề xuất ..................................................................... 72 Hình 4.1: Đồ thị phân tán Normal P – P Plot ......................................................... 110 Hình 4.2: Đồ thị phân tán Scatterplot ..................................................................... 111 Hình 4.3: Biểu đồ tần số Histogram ....................................................................... 112 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Vai trò của kế toán quản trị môi trường trong quá trình ra quyết định ... 18 Sơ đồ 2.2: Sản xuất Fumaric Acid, Ferrous Fumarate, và Phthalimide tại Nitrokémia 2000 .......................................................................................................................... 49 Sơ đồ 2.3: Chi phí môi trường của các sản phẩm tại Nitrokémia 2000 ................... 54 Sơ đồ 4.1: Nguyên lý hoạt động nhà máy nhiệt điện Thái Bình ............................ 116 xi MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu Trong những năm gần đây, các vấn đề liên quan đến môi trường đã trở thành chủ đề cấp thiết mang tính thời sự trên toàn thế giới. Các vấn đề môi trường đang leo thang như ô nhiễm, biến đổi khí hậu, sự nóng lên toàn cầu, nạn phá rừng chính là kết quả của hoạt động kinh doanh vô trách nhiệm đang ngày càng đe dọa đến cuộc sống con người. Trước các sức ép của khách hàng, nhà đầu tư và các bên liên quan khác, doanh nghiệp cũng bắt đầu nhận thức sâu sắc hơn về trách nhiệm của mình đối với xã hội, đặc biệt là các vấn đề về môi trường. Một trong những cách thức để các bên liên quan đánh giá được các vấn đề nêu trên là việc xem xét thông tin mà kế toán môi trường cung cấp. Trong giai đoạn từ nay đến 2030, Việt Nam có chiến lược phát triển kinh tế nhanh, bền vững, bảo vệ tốt môi trường và giải quyết hài hòa các vấn đề kinh tế, môi trường và xã hội. Áp dụng KTQTMT là một trong những giải pháp hữu ích có thể đáp ứng được yêu cầu đặt ra trên. KTQTMT bắt đầu được các doanh nghiệp trên thế giới quan tâm và áp dụng trong khoảng hai thập kỷ gần đây. Từ các nước phát triển cho đến các nước đang phát triển, doanh nghiệp quy mô lớn đến quy mô vừa và nhỏ, đều có những thành tựu nhất định trong việc thực hành KTQTMT cho doanh nghiệp cũng như cho vấn đề bảo vệ môi trường. Tuy nhiên ở Việt Nam, khái niệm này còn khá mới mẻ, chỉ có một số ít doanh nghiệp nhận thức được được ưu điểm của các công cụ này để áp dụng vào thực tiễn sản xuất kinh doanh làm tăng hiệu quả hoạt động. Đối với ngành điện Việt Nam, chi phí phát điện chiếm đến gần 80% cơ cấu giá thành với phần lớn là chi phí cho nguyên nhiên liệu (nhiệt điện than, khí) (Cổng thông tin điện tử Bộ Công thương, 2023). Việc áp dụng các công cụ của KTQTMT sẽ giúp kiểm soát chi phí nhiên liệu đầu vào và tối ưu hoá các chi phí chung và chi phí môi trường phân bổ cho giá thành. Điều này giúp nâng cao lợi thế cho doanh nghiệp trong bối cảnh chiến lược hướng đến thị trường điện cạnh tranh của Chính phủ. Phần lớn những doanh nghiệp sản xuất và khai khoáng, những doanh nghiệp có nhiều tác động nhất đến môi trường lại chưa nắm được những ưu điểm của kế 1 toán quản trị môi trường. Đặc biệt với những nhà máy điện khi mà lượng chất thải và khí thải từ những nhà máy này làm suy giảm nghiệm trọng hệ sinh thái xung quanh. Việc đánh giá thực trạng áp dụng KTQTMT, đặc biệt trong các ngành có tác động nhiều đến môi trường như ngành điện nói riêng và ngành sản xuất nói chung nhằm đưa ra một bức tranh toàn cảnh về việc