Luận án Kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân tỉnh An Giang

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ PHẠM XUÂN PHÚ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NÔNG DÂN TỈNH AN GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MÃ NGÀNH: 9620116 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ PHẠM XUÂN PHÚ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NÔNG DÂN TỈNH AN GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MÃ NGÀNH: 9620116 CÁN BỘ HƯỚNG DẪN PGs. Ts. NGUYỄN NGỌC ĐỆ 2019 i LỜI CẢM TẠ Để hoàn thành luận án này tôi đã nhận được sự hướng dẫn, quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ quý Thầy Cô, bạn bè và người thân. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến: Thầy hướng dẫn khoa học PGs.Ts. Nguyễn Ngọc Đệ đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, động viên và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cám ơn quý Thầy, Cô và các anh, chị của Viện nghiên cứu Phát triển ĐBSCL đã cung cấp thêm kiến thức, tạo mọi điều kiện cho tôi và quan tâm, hỗ trợ tôi trong quá trình học tập. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học An Giang, Ban Chủ nhiệm Khoa Nông nghiệp - Tài nguyên Thiên nhiên, Bộ môn Phát triển Nông thôn - QLTNTN đã tạo điều kiện để tôi được tham gia học tập nâng cao trình độ chuyên môn, các bạn đồng nghiệp đã không ngừng động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập. Sau cùng tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến gia đình và người thân đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và tạo điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận án. Chân thành cảm ơn! Phạm Xuân Phú ii TÓM TẮT An Giang là một trong chín tỉnh của Đồng Bằng Sông Cửu Long chịu ảnh hưởng bởi lũ hàng năm và là một trong những tỉnh đầu nguồn có biên giới giáp với Campuchia. Hàng năm, khi lũ từ thượng nguồn đổ xuống cùng với lượng nước mưa đã gây ngập lũ. Khi lũ về đã gây ra không ít những khó khăn cho hoạt động sản xuất nông nghiệp và sinh kế của nông dân. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm hệ thống hóa và đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở tỉnh An Giang, làm cơ sở khoa học cho việc đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả sử dụng kiến thức bản địa trong việc giảm tính dễ bị tổn thương của nông dân vùng lũ. Bằng cách sử dụng phương pháp tiếp cận khung sinh kế bền vững để đánh giá tính tổn thương sinh kế của kiến thức bản địa do lũ, sử dụng chỉ số tổn thương (LVI) đánh giá tính tổn thương sinh kế thay đổi do lũ đối với cộng đồng địa phương và áp dụng phương pháp thống kê mô tả, bảng chéo, kiểm định t và phân tích phương sai (ANOVA) và tương quan đa biến .Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân ở địa bàn nghiên cứu vẫn còn lưu giữ nhiều kiến bản địa có giá trị trong thích ứng với lũ. Tuy nhiên, những kiến thức này chưa được ghi chép cụ thể và lưu trữ phù hợp để truyền lại cho các hệ sau và chia sẻ rộng rãi trong cộng đồng. Bên cạnh đó, cũng có một số kiến thức bản địa của người dân không còn phù hợp và đã sai lệch so với hiện nay cần nên xem xét trong điều kiện hiện tại. Kết quả nghiên cứu cho thấy chỉ số tổn thương sinh kế của khu vực nghiên cứu giảm dần theo các yếu tố chính là mạng lưới xã hội, kiến thức - kỹ năng, nguồn tài nguyên thiên nhiên, thu nhập và tài chính, chiến lược sinh kế, thảm họa thiên nhiên và khác nhau ở vùng đầu, giữa và cuối nguồn. Vì thế nghiên cứu đã đưa ra một số giải pháp bảo tồn kiến thức bản địa có giá trị, ứng dụng kết hợp kiến thức bản địa với các biện pháp thích nghi hiện tại để nâng cao khả năng chủ động thích nghi với lũ trong điều kiện khí hậu biến đổi. Từ khóa: Biến đổi khí hậu, dự báo, kiến thức bản địa, lũ, thích ứng iii ABSTRACT An Giang is one of nine provinces of Mekong Delta affected by monsoon flood annually and is an upstream province bordering with Cambodia. Yearly, upstream flood water discharges to downstream along with rain water when they cause flood. When flood comes, it causes a lot of difficulties and damages for agricultural production and livelihood.This research was carried out to systematize and assess the appropriateness of farmer’s indigenous knowledge and their adaptive capacity to floods in An Giang province, providing a scientific foundation for proposing solutions to conserve and enhance the use of indigenous knowledge in reducing the vulnerability of people living in flooded areas. The Sustainable Livelihood Framework is used to create a livelihood vulnerability index for this study and use tools statistical analysis such as descriptive statistics, crosstab, T- test, analysis of variance (ANOVA) and Pearson correlation. The results showed that local people used several effective indigenous knowledges for coping with floods. However, the valuable indigenous knowledge has not been recorded yet, nor documented in written materials for sharing to young generation and communities; some indigenous practices are not suitable with the current requirement for flood adaptation strategies. The livelihood vulnerability index (LVI) in different Zone (upper zone, middle zone, and lower zone) was decreasingly based on major components as social networks, knowledge and skills, natural resources, finance and incomes, livelihood strategies, natural disaster and climate variability. The research also suggests some solutions to conserve the valuable indigenous knowledge in adapting the change of climate of local people. Keywords: Adaptation, climate change, flood, flood forecast, local knowledge, 12 4 v MỤC LỤC Trang LỜI CẢM TẠ .............................................................................................i TÓM TẮT..................................................................................................ii ABSTRACT..............................................................................................iii LỜI CAM ĐOAN......................................................................................iv MỤC LỤC..................................................................................................v DANH SÁCH BẢNG...............................................................................xii DANH SÁCH HÌNH...............................................................................xvi HỘP THÔNG TIN...............................................................................xviii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT..................................................................xx Chương 1: GIỚI THIỆU...........................................................................1 1.1 ĐẶT VẤN ĐỀ ......................................................................................1 1.2 MỤC TIÊU CỦA LUẬN ÁN..............................................................2 1.2.1 Mục tiêu tổng quát..............................................................................2 1.2.2 Mục tiêu cụ thể...................................................................................2 1.3 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU................................................................2 1.4 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU...................................................................3 1.5 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU...................................3 1.5.1 Đối tượng nghiên cứu.........................................................................3 1.5.2 Phạm vi nghiên cứu............................................................................4 1.6 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI,Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN LUẬN ÁN.........................................................................................4 Chương 2: TỔNG QUAN TÀI LIỆU.......................................................5 vi 2.1 TỔNG QUAN VỀ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA Ở TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM.................................................................................................6 2.1.1 Khái niệm và quan điểm về kiến thức bản địa....................................6 2.1.2 Đặc điểm của kiến thức bản địa........................................................10 2.1.3 Các loại hình của kiến thức bản địa..................................................12 2.1.4 Phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu kiến thức bản địa...............15 2.1.5 Tầm quan trọng của kiến thức bản địa và điều kiện để phát huy tốt vai trò của kiến thức bản địa......................................................................18 2.1.6 Các hình thức lưu giữ và bảo tồn kiến thức bản địa.........................23 2.1.7.Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới và ViệtNam..25 2.1.7.1 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới....................25 2.1.7.2 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa ở Việt Nam.....................28 2.2 TỔNG QUAN VỀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, THIÊN TAI VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ THIÊN TAI TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM..............................................................................35 2.2.1 Tổng quan về biến đổi khí hậu, thiên tai trên thế giới và Việt Nam 2.2.1.1 Khái niệm về biến đổi khí hậu.......................................................35 2.2.1.2 Khái niệm về thiên tai....................................................................36 2.2.2 Tác động của BĐKH và thiên tai trên thế giới và Việt Nam............37 2.2.2.1Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai trên thế giới................37 2.2.2.2 Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai ở Việt Nam...............39 2.3 TỔNG QUAN VỀ SINH KẾ BỀN VỮNG..48 2.3.1 Khái niệm về sinh kế48 2.3.2 Khung sinh kế...48 vii 2.4 CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TỔN THƯƠNG SINH KẾ TRÊN THẾ VÀ VIỆT NAM............................................................52 2.4.1 Khái niệm về tổn thương .................................................................52 2.4.2 Các