Luận án Lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ TRANG LẬP LUẬN TRONG KỊCH CỦA LƯU QUANG VŨ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC HÀ NỘI - 2023 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ TRANG LẬP LUẬN TRONG KỊCH CỦA LƯU QUANG VŨ Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 9.22.90.20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. GS.TS. Đỗ Việt Hùng 2. TS. Vũ Tố Nga HÀ NỘI - 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của GS.TS Đỗ Việt Hùng và TS Vũ Tố Nga. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và tri ân sâu sắc đến thầy, cô - những người đã tận tâm hướng dẫn, định hướng, gợi mở và truyền đạt cho tôi những kiến thức vô cùng quý báu. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô trong Bộ môn Ngôn ngữ học, Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã tận tình dìu dắt, truyền dạy kiến thức cho tôi trong suốt thời gian tôi học tập tại trường, từ những năm tháng là sinh viên đại học, học viên thạc sĩ cho đến khi là nghiên cứu sinh. Tôi xin cảm ơn các thầy cô, các nhà khoa học chuyên ngành Ngôn ngữ học tại các cơ sở đào tạo trên toàn quốc đã chia sẻ, chỉ bảo cho tôi những hướng nghiên cứu để hoàn thiện luận án. Tôi xin cảm ơn Khoa Khoa học Cơ Bản, Ban Giám hiệu Trường Sĩ quan Đặc công đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành và bảo vệ luận án này. Xin cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn bên cạnh động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành công việc của mình. Đặc biệt, xin cảm ơn bố mẹ, chồng và hai con, đã luôn là chỗ dựa, là động lực để tôi hoàn thành luận án. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. 3 LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... 4 MỤC LỤC ......................................................................................................... 5 DANH MỤC BẢNG ......................................................................................... 8 DANH MỤC BIỂU ĐỒ .................................................................................... 8 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................... 2 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 3 5. Đóng góp của luận án .................................................................................... 4 6. Cấu trúc của luận án ...................................................................................... 5 Chương 1 ........................................................................................................... 6 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍ LUẬN ............... 6 1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ............................................ 6 1.1.1. Tình hình nghiên cứu lập luận ................................................................ 6 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về kịch Lưu Quang Vũ ...................................... 11 1.2. CƠ SỞ LÍ LUẬN ..................................................................................... 15 1.2.1. Khái quát về lập luận ............................................................................. 15 1.2.2. Các thành phần chính của cấu trúc lập luận .......................................... 17 1.2.5. Cơ sở của lập luận - Lẽ thường ............................................................. 33 1.3. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA THỂ LOẠI KỊCH VÀ KỊCH LƯU QUANG VŨ ................................................................................................................... 40 1.3.1. Ngôn ngữ kịch ....................................................................................... 40 1.3.2. Đặc trưng kịch tính ................................................................................ 42 1.3.3. Nhân vật kịch ........................................................................................ 42 1.3.4. Vài nét về cuộc đời và các tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ ............. 43 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 .................................................................................. 45 Chương 2 ......................................................................................................... 46 ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CỦA LẬP LUẬN .................................................. 46 TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ ................................................................ 46 2.1.2. Sự hiện diện của các thành phần lập luận trong kịch Lưu Quang ........ 57 2.1.3. Vị trí của các thành phần lập luận ......................................................... 59 2.2. LUẬN CỨ CỦA LẬP LUẬN TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ ........ 63 2.2.1. Về số lượng và vị trí các luận cứ .......................................................... 