áp dụng KTQTMT, để từ đó đưa ra những giải pháp nhằm triển khai KTQTMT một cách hiệu quả để có thể tối ưu các quyết định liên quan đến môi trường, đặc biệt trong điều kiện việc áp dụng KTQTMT vẫn còn nhiều hạn chế. Các nghiên cứu trên thế giới cũng chỉ ra rằng bên cạnh các quy định của pháp luật, việc áp dụng KTQTMT là một quyết định phụ thuộc phần lớn vào vai trò và nhận thức của ban quản trị doanh nghiệp trong mối tương quan với các bộ phận chức năng khác (tài chính kế toán, sản xuất, dự án ). Đặc biệt với các ngành khác nhau sẽ có những quan điểm và nhận thức khác nhau về các áp lực và các yếu tố trên. Do đó, việc nghiên cứu, đánh giá và kiểm định sự tác động của các yếu tố ảnh hưởng đến việc áp dụng KTQTMT từ góc nhìn của quản lý doanh nghiệp là hết sức cần thiết. Những kết quả nghiên cứu về các công cụ KTQTMT áp dụng tại các doanh nghiệp điện cũng sẽ là tài liệu tham khảo, đóng góp kinh nghiệm cho các ngành nghề khác trong nền kinh tế. Xuất phát từ tầm quan trọng của kế toán quản trị môi trường, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam” cho luận án tiễn sĩ với mục tiêu tìm hiểu thực trạng áp dụng và các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng kế toán quản trị môi trường, đưa vào kiểm định các nhân tố tác động đến việc áp dụng KTQTMT trong doanh nghiệp sản xuất điện. Trên cơ sở đó đề xuất giải pháp cho các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam nói riêng và đưa ra các hàm ý nghiên cứu về lý thuyết và thực tiễn ở các ngành nghề liên quan. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chung: Mục tiêu chung của nghiên cứu là xác định các nhân tố ảnh hưởng và đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường việc áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam. Mục tiêu cụ thể: 2 - Tổng hợp cơ sở lý luận về kế toán quản trị môi trường trong doanh nghiệp, làm rõ các nội dung và vai trò của kế toán quản trị môi trường trong quản trị doanh nghiệp. - Đánh giá thực trạng áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam, nghiên cứu tình huống điển hình tại một doanh nghiệp sản xuất điện để làm rõ vai trò của việc áp dụng kế toán quản trị môi trường trong quản trị doanh nghiệp. - Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng kế toán quản trị môi trường và kiểm định mức độ tác động của các nhân tố này đến việc áp dụng tại các doanh nghiệp sản xuất điện. - Đề xuất một số giải pháp nhằm tăng cường việc áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam. 3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện Phạm vi nghiên cứu: Về không gian: Đề tài nghiên cứu các doanh nghiệp sản xuất điện tại Việt Nam, nghiên cứu điển hình Công ty nhiệt điện Thái Bình vì nhiệt điện là nguồn phát điện chính ở Việt Nam, và nhiệt điện cũng là ngành có tác động lớn đối với môi trường, phát sinh nhiều chi phí môi trường so với các lĩnh vực sản xuất điện khác. Về thời gian: Để thực hiện đề tài tác giả đã thu thập dữ liệu về ngành điện từ năm 2014-2022 và khảo sát thực trạng áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp điện trong 3 năm 2021-2023. Về nội dung nghiên cứu: Luận án nghiên cứu thực trạng áp dụng và các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng KTQTMT tại các doanh nghiệp sản xuất điện. 4. Phương pháp nghiên cứu: Để triển khai nghiên cứu, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với định lượng. Cụ thể: - Phương pháp nghiên cứu định tính: Sử dụng phương pháp phỏng vấn chuyên gia để xem xét sự phù