Luận án Liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM VŨ THỊ HẰNG NGA LIÊN KẾT GIỮA HỘ NÔNG DÂN VÀ DOANH NGHIỆP TRONG SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ RAU Ở TỈNH HẢI DƯƠNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2023 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM VŨ THỊ HẰNG NGA LIÊN KẾT GIỮA HỘ NÔNG DÂN VÀ DOANH NGHIỆP TRONG SẢN XUẤT VÀ TIÊU THỤ RAU Ở TỈNH HẢI DƯƠNG Chuyên ngành : Quản trị kinh doanh Mã số : 9 34 01 01 Giáô viên hướng dẫn : PGS.TS. Trần Hữu Cường HÀ NỘI – 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án này là trung thực, khách quan và chưa từng dùng bảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Vũ Thị Hằng Nga ii LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin cảm ơn sâu sắc tới PGS.TS Trần Hữu Cường là thầy giáo trực tiếp hướng dẫn và giúp đỡ tôi về mọi mặt để hoàn thành luận án tiến sĩ quản trị kinh doanh này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Khoa Kế toán và Quản trị kinh doanh, Ban Quản lý đào tạo, tập thể giảng viên, cán bộ nhân viên Khoa Kế toán và Quản trị kinh doanh, trực tiếp là các thầy cô giáo Bộ môn Marketing, cùng đồng nghiệp, bạn bè, người thân, đặc biệt là gia đình đã giúp đỡ tôi về vật chất, tinh thần và thời gian để tôi hoàn thành quá trình học tập và thực hiện luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn sự tận tình giúp đỡ của các đơn vị, tổ chức, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hải Dương, Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Hải Dương, UBND và phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn các huyện của tỉnh Hải Dương, cán bộ quản lý các cấp chính quyền, doanh nghiệp chế biến và tiêu thụ nông sản trên địa bàn tỉnh, Hợp tác xã nông nghiệp và hộ nông dân ở các điểm nghiên cứu đã giúp đỡ tôi thu thập số liệu và các thông tin cần thiết để hoàn thành luận án. Một lần nữa, tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Vũ Thị Hằng Nga iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục hình, sơ đồ ...................................................................................................... ix Danh mục hộp ................................................................................................................... x Danh mục biểu đồ ............................................................................................................ xi Trích yếu luận án ............................................................................................................ xii Thesis abstract ................................................................................................................ xiv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết ....................................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................ 5 1.2.1. Mục tiêu chung .................................................................................................... 5 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 5 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 5 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................................... 5 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 5 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ........................................................................... 6 1.4.1. Những đóng góp về mặt lý luận ........................................................................... 6 1.4.2. Những đóng góp về mặt thực tiễn ........................................................................ 7 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................. 7 1.5.1. Ý nghĩa khoa học ................................................................................................. 7 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................................. 7 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 8 2.1. Lý luận về liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ nông sản .................................................................................................. 8 2.1.1. Một số khái niệm ................................................................................................. 8 iv 2.1.2. Đặc điểm và vai trò của liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ nông sản ............................................................................. 13 2.1.3. Nội dung liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ nông sản ................................................................................................ 18 2.1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ nông sản .................................................................... 26 2.2. Cơ sở thực tiễn về liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ nông sản nói chung và rau nói riêng ........................................ 36 2.2.1. Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới ....................................................... 36 2.2.2. Kinh nghiệm ở Việt Nam ................................................................................... 40 2.2.3. Bài học kinh nghiệm cho tỉnh Hải Dương ......................................................... 43 2.2.4. Tổng quan về một số công trình nghiên cứu liên quan và khoảng trống nghiên cứu .......................................................................................................... 44 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 48 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 49 3.1. Khái quát chung về tỉnh Hải Dương .................................................................. 