63 2.2.2. Quan hệ lập luận .................................................................................... 66 2.3. KẾT LUẬN CỦA LẬP LUẬN TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ ...... 69 2.3.1. Kết luận tường minh ............................................................................. 69 2.3.2. Kết luận hàm ẩn .................................................................................... 71 2.4. CÁC CHỈ DẪN LẬP LUẬN TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ .......... 74 2.4.1. Tác tử ..................................................................................................... 74 2.4.2. Kết tử ..................................................................................................... 77 2.5. CÁC LẼ THƯỜNG TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ ........................ 84 2.5.1. Lẽ thường ngoại tại và lẽ thường nội tại trong kịch Lưu Quang Vũ .... 87 2.5.2. Lẽ thường về hành vi của con người ..................................................... 88 2.5.3. Lẽ thường theo thang độ trong kịch Lưu Quang Vũ ............................. 90 2.5.4. Lẽ thường theo triết lí nhân sinh của Lưu Quang Vũ ........................... 93 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .................................................................................. 97 Chương 3 ....................................................................................................... 100 GIÁ TRỊ CỦA LẬP LUẬN TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ................. 100 3.1. LẬP LUẬN VỚI VIỆC XÂY DỰNG HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ .............................................................. 100 3.1.1. Độ phức hợp trong lập luận của các dạng nhân vật trong kịch Lưu Quang Vũ ...................................................................................................... 100 3.1.2. Luận cứ trong lập luận của các nhân vật trong kịch Lưu Quang Vũ .. 104 3.1.3. Kết luận trong lập luận của các nhân vật trong kịch Lưu Quang Vũ . 110 3.1.4. Lẽ thường trong lập luận của các nhân vật trong kịch Lưu Quang Vũ ....................................................................................................................... 114 3.2. LẬP LUẬN VỚI VIỆC THỂ HIỆN XUNG ĐỘT TRONG KỊCH LƯU QUANG VŨ .................................................................................................. 118 3.2.1. Các dạng lập luận với việc biểu hiện xung đột trong kịch của Lưu Quang Vũ ...................................................................................................... 119 3.2.2. Luận cứ và kết luận của lập luận với việc thể hiện xung đột trong kịch của Lưu Quang Vũ ........................................................................................ 120 3.2.3. Tác tử lập luận với việc thể hiện xung đột trong kịch Lưu Quang Vũ 124 3.3. GIÁ TRỊ CỦA LẬP LUẬN ĐỐI VỚI NGÔN NGỮ KỊCH LƯU QUANG VŨ .................................................................................................. 126 3.3.1. Vai trò của lập luận trong việc thể hiện tính hàm súc, cô đọng trong ngôn ngữ kịch của Lưu Quang Vũ ................................................................ 126 3.3.2. Vai trò của lập luận trong việc thể hiện chất triết lí và tính thời sự trong ngôn ngữ kịch Lưu Quang Vũ ...................................................................... 128 3.3.3. Vai trò của lập luận trong việc thể hiện tính hài hước trong ngôn ngữ kịch của Lưu Quang Vũ ................................................................................ 129 3.4. LẬP LUẬN VỚI VIỆC THỂ HIỆN NỘI DUNG TƯ TƯỞNG CỦA KỊCH LƯU QUANG VŨ ............................................................................. 131 1.4.1. Lập luận với việc thể hiện giá trị hiện thực của kịch Lưu Quang Vũ. 131 3.4.2. Lập luận với việc thể hiện giá trị nhân văn của kịch Lưu Quang Vũ . 134 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 .............................................................................. 139 KẾT LUẬN ................................................................................................... 140 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ............. 143 ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ...................... 143 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 144 PHỤ LỤC DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Bảng thống kê các kiểu lập luận đơn trong kịch của Lưu Quang Vũ ...... 46 Bảng 2.2: Bảng thống kê các lập luận phức Dạng 1 ................................................. 51 Bảng 2.3: Bảng thống kê số lượng luận cứ trong một lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ ................................................................................................. 