Luận án Kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- TRẦN VĂN ĐIỆP KIỂM TOÁN BÁO CÁO QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, Năm 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- TRẦN VĂN ĐIỆP KIỂM TOÁN BÁO CÁO QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM Chuyên ngành : Kế toán Mã số : 9340301 Luận án tiến sĩ kinh tế Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS, TS. Nguyễn Phú Giang 2. TS. Nguyễn Viết Tiến Hà Nội, Năm 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi thực hiện và không vi phạm về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Nghiên cứu sinh Trần Văn Điệp ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... I DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ............................................................................... V DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... VI CHƯƠNG 1................................................................................................................ 1 GIỚI THIỆU VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................................................. 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................... 1 1.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài ........................... 3 1.2.1. Các nghiên cứu về kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương .... 3 1.2.2. Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ................................................................................................ 7 1.2.3. Khoảng trống nghiên cứu .............................................................................. 11 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................... 13 1.4. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 14 1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 14 1.6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 15 1.6.1. Phương pháp thu thập dữ liệu....................................................................... 15 1.6.2. Phương pháp phân tích dữ liệu ..................................................................... 17 1.7. Ý nghĩa của nghiên cứu ................................................................................... 21 1.7.1. Ý nghĩa về lý luận ........................................................................................... 21 1.7.2. Ý nghĩa về thực tiễn ....................................................................................... 21 1.8. Kết cấu của luận án .......................................................................................... 21 CHƯƠNG 2. LÝ LUẬN CHUNG VỀ KIỂM TOÁN BÁO CÁO QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH .............................................................................................. 23 2.1. Tổng quan về ngân sách nhà nước trong lĩnh vực công ............................... 23 2.1.1. Một số vấn đề cơ bản về ngân sách nhà nước .............................................. 23 2.1.2. Báo cáo quyết toán ngân sách ....................................................................... 27 2.2. Kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ....................................................... 30 2.2.1. Khái niệm kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách .................................... 30 2.2.2. Mục tiêu, trọng tâm kiểm toán trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ........................................................................................................................... 35 2.2.3. Các phương pháp và kỹ thuật thu thập bằng chứng trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ......................................................................................... 36 2.2.4. Quy trình kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ..................................... 38 2.2.5. Kiểm soát chất lượng kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách .................. 44 iii 2.3. Đặc điểm của nguyên tắc quản lý ngân sách ảnh hưởng đến kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ................................................................... 45 2.3.1. Nguyên tắc quản lý ngân sách địa phương .................................................. 45 2.3.2. Nguyên tắc quản lý ngân sách ảnh hưởng đến kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ..................................................................................... 46 2.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương do Kiểm toán nhà nước thực hiện ........................................................... 49 2.4.1. Các nhân tố bên trong .................................................................................... 50 2.4.2. Các nhân tố bên ngoài ................................................................................... 56 2.5. Kinh nghiệm kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ở một số nước trên thế giới và bài học rút ra cho Việt Nam ................................................................ 57 2.5.1. Kinh nghiệm kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách ở một số nước trên thế giới ...................................................................................................................... 57 2.5.2. Bài học rút ra cho Việt Nam .......................................................................... 60 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KIỂM TOÁN BÁO CÁO QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM ......................................................................................................................... 62 3.1. Tổng quan về Kiểm toán nhà nước ................................................................ 62 3.1.1. Quá trình hình thành và phát triển của Kiểm toán nhà nước ..................... 62 3.1.2. Cơ cấu tổ chức, chức năng nhiệm vụ của Kiểm toán nhà nước ................. 62 3.2. Thực trạng kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam ........................................................................................................................... 63 3.2.1. Mục tiêu, trọng tâm kiểm toán trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ....................................................................................................... 63 3.2.2. Phương pháp và kỹ thuật thu thập bằng chứng trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ........................................................................... 