49 3.1.1. Sơ lược về điều kiện tự nhiên, tài nguyên đất, nước, cơ sở hạ tầng .................. 49 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................... 51 3.1.3. Khoa học, công nghệ .......................................................................................... 54 3.1.4. Về dân số và lao động ........................................................................................ 55 3.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 56 3.2.1. Cách tiếp cận và khung phân tích ...................................................................... 56 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 60 3.2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ............................................................................. 67 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 69 Phần 4. Kết quả và thảo luận ....................................................................................... 70 4.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ rau trên địa bàn tỉnh Hải Dương thời gian qua ......... 70 4.1.1. Tình hình sản xuất .............................................................................................. 70 4.1.2. Tình hình tiêu thụ ............................................................................................... 73 4.2. Thực trạng liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương thời gian qua ...................................................... 77 4.2.1. Cấu trúc liên kết ................................................................................................. 77 v 4.2.2. Tổ chức vận hành liên kết .................................................................................. 88 4.2.3. Kết quả và hiệu quả liên kết ............................................................................. 112 4.2.4. Đánh giá chung về liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương ............................................................. 120 4.3. Yếu tố ảnh hưởng đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương ....................................................... 123 4.3.1. Đặc điểm của hộ nông dân và doanh nghiệp ................................................... 123 4.3.2. Đặc điểm của loại rau trồng ............................................................................. 127 4.3.3. Hệ thống cơ sở hạ tầng ..................................................................................... 128 4.3.4. Đặc điểm của thị trường tiêu thụ...................................................................... 131 4.3.5. Thể chế, tổ chức, chính sách của Nhà nước và địa phương ............................. 132 4.3.6. Cam kết tham gia liên kết trong sản xuất và tiêu thụ rau và tiếp cận thị trường tiêu thụ .................................................................................................. 133 4.4. Giải pháp nhằm thúc đẩy liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương .............................................. 137 4.4.1. Định hướng ...................................................................................................... 137 4.4.2. Giải pháp thúc đẩy liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương thời gian tới ......................................... 138 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................ 148 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 150 Danh mục các công trình đã công bố ............................................................................ 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 165 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt BQ Bình quân BVTV Bảo vệ thực vật BYT Bộ y tế CP Cổ phần DN Doanh nghiệp ĐVT Đơn vị tính GTGT Giá trị gia tăng Ha Héc-ta HĐBT Hội đồng bộ trưởng HTX Hợp tác xã HND Hộ nông dân LK Liên kết NN và PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn PRA Participatory Rural Appraisal – Đánh giá nông thôn có sự tham gia QCVN Quy chuẩn Việt Nam QĐ Quyết định QĐ-TTg Quyết định – Thủ tướng SCP Structure - conduct - performance (Cấu trúc - sự vận hành - kết quả) SX Sản xuất SX và TT Sản xuất và tiêu thụ TNHH Trách nhiệm hữu hạn TT-BNNPTNT Thông tư – Bộ Nông nghiệp phát triển nông thôn UBND Ủy ban nhân dân VNĐ Việt Nam đồng vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 3.1. Nội dung phân tích liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương theo cách tiếp cận mô hình SCP ............................................................................................................. 57 3.2. Cơ cấu hộ điều tra ở các huyện của tỉnh Hải Dương .................................. 61 3.3. Nội dung thông tin, số liệu thứ cấp được thu thập trong nghiên cứu ......... 62 3.4. Các biến độc lập và dự báo dấu kỳ vọng trong mô hình ............................ 66 4.1. Tình hình tiêu thụ rau của tỉnh Hải Dương theo mục đích sử dụng qua 3 năm 2019 – 2021...................................................................................... 74 4.2. Tình hình tiêu thụ rau của tỉnh Hải Dương theo loại sản phẩm qua 3 năm 2019 – 2021......................................................................................... 74 4.3. Sản lượng, giá trị tiêu thụ một số loại rau chủ lực của tỉnh Hải Dương qua 3 năm 2019 – 2021 ............................................................................... 76 4.4. Đặc điểm hộ nông dân tham gia liên kết .................................................... 81 4.5. Công suất của các doanh nghiệp kinh doanh, chế biến nông sản ở tỉnh Hải Dương năm 2022 .................................................................................. 