nghiên cứu liên quan đến tổn thương sinh kế trên thế giới và Việt Nam....................................................................................................54 2.4.2.1 Đối với tổn thương trên thế giới....54 2.4.2.2 Đối với tôn thương ở Việt Nam.56 2.4.3 Các phương pháp xác định tính dễ bị tổn thương............................60 2.4.3.1 Phương pháp đánh giá tổn thương do BĐKH................................60 2.4.3.2 Phương pháp đánh giá tổn thương về sinh kế................................62 2.4.3.3 Phương pháp tổn thương về lũ.......................................................64 2.4.3.4 Phương pháp tiếp cận khung sinh kế bền vững.............................65 2.5. Thích ứng và giải pháp thích ứng với lũ và BĐKH67 2.5.1 Khái niệm thích ứng.67 2.5.2 Các biện pháp thích ứng với lũ và BĐKH67 2.6 DIỄN BIẾN LŨ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG VÀ TỈNH AN GIANG...............................................................................................67 2.6.1 Khái niệm lũ và phân loại lũ.............................................................69 2.6.2 Đặc điểm và diễn biến lũ ở khu vực ĐBSCL...................................73 2.6.3 Diễn biến thời tiết và lũ qua các năm ở tỉnh An Giang....................75 2.6.4 Các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ lũ ở ĐBSCL đã thực hiện....82 2.6.4.1 Biện pháp công trình......................................................................82 2.6.4.2 Biện pháp phi công trình................................................................85 Chương 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.......................................87 viii 3.1 PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN............................................................87 3.2 PHƯƠNG PHÁP CHỌN VÙNG VÀ CHỌN MẪU NC.................89 3.2.1 Phương pháp chọn vùng nghiên cứu.................................................89 3.2.2 Phương pháp chọn mẫu....................................................................91 3.3 PHƯƠNG PHÁP THU THẬP SỐ LIỆU.........................................94 3.3.1 Thu thập tài liệu thứ cấp...................................................................94 3.3.2 Thu thập số liệu sơ cấp.....................................................................94 3.4 PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ VÀ PHÂN TÍCH SỐ LIỆU..................98 3.4.1 Phương pháp phân tích số liệu..........................................................98 3.4.1.1 Mục tiêu 1: Hệ thống hóa và đánh giá được sự phù hợp của KTBĐ và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở các điều kiện khác nhau....98 3.4.1.2 Mục tiêu 2: Phân tích tính dễ bị tổn thương và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở các điều kiện khác nhau.........................................99 3.4.1.3 Mục tiêu 3: Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị sử dụng KTBĐ của nông dân tỉnh An Giang...............................................106 3.4.2 Phương pháp xử lý số liệu..............................................................107 Chương 4: KẾT QUẢ THẢO LUẬN...................................................108 4.1 ĐẶC ĐIỂM KHẢO SÁT CỦA NÔNG HỘ...................................108 4.2 ĐẶC ĐIỂM CÁC VÙNG KHẢO SÁT..........................................111 4.2.1 Đặc điểm về kinh tế - xã hội vùng nghiên cứu...............................111 4.2.2 Diễn biến lũ tại vùng khảo sát........................................................116 4.2.3 Ảnh hưởng của lũ đến cuộc sống và sản xuất của người dân.........118 4.3 HỆ THỐNG HÓA VÀ ĐÁNH GIÁ TÍNH PHÙ HỢP KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG SXNN VÀ ĐỜI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN ix CỨU........................................................................................................122 4.3.1 Hệ thống hóa kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân...........................................................122 4.3.1.1 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thời tiết..............122 4.3.1.2 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thích ứng với lũ.127 4.3.1.3 Kiến thức bản địa của người dân trong nhận biết đất tốt và đất xấu qua dấu hiệu của động vật và chỉ thị môi trường.....................................129 4.3.1.4 Kiến thức bản địa của người dân trong bảo quản các loại giống và bảo quản thực phẩm.................................................................................130 4.3.1.5 Kiến thức bản địa của người dân ươm giống nẩy mầm và bón phân trong hoạt động SXNN............................................................................131 4.3.1.6 Kiến thức bản địa của người dân trong chăn nuôi gia súc gia cầm...........................................................................................................133 4.3.1.7 Kiến thức bản địa của người dân trong đánh bắt cá trên sông..........................................................................................................133 4.3.1.8 Kiến thức bản địa của người dân