66 3.2.3. Thực trạng quy trình kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương68 3.2.4. Kiểm soát chất lượng kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương82 3.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán báo báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam ........................................................................................... 84 3.3.1. Các biến nghiên cứu ...................................................................................... 84 3.3.2. Giả thuyết nghiên cứu .................................................................................... 87 3.3.3. Kết quả nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán báo báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam........................................................ 88 iv 3.4. Đánh giá thực trạng kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam................................................................................................................... 99 3.4.1. Ưu điểm và nguyên nhân ............................................................................... 99 3.4.2. Hạn chế và nguyên nhân ............................................................................. 103 CHƯƠNG 4. HOÀN THIỆN KIỂM TOÁN BÁO CÁO QUYẾT TOÁN NGÂN SÁCH ĐỊA PHƯƠNG Ở VIỆT NAM ................................................................. 120 4.1. Định hướng phát triển của Kiểm toán nhà nước và yêu cầu của việc hoàn thiện kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam .......... 120 4.1.1. Định hướng phát triển của Kiểm toán nhà nước ....................................... 120 4.1.2. Yêu cầu của việc hoàn thiện kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam ................................................................................................ 121 4.2. Các giải pháp hoàn thiện kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ở Việt Nam ............................................................................................... 123 4.2.1. Xác định rõ mục tiêu, trọng tâm kiểm toán trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ................................................................................... 123 4.2.2. Hoàn thiện phương pháp và kỹ thuật thu thập bằng chứng trong kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ............................................................ 128 4.2.3. Hoàn thiện quy trình kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương134 4.2.4. Hoàn thiện kiểm soát chất lượng kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương .............................................................................................................. 152 4.3. Điều kiện để thực hiện giải pháp hoàn thiện kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương ........................................................................................... 155 4.3.1. Về phía Nhà nước ........................................................................................ 155 4.3.2. Về phía Kiểm toán nhà nước ....................................................................... 155 4.3.3. Về phía Kiểm toán viên ................................................................................ 157 4.3.4. Về phía các đơn vị được kiểm toán ............................................................. 157 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 158 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ tiếng Việt BCKT Báo cáo kiểm toán BCQT Báo cáo quyết toán BCQTNS Báo cáo quyết toán ngân sách BCTC Báo cáo tài chính CMKT Chuẩn mực kiểm toán CNTT Công nghệ thông tin HĐND Hội đồng nhân dân KBNN Kho bạc nhà nước KHKT Kế hoạch kiểm toán KSCL Kiểm soát chất lượng KSNB Kiểm soát nội bộ KTNN Kiểm toán nhà nước KTV Kiểm toán viên NN Nhà nước NS Ngân sách NSĐP Ngân sách địa phương NSNN Ngân sách nhà nước NSTW Ngân sách trung ương TW Trung ương UBND Ủy ban nhân dân XDCB Xây dựng cơ bản Chữ viết tắt Viết đầy đủ (tiếng Anh) FRC Financial Reporting Council IAASB The International Auditing and Assurance Standards Board INTOSAI The International Organization of Supreme Audit Institutions vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán theo khuôn mẫu FRC (2008) ........ 9 Bảng 1.2. Đặc điểm mẫu khảo sát trong nghiên cứu định lượng .............................. 17 Bảng 1.3. Hệ số tải nhân tố ....................................................................................... 20 Bảng 3.1. Số lượng các cuộc kiểm toán BCQTNS địa phương qua các năm ........... 68 Bảng 3.2. Cơ cấu cán bộ công chức theo ngạch và theo chuyên ngành đào tạo của KTNN khu vực VI năm 2021 .................................................................................... 69 Bảng 3.3. Xác định mức trọng yếu tổng thể BCQTNS ............................................. 73 Bảng 3.4. Tỷ lệ mẫu chọn kiểm toán BCQTNS tỉnh A do KTNN khu vực VI thực hiện về chi đầu tư XDCB .......................................................................................... 78 Bảng 3.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến kiểm toán ..................................................... 84 BCQTNS địa phương ở Việt Nam ............................................................................ 84 Bảng 3.6. Các tiêu chí đo lường biến phụ thuộc – Kiểm toán BCQTNS địa phương ở Việt Nam ................................................................................................................ 87 Bảng 3.7. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Năng lực nghề nghiệp ................... 89 Reliability Statistics .................................................................................................. 89 Bảng 3.8. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Kỹ năng kiểm toán ........................ 89 Bảng 3.9. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Kinh nghiệm làm việc ................... 90 Bảng 3.10. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Tuân thủ chuẩn mực .................... 90 KTNN ........................................................................................................................ 90 Bảng 3.11. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Điều kiện làm việc của ................ 91 kiểm toán viên ........................................................................................................... 91 Bảng 3.12. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Bố trí nhân sự đoàn ..................... 