82 4.6. Rào cản gia nhập liên kết của các bên tham gia ......................................... 86 4.7. Mục đích của hộ nông dân khi tham gia liên kết trực tiếp với doanh nghiệp .......................................................................................................... 88 4.8. Mục đích của hộ nông dân khi tham gia liên kết với Hợp tác xã ............... 89 4.9. Tính phổ biến của mô hình liên kết trực tiếp giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở Hải Dương ......................... 92 4.10. Tính phổ biến của mô hình liên kết trung gian giữa hộ nông dân trong sả xuất và tiêu thụ rau ở Hải Dương ........................................................... 94 4.11. Tình hình liên kết cung ứng giống, phân bón trong sản xuất một nhóm rau chủ lực ở Hải Dương năm 2022 ............................................... 100 4.12. Cơ chế liên kết trong sản xuất và tiêu thụ rau của các hộ điều tra............ 102 4.13. Lý do mà các hộ tham gia liên kết phân loại và tiêu chuẩn hóa chất lượng sản phẩm ......................................................................................... 108 viii 4.14. Tỷ lệ khối lượng rau tiêu thụ trung bình của hộ nông dân qua kênh phân phối................................................................................................... 112 4.15. Giá trị gia tăng và lợi nhuận của các tác nhân tham gia liên kết .............. 113 4.16. So sánh kết quả liên kết giữa hộ nông dân tham gia liên kết và không liên kết với doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương ....................................................................................................... 114 4.17. Lợi nhuận bình quân của các hộ nông dân và mức độ cải thiện thu nhập từ liên kết ......................................................................................... 115 4.18. Mức độ hài lòng của hộ nông dân với thu nhập, công việc, sự tôn trọng xã hội và loại rau trồng .................................................................... 115 4.19. Đánh giá của doanh nghiệp về hiệu quả của việc mua rau nguyên liệu qua các kênh mua hàng ............................................................................. 116 4.20. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của đặc điểm của hộ đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau.................................................................................... 124 4.21. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của nguồn lực trong doanh nghiệp đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ........................................................ 126 4.22. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của cơ sở hạ tầng địa phương đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ............................................................................. 130 4.23. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của đặc trưng thị trường tiêu thụ nông sản địa phương đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau......................... 131 4.24. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của thể chế tổ chức và chính sách đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau .................................................................... 133 4.25. Điểm đánh giá bình quân của hộ nông dân về ảnh hưởng của tổ chức xã hội địa phương đến liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau .................................................................... 134 4.26. Các kiểm định liên quan đến mô hình hồi quy logistics. và các yếu tố ảnh hưởng đến cam kết tham gia liên kết trong sản xuất và tiêu thụ rau của các hộ nông dân ............................................................................ 135 4.27. Ý nghĩa thống kê mô hình SUR ................................................................ 137 ix DANH MỤC HÌNH, SƠ ĐỒ TT Tên hình, sơ đồ Trang 3.1. Bản đồ hành chính tỉnh Hải Dương ............................................................ 49 4.1. Cấu trúc thị trường trong liên kết sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương ......................................................................................................... 77 3.1. Khung phân tích liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ rau ở tỉnh Hải Dương ........................................................ 59 4.1. Cấu trúc kênh và tỷ lệ sản lượng hành, tỏi củ luân chuyển trong kênh tiêu thụ ở tỉnh Hải Dương ........................................................................... 83 4.2. Cấu trúc kênh và tỷ lệ sản lượng cà rốt luân chuyển trong kênh tiêu thụ ở tỉnh Hải Dương .................................................................................. 84 4.3. Cấu trúc kênh và tỷ lệ sản lượng su hào luân chuyển trong kênh tiêu thụ ở tỉnh Hải Dương .................................................................................. 84 4.4. Cấu trúc kênh và tỷ lệ sản lượng bắp cải, súp lơ luân chuyển trong kênh tiêu thụ ở tỉnh Hải Dương .................................................................. 85 4.5. Cấu trúc kênh và tỷ lệ sản lượng rau màu khác luân chuyển trong kênh tiêu thụ trên địa bàn tỉnh Hải Dương ................................................. 85 x DANH MỤC HỘP TT Tên hộp Trang 4.1. Sự hỗ trợ từ phía chính quyền địa phương .................................................. 95 4.2. Những bất cập của liên kết giữa hộ nông dân và doanh nghiệp về hợp đồng .................................................................................................... 101 4.3. Vai trò của hoạt động tập huấn đối với các hộ nông dân liên kết ............. 105 4.4. Ví dụ điển