hợp của mô hình nghiên cứu đã đề xuất và phương 3 pháp phỏng vấn sâu để đánh giá thực trạng áp dụng KTQTMT tại các nhà máy điện ở Việt Nam. - Phương pháp nghiên cứu định lượng: Sử dụng dữ liệu sơ cấp thu thập từ cấp quản lý ở các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam thông qua bảng hỏi. Dữ liệu sau đó được mã hoá, nhập liệu và phân tích với sự hỗ trợ của phần mềm Excel và SPSS để kiểm định mô hình nghiên cứu đã xây dựng, khẳng định các nhân tố ảnh hưởng và đo lường mức độ ảnh hưởng của các nhân tố này đến việc áp dụng KTQTMT trong các nhà máy sản xuất điện ở Việt Nam. 4. Bố cục của luận án: Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án gồm 5 chương như sau: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu về kế toán quản trị môi trường trong doanh nghiệp Chương 2: Cơ sở lý luận về kế toán quản trị môi trường trong doanh nghiệp Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương 4: Kết quả nghiên cứu và thảo luận Chương 5: Giải pháp tăng cường áp dụng kế toán quản trị môi trường tại các doanh nghiệp sản xuất điện 5. Những đóng góp mới củA luận án: Luận án đã nghiên cứu về kế toán quản trị môi trường trong các doanh nghiệp sản xuất điện tại Việt Nam và có những đóng góp về mặt học thuật và lý luận như sau: Thứ nhất, luận án đã nghiên cứu, tổng hợp khung lý thuyết về kế toán quản trị môi trường: các nội dung của kế toán quản trị môi trường, các phương pháp kế toán được sử dụng trong kế toán quản trị môi trường. Thứ hai, luận án đã nghiên cứu về cơ sở lý thuyết của các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng KTQTMT trong doanh nghiệp căn cứ trên các lý thuyết là lý thuyết hợp pháp, lý thuyết về quá trình đổi mới, lý thuyết ngẫu nhiên và lý thuyết thể chế. Đồng thời, luận án cũng xây dựng mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc áp dụng KTQTMT trong các doanh nghiệp sản xuất điện tại Việt Nam. Thứ ba, luận án đã tìm hiểu và phân tích được tình huống điển hình áp dụng 4 kế toán quản trị môi trường tại nhà máy nhiệt điện Thái Bình để làm rõ vai trò của kế toán quản trị môi trường trong việc kiểm soát chi phí và ra quyết định kinh doanh. Thứ tư, luận án đã chứng minh được các nhân tố ảnh hưởng tích cực (cùng chiều) đến việc áp dụng KTQTMT trong các doanh nghiệp sản xuất điện ở Việt Nam, cụ thể: nhóm nhân tố bên trong doanh nghiệp gồm hai nhân tố là nhận thức của lãnh đạo cấp cao và chiến lược môi trường của doanh nghiệp, nhóm nhân tố bên ngoài doanh nghiệp gồm các áp lực thể chế: áp lực cưỡng ép, áp lực quy chuẩn và áp lực học hỏi. Thứ năm, dựa trên kết quả các nhân tố tác động đến việc áp dụng KTQTMT tại doanh nghiệp, tác giả đã đề xuất hai nhóm giải pháp cho doanh nghiệp và các nhóm kiến nghị cho các bên liên quan nhằm tăng cường việc áp dụng KTQTMT tại doanh nghiệp sản xuất điện Việt Nam. 5 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ KẾ TOÁN QUẢN TRỊ MÔI TRƯỜNG TRONG DOANH NGHIỆP Kế toán quản trị môi trường là đề tài được quan tâm chú ý đáng kể trong giới học thuật cũng như trong các tổ chức quốc tế, vì vậy đã có một số lượng lớn các công trình nghiên cứu gồm các bài báo từ tạp chí chuyên ngành, các bộ công cụ hướng dẫn của các tổ chức trên thế giới, sách giáo trình hay luận án tiến sĩ của các tác giả trong và ngoài nước. Tất cả các nghiên cứu này đều có chung một nhật định rằng kế toán quản trị môi trường là sự phát triển của kế toán truyền thống đáp ứng đòi hỏi ngày càng cao của xã hội. Bouma và cộng sự (2013) đã định nghĩa “Kế toán quản trị môi trường bao gồm hệ thống kế toán và những kỹ thuật cung cấp cho các nhà hoạch định và nhà quản lý doanh nghiệp thông tin tài chính và phi tài chính về những vấn đề liên quan đến môi trường của doanh nghiệp”. Thông qua kỹ thuật và chuyên môn của kế toán quản trị để nâng cao chất lượng thông tin môi trường liên quan đến việc ra quyết định về thẩm định đầu tư, lập dự toán và quản lý chiến lược (Everettt và Neu, 2000; IFAC, 2005). Những nghiên cứu về kế toán quản trị môi trường trên thế giới có thể được chia ra làm hai loại lớn: nghiên cứu lý thuyết và nghiên cứu thực nghiệm. Các nghiên cứu lý thuyết dựa trên các khung học thuyết để tìm cách giải thích mối quan hệ giữa hiệu quả kinh tế và môi trường, đồng thời trình bày nội dung và cách thức vận dụng kế toán quản trị môi trường trong môi trường kinh doanh. Nghiên cứu thực nghiệm sử dụng công cụ để kiểm chứng lại các mối quan hệ được đưa ra trong lý thuyết, đó là kiểm chứng các yếu tố thúc đẩy việc áp dụng KTQTMT, hoặc kiểm chứng sự tác động của việc áp dụng KTQTMT tới hiệu quả hoạt động của các doanh nghiệp. 1.1. Các nghiên cứu lý thuyết về nội dung của kế toán quản trị môi trường áp dụng tại doanh nghiệp Các nội dung của KTQTMT đã được nhắc đến rất nhiều trong các tài liệu hướng dẫn của các hiệp hội tổ chức cũng như trong các nghiên cứu của các tác giả 6 khác nhau trong và ngoài nước. Trong đó có thể chia ra các hướng nghiên cứu chính như sau: Nghiên cứu về thông tin kế toán quản trị môi trườnG Burritt và cộng sự (2002) đã đề xuất một khung lý thuyết toàn diện về thông tin tiền tệ và vật chất mà hệ thống KTQTMT có thể cung cấp cho các nhà quản lý cấp cao. KTQTMT dưới thước đo vật chất là những báo cáo phân tích về dòng nguyên, nhiên liệu đầu vào và đầu ra của quy trình sản xuất. KTQTMT dưới thước đo tiền tệ là những thông tin về chi phí doanh nghiệp phải chi ra để tiêu thụ các tài nguyên thiên nhiên hay chi ra để phòng ngừa các rủi ro về môi trường kèm theo doanh thu từ việc tiết kiệm nhiên liệu. Nghiên cứu của Nguyễn Mạnh Hiền (2008) ở Việt Nam cũng bàn về các thông tin này của kế toán quản trị môi trường. Ngoài ra, trên thế giới có rất nhiều các tài liệu hướng dẫn về việc nhận diện cũng như phân loại các chi phí môi trường của các tổ chức quốc tế như Uỷ ban phát triển bền vững của Liên hiệp quốc UNDSD, Liên đoàn kế toán quốc tế IFAC, Viện kế toán công chứng Anh ACCA hay các quy định cụ thể của Chính phủ như ở Nhật và Úc. Những hướng dẫn cụ thể này giúp doanh nghiệp dễ dàng hơn trong việc nhận diện và thu thập các thông tin về môi trường phục vụ cho mục đích ra quyết định trong nội bộ doanh nghiệp. Nghiên cứu về các cônG cụ và phươnG pháp kế toán chi phí môi trườnG áp dụng trong doanh nghiệp Ngoài các hướng dẫn trên, các nghiên cứu trước năm 2010 hầu hết tập trung mô tả và đánh giá thực trạng việc áp dụng các công cụ của KTQTMT trong các doanh nghiệp, từ việc áp dụng tại các nước phát triển như Châu Âu được trình bày trong kỷ yếu “Introducing Environmental Management Accounting at enterprise level” tổng kết lại kết quả áp dụng kế toán quản trị môi trường cho 5 nước tiên phong tại Châu Âu trong khuôn khổ dự án của Tổ chức phát triển công nghiệp Liên hợp quốc UNIDO hay nghiên cứu về mô hình ứng dụng kế toán quản trị môi trường cho các trường đại học của Úc (Huei-Chun Chang, 2007). D. Senthil Kumaran và cộng sự (2001) đã thảo luận về mô hình phân tích chi phí môi trường vòng đời (LCC) bao gồm chi phí sinh thái trong tổng chi phí của 7