91 kiểm toán ................................................................................................................... 91 Bảng 3.13. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Phương pháp/quy trình ................ 91 kiểm toán ................................................................................................................... 91 Bảng 3.14. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố Kiểm soát chất lượng kiểm toán . 92 Bảng 3.15. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố địa phương được kiểm toán BCQTNS địa phương ................................................................................................ 92 Bảng 3.16. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố môi trường pháp lý cho ............... 93 hoạt động kiểm toán .................................................................................................. 93 Bảng 3.17. Kiểm định Cronbach's alpha nhân tố kiểm toán ..................................... 93 vii Bảng 3.18. Kết quả phân tích EFA cho biến phụ thuộc ............................................ 94 Bảng 3.19. Kết quả kiểm định tương quan Pearson .................................................. 95 Bảng 3.20. Hệ số ANOVA ........................................................................................ 95 Bảng 3.21. Hệ số Model Summary ........................................................................... 95 Bảng 3.22. Hệ số Coefficients................................................................................... 95 Bảng 3.23. Hợp nhất các nhân tố theo mức độ ảnh hưởng ....................................... 96 Bảng 3.24. Tổng hợp kết quả kiểm toán giai đoạn năm 2017-2021 ....................... 102 Bảng 4.1. Mẫu bảng quan sát trực tiếp .................................................................... 129 Bảng 4.2. Mẫu ghi chép về cuộc phỏng vấn ........................................................... 129 Bảng 4.3. Thủ tục kiểm toán tổng hợp công tác kế toán, quyết toán NSĐP ........... 143 Bảng 4.4. GTLV về kết quả kiểm toán BCQTNS tại 02 tỉnh E, F do .................... 146 KTNN thực hiện ...................................................................................................... 146 viii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1. Các nhân tố kiểm toán theo khuôn mẫu IAASB (2014) ........................... 10 Hình 1.2. Quy trình phân tích dữ liệu định tính ........................................................ 18 Hình 2.1. Cơ cấu tổ chức đoàn kiểm toán BCQT ..................................................... 39 Hình 3.1. Quy trình lập, xét duyệt và gửi BCKT ...................................................... 81 Hình 3.2. Biểu đồ Histogram .................................................................................... 97 Hình 3.3. Biểu đồ Normal P-P Plot ........................................................................... 98 Hình 3.4. Biểu đồ Regression standardized predicted value..................................... 98 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Kiểm toán nhà nước là cơ quan chuyên môn về lĩnh vực kiểm tra tài chính nhà nước, do Quốc hội thành lập, thực hiện chức năng đánh giá, xác nhận, kết luận và kiến nghị đối với việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công. Vấn đề này đã được hiến định tại điều 118 Hiến pháp 2013: “Kiểm toán nhà nước là cơ quan do Quốc hội thành lập, hoạt động độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, thực hiện kiểm toán việc quản lý, sử dụng tài chính, tài sản công”. Luật Kiểm toán nhà nước (KTNN) năm 2015 cũng tái khẳng định chức năng của KTNN là “đánh giá, xác nhận, kết luận và kiến nghị đối với việc quản lý, sử dụng tài chính công, tài sản công” (điều 9). Theo đó, vị thế của cơ quan KTNN đã cơ bản phù hợp với xu hướng chung của thế giới, ngang tầm với yêu cầu về nhiệm vụ và quyền hạn trong việc thực hiện các quy định pháp luật về kiểm tra, kiểm soát kinh tế - tài chính của đất nước. Báo cáo kiểm toán (BCKT) của cơ quan KTNN được sử dụng trong việc giám sát ngân sách nhà nước (NSNN) của Quốc hội, Hội đồng nhân dân (HĐND) các cấp; điều hành NSNN của Chính phủ và Ủy ban nhân dân (UBND) các cấp. Kể từ khi thành lập đến nay, KTNN đã từng bước nâng dần chất lượng kiểm toán nhằm đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ mới. Qua mỗi năm, BCKT đều được bổ sung những nội dung thiết thực, đảm bảo phản ánh phong phú nhất những vấn đề cần quan tâm đối với báo cáo quyết toán NSNN. Hoạt động kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách địa phương (NSĐP) đã từng bước được hoàn thiện, chất lượng kiểm toán ngày càng được nâng cao, kết quả kiểm toán đã kiến nghị tăng thu, giảm chi NS nhiều tỷ đồng, kiến nghị huỷ bỏ, sửa đổi hàng trăm văn bản quy phạm pháp luật, cơ chế chính sách sai quy định hoặc không phù hợp thực tế; kết quả kiểm toán được Ban ngành, địa phương sử dụng ngày càng nhiều trong việc xem xét, phê chuẩn dự toán, quyết toán ngân sách (NS); trong quản lý và xây dựng chế độ chính sách kinh tế-xã hội. Kiểm toán báo cáo quyết toán ngân sách (BCQTNS) địa phương là hoạt động có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong hoạt động kiểm toán hàng năm của KTNN. Vì vậy, để phát huy hơn nữa vai trò của cơ quan KTNN, chất lượng kiểm toán BCQTNS địa phương cần phải được nâng cao. Kiểm toán báo cáo quyết toán (BCQT) địa phương là loại kiểm toán đặc thù mà khi thực hiện không chỉ đạt mục 2 tiêu xác nhận tính trung thực hợp lý của BCQT mà phải đạt cả mục tiêu là đánh giá việc tuân thủ pháp luật trong quản lý, điều hành và sử dụng NS của chính quyền địa phương các cấp. Hiện nay, đã có một số công trình nghiên cứu kiểm toán BCQTNS trên một số góc độ khác nhau. Về mặt lý luận, các nghiên cứu chỉ tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận riêng lẻ có liên quan đến cuộc kiểm toán NSNN, như mục tiêu và trọng tâm kiểm toán, bố trí nhân sự đoàn kiểm toán hoặc cách thức kiểm toán một số khoản mục, lĩnh vực như kiểm toán thu NSNN, kiểm toán chi thường xuyên, kiểm toán chi đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB) chưa có những công trình đi sâu nghiên cứu lý luận về NSNN, kiểm toán BCQTNS. Hiện nay, chưa có công trình nào tập trung nghiên cứu về cách thức tổ chức, nội dung kiểm toán các dòng chỉ tiêu trên BCQTNS địa phương và tổng thể các vấn đề liên quan đến cuộc kiểm toán BCQTNS địa phương từ giai đoạn lập kế hoạch, tổ chức thực hiện, phát hành BCKT đến giai đoạn kiểm tra thực hiện kiến nghị. Bên c