trong xây nhà thích ứng với lũ..............................................................................................................134 4.3.1.9 Kiến thức bản địa của người dân trong việc chữa bệnh từ các loại cây thuốc tự nhiên....................................................................................135 4.3.2 Đánh giá tính phù hợp kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân..............................................136 4.3.2.1 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo thời tiết...............................................................................136 4.3.2.2 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo lũ.........................................................................................137 4.3.2.3 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong SXNN và đời sống..........................................................................137 x 4.4 HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN Ở BA VÙNG NGHIÊN CỨU ( ĐẦU NGUỒN, GIỮA NGUỒN, CUỐI NGUỒN) TRONG DỰ BÁO VÀ THÍCH ỨNG VỚI LŨ.......139 4.4.1 Quan điểm của người dân về lũ và vai trò của lũ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp......................................................................................139 4.4.2 Nhận định về sự thay đổi của lũ đối với đời sống và hoạt động SXNN.......................................................................................................141 4.4.3 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong dự báo lũ ở vùng nghiên cứu...................................................................................142 4.4.4 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong thích nghi với lũ........................................................................................................146 4.4.5 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong SXNN và khả năng thích nghi với lũ.......................................................................149 4.5 XU HƯỚNG NGƯỜI DÂN SỬ DỤNG CÁC KÊNH THÔNG TIN ĐỂ DỰ ĐOÁN VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ...................163 4.6 ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ ĐẾN SINH KẾ CỦA NÔNG HỘ VÙNG TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO...................166 4.6.1 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nông hộ ở vùng ngoài đê bao.............................................................................................166 4.6.2 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nông hộ ở vùng trong đê bao....................................................................................178 4.7 MỐI QUAN HỆ GIỮA TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG SINH KẾ VÀ VIỆC SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NÔNG HỘ TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO Ở VÙNG NGHIÊN CỨU.................188 4.7.1 So sánh tính dễ bị tổn thương sinh kế của nông hộ ngoài đê bao ở địa bàn nghiên cứu.........................................................................................188 4.7.2 So sánh kiến thức bản địa của nông hộ trong SXNN trong và ngoài xi đê bao ở địa bàn nghiên cứu....................................................................188 4.7.3 So sánh sự khác nhau 3 vùng nghiên cứu đầu nguồn, giữa nguồn, cuối nguồn về kinh nghiệm thích ứng thay đổi của lũ trong SXNN.189 4.7.4 So sánh tương quan kiến thức bản địa với tổn thương sinh kế trong và ngoài đê bao ở địa bàn nghiên cứu.....................................................193 4.8 NHỮNG VẤN ĐỀ TRỞ NGẠI TRONG SXNN CỦA NÔNG HỘ TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU............194 4.9 GIẢI PHÁP BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG ĐIỀU KIỆN BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở ĐỊA BÀN NGHIÊNCỨU............................197 4.9.1 Giải pháp thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống.....................197 4.9.2 Giải pháp bảo tồn và phát huy kiến thức bản địa............................199 Chương 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT................................................204 5.1 KẾT LUẬN.......................................................................................204 5.2 ĐỀ XUẤT..........................................................................................205 TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................................206 PHỤ LỤC................................................................................................225 xii DANH SÁCH BẢNG Trang Bảng 2.1 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức hàn lâm.........8 Bảng 2.2 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức khoa học.....14 Bảng 2.3 Cách nhận biết đất tốt, xấu.........................................................31 Bảng 2.4 Tổn thất trong ngành trồng trọt và chăn nuôi do các loại hình thiên tai gây ra............................................................................................39 Bảng 2.5 Ngành nông nghiệp của các khu vự