63 Bảng 2.4: Bảng thống kê số lượng các kết luận tường minh trong một lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ ................................................................. 69 Bảng 2.5: Bảng các loại lẽ thường trong kịch Lưu Quang Vũ ................................. 84 Bảng 3.1 Bảng tỉ lệ lập luận đơn và lập luận phức của nhân vật tiên phong và nhân vật bảo thủ trong kịch của Lưu Quang Vũ .................................... 101 Bảng 3.2 Bảng tỉ lệ lập luận đơn và lập luận phức của nhân vật thuần nhất và nhân vật lưỡng hóa trong kịch Lưu Quang Vũ ...................................... 103 Bảng 3.3: Bảng số lượng các luận cứ trong một lập luận ....................................... 105 Bảng 3.4: Bảng sự hiện diện của các kết luận trong lập luận của kịch Lưu Quang Vũ........................................................................................................... 110 Bảng 3.5: Bảng số lượng các lẽ thường được sử dụng trong một lập luận ............. 114 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ các lập luận phức Dạng 2 trong các tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ .... 54 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lập luận có mặt xung quanh ta, hình thành và phát triển cùng với sự hình thành và phát triển của ngôn ngữ. Nó, thậm chí, dường như đã trở thành một phần tự nhiên, máu thịt, bản năng trong ngôn ngữ của nhân loại, trong ngôn ngữ của mỗi dân tộc và của mỗi cá nhân. Chính bởi thế, nên nhiều khi, chúng ta không ý thức rõ rệt, không quan tâm đến lập luận là gì, lập luận được thực hiện như thế nào, có bao nhiêu con đường để một lập luận có thể đến được đích của nó. Lựa chọn nghiên cứu lập luận, tác giả luận án mong muốn được đi sâu tìm hiểu cơ chế, bản chất, hình thức của một hiện tượng ngôn ngữ vốn quen thuộc mà đóng vai trò hết sức quan trọng trong cuộc sống của chúng ta. Tìm hiểu lập luận trong các tác phẩm văn học là một hướng tiếp cận mới, thông qua đó, có thể thấy các nhân vật trong tác phẩm khi tham gia hội thoại đã dẫn dắt vấn đề mình cần trình bày hay thuyết phục đối tượng mà họ đang giao tiếp như thế nào. Lập luận cũng góp phần cho thấy giá trị nghệ thuật của tác phẩm cũng như phong cách và tài năng của người sáng tác. Ngôn ngữ kịch vừa mang tính nghệ thuật vừa mang tính khẩu ngữ, gần gũi với lời ăn tiếng nói hằng ngày. Bởi vậy, nghiên cứu lập luận trong kịch không chỉ đem đến những tri thức về lập luận, về tác giả, tác phẩm, về diện mạo văn học, mà còn có tính ứng dụng trong thực tiễn đời sống, trong giao tiếp thường ngày. Là một trong những tài năng rực rỡ, có tầm ảnh hưởng lớn trong nền văn học Việt Nam, Lưu Quang Vũ (1948 – 1988) đã giành được sự ưu ái của khán giả cũng như giới nghiên cứu kịch nói suốt những năm 80 của thế kỉ XX. Cho đến ngày nay, kịch Lưu Quang Vũ vẫn có sức hút vô cùng lớn. Với hơn năm mươi vở kịch bao quát những vấn đề nóng bỏng của cuộc sống, của con người, là kết quả của một sự lao động nghệ thuật miệt mài và tâm huyết, ông được đánh giá là “nhà viết kịch lớn nhất của thế kỉ này của Việt Nam (XX), là một nhà văn hoá” (Phan Ngọc) [86, tr. 149], có “năng khiếu đặc biệt” trước các sự kiện của đời sống (Ngô Sơn) [86, tr. 182], là một “hiện tượng” của đời sống văn học nghệ thuật (Phạm Thị Thành) [86, tr. 253]. Những danh hiệu đó cùng những tấm huy chương trong các hội diễn sân khấu và sự yêu mến 2 của độc giả đã khẳng định giá trị nghệ thuật của những vở kịch và tài năng của Lưu Quang Vũ. Với những cống hiến của mình, năm 2000, Lưu Quang Vũ đã được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật. Một trong những điều tạo nên sức sống của kịch Lưu Quang Vũ là những lập luận đầy sắc sảo, mang tầm triết lí mà cũng rất đời thường. Tuy nhiên, từ góc độ ngôn ngữ học, chưa có công trình nghiên cứu nào chuyên sâu về lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi chọn Lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ làm đề tài nghiên cứu cho luận án của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1 Mục đích nghiên cứu Với đề tài Lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ, chúng tôi đặt ra mục đích: Phân tích và đánh giá vai trò của lập luận với những vấn đề nghệ thuật trong kịch của Lưu Quang Vũ, cũng như vai trò của lập luận trong việc nghiên cứu các tác phẩm văn học nói chung. 2.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để hoàn thành được mục đích nghiên cứu, luận án đề ra các nhiệm vụ sau: - Tổng quan những vấn đề lí thuyết làm cơ sở lí luận cho đề tài. Đó là các vấn đề trong lí thuyết lập luận và tình hình nghiên cứu về Lưu Quang Vũ và các sáng tác kịch của ông. - Nhận diện, phân loại, miêu tả, phân tích cấu tạo của các lập luận căn cứ vào vị trí của các thành phần lập luận, sự hiện diện của các thành phần lập luận, tính phức hợp của lập luận và đặc điểm các thành phần luận cứ, kết luận, các chỉ dẫn lập luận (kết tử, tác tử) và lẽ thường của lập luận. - Phân tích vai trò của lập luận trong việc xây dựng ngôn ngữ kịch, kịch tính, cũng như thể hiện tính cách các nhân vật và tư tưởng nghệ thuật của các tác phẩm, từ đó thấy được những đặc điểm nổi bật trong phong cách sáng tác của Lưu Quang Vũ. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các lập luận của các nhân vật trong kịch của Lưu Quang Vũ. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3 Luận án nghiên cứu lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ trên nguồn ngữ liệu đã xác định ở những nội dung như: cấu trúc lập luận (các dạng cấu tạo của lập luận, các thành phần lập luận, chỉ dẫn lập luận), vai trò của lập luận trong việc thể hiện giá trị nghệ thuật của tác phẩm và tư tưởng của tác giả. 3.3. Ngữ liệu khảo sát Kịch có hai đời sống: đời sống của một vở diễn và đời sống của một kịch bản văn học. Với khuôn khổ của luận án này, chúng tôi nghiên cứu các tác phẩm kịch của Lưu Quang Vũ dưới dạng kịch bản, đó là những tác phẩm được tuyển chọn trong “Tuyển tập Hồn Trương Ba, da hàng thịt” do Nhà xuất bản Hội Nhà văn ấn hành năm 2013. Tuyển tập gồm năm tác phẩm đặc sắc của Lưu Quang Vũ, phân bổ đủ ở tất cả các mảng đề tài mà ông sáng tác: từ các tác phẩm có nguồn gốc dân gian (“Hồn Trương Ba, da hàng thịt”, “Ông vua hóa hổ”), đến các tác phẩm đề tài lịch sử (“Ngọc Hân công chúa”) và đề tài hiện đại (“Tôi và chúng ta”, “Điều không thể mất”). Tìm hiểu năm tác phẩm nêu trên, luận án đã khảo sát và phân tích tổng số 2613 lập luận trong lời thoại của các nhân vật. 4. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện mục đích nghiên cứu đã đề ra, luận án sử dụng những phương pháp, thủ pháp nghiên cứu sau đây. 4.1. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp phân tích diễn ngôn: Phương pháp này được vận dụng để miêu tả và phân tích các lập luận trong mối tương quan với ngữ cảnh nhằm làm rõ các đặc điểm của cấu trúc lập luận, các thành phần và các lẽ thường trong lập luận. Phương pháp phân tích diễn ngôn được sử dụng để làm nổi bật giá trị nghệ thuật của các lập luận trong tác phẩm. - Phương pháp miêu tả: Đây là phương pháp đóng vai trò quan trọng trong luận án. Phương pháp này dùng để làm rõ nguồn ngữ liệu khảo sát với các số liệu và nội dung cụ thể. Chúng tôi miêu tả các kiểu cấu trúc lập luận, các thành phần lập luận và so sánh chúng với nhau để làm cơ sở cho việc phân tích và chỉ ra nhưng đặc điểm của lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ. - Hướng tiếp cận liên ngành: Đề tài của luận án có liên quan chặt chẽ với văn 4 học và một số lĩnh vực như văn hóa, tâm lí xã hội..., vì vậy, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành như: ngôn ngữ - văn học, ngôn ngữ - dân tộc học... 4.2. Thủ pháp nghiên cứu - Thủ pháp thống kê, phân loại: Đây là thủ pháp cơ bản cho giai đoạn tiền triển khai đề tài. Nghiên cứu sinh sử dụng thủ pháp này nhằm thống kê các lập luận, các dạng lập luận, các thành phần lập luận, các chỉ dẫn lập luận có mặt trong hội thoại của các nhân vật trong tác phẩm. Sau khi đã thống kê được các lập luận, luận án tiến hành phân loại theo các tiêu chí cấu tạo và đặc điểm của từng thành phần lập luận. - Thủ pháp mô hình hóa: Thủ pháp này dùng để mô hình hóa dưới dạng sơ đồ những lập luận cụ thể. Thông qua các mô hình khái quát này, chúng ta có thể nhận diện được các cấu trúc, các dạng, các kiểu loại và đặc điểm của các thành phần lập luận. - Thủ pháp so sánh, đối chiếu: Thủ pháp so sánh - đối chiếu được dùng trong việc so sánh, đối chiếu các trường hợp để đưa ra đánh giá, nhận định khái quát xu hướng sử dụng các phương diện của lập luận. 5. Đóng góp của luận án 5.1. Về mặt lí luận Nghiên cứu đề tài “Lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ” sẽ góp phần hệ thống hóa và làm sáng tỏ hơn một số vấn đề lí thuyết lập luận: cấu trúc và các thành phần lập luận, cơ sở lập của lập luận. Luận án cũng khẳng định lí một hướng nghiên cứu liên ngành ngôn ngữ - văn học từ góc độ ngữ dụng học mà cụ thể là vận dụng lí thuyết lập luận vào tìm hiểu lời thoại của các nhân vật trong kịch. 5.2. Về thực tiễn Luận án cho thấy tính ứng dụng của lí thuyết lập luận trong sang tác văn chương cũng như trong hội thoại đời thường. Những kết quả nghiên cứu của đề tài có thể hữu ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy và tiếp nhận các sáng tác kịch của Lưu Quang Vũ. “Lập luận trong kịch của Lưu Quang Vũ” cũng có thể được sử dụng như một tài liệu tham khảo cho các nhà viết kịch. 5 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án được triển khai thành 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lí luận. Trình bày các vấn đề tổng quan về tình hình nghiên cứu lập luận, khái quát những nghiên cứu về kịch và hệ thống các vấn đề lí thuyết làm cơ sở cho đề tài luận án, chủ yếu là các vấn đề lí thuyết lập luận, trong đó, đặc biệt chú ý đến lẽ thường trong lập luận. Chương 2: Đặc điểm cấu tạo của lập luận tron