Luận án Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa, nghiên cứu trên địa bàn thành phố Hà Nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỎ- ĐỊA CHẤT NCS. PHẠM THU HƯƠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA, NGHIÊN CỨU TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội - 2017 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỎ- ĐỊA CHẤT NCS. PHẠM THU HƯƠNG NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA, NGHIÊN CỨU TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 62.34.04.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS Đỗ Hữu Tùng Hà Nội - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận án là trung thực, những kết quả trong luận án chưa được công bố trong các công trình khác. Tác giả luận án Phạm Thu Hương MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục bảng biểu Danh mục các hình MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU ............................................................................................ 6 1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về năng lực cạnh tranh và nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp ........................................... 6 1.1.1. Các nghiên cứu về năng lực cạnh tranh .................................................... 6 1.1.2. Nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp .................................................................................................... 19 1.1.3. Các nghiên cứu tại Việt Nam .................................................................. 21 1.2. Nhận xét từ tổng quan nghiên cứu và định hướng nghiên cứu ...................... 25 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .......................................................................................... 27 CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA .......................................................................... 28 2.1. Cơ sở lý luận về năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............. 28 2.1.1. Cơ sở lý luận về doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................. 28 2.1.2. Khái niệm năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............... 32 2.1.3. Các tiêu chí xác định năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp ................. 36 2.1.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ..................................................................................................................... 45 2.2. Mô hình nghiên cứu lý thuyết đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................................ 53 2.2.1. Cơ sở đề xuất mô hình nghiên cứu ......................................................... 53 2.2.2 Mô hình nghiên cứu đề xuất..................................................................... 57 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .......................................................................................... 60 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 61 3.1. Lựa chọn phương pháp nghiên cứu ................................................................ 61 3.2. Nghiên cứu định tính ...................................................................................... 62 3.2.1.Tổng quan các tài liệu có liên quan đến chủ đề nghiên cứu .................... 62 3.2.2. Xây dựng đề cương phỏng vấn sâu các chuyên gia và thực hiện phỏng vấn .......................................................................................................... 63 3.2.3. Xây dựng và phát triển thang đo các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa .......................................................... 64 3.2.4.Tổng hợp thang đo các nhân tố tác động đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa .................................................................................. 70 3.2.5. Thiết kế bảng hỏi sơ bộ ........................................................................... 72 3.3. Nghiên cứu định lượng ................................................................................... 75 3.3.1. Nghiên cứu định lượng sơ bộ .................................................................. 75 3.3.2. Nghiên cứu định lượng chính thức ......................................................... 83 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 89 CHƯƠNG 4. PHÂN TÍCH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CỦA DNNVV QUA KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ CÁC KHUYẾN NGHỊ .......................................... 90 4.1. Kết quả nghiên cứu định lượng về nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nhỏ và vừa ................................................................ 90 4.1.1. Thống kê mô tả mẫu nghiên cứu ............................................................. 90 4.1.2. Kết quả phân tích hệ số khẳng định CFA (Confirmatory Factor Analysis) ........................................................................................................... 91 4.2. Kiểm định mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ...................................................................................... 96 4.2.1. Kiểm định mức độ phù hợp của mô hình ................................................ 97 4.2.2. Kiểm tra sự vi phạm các giả định cần thuyết trong mô hình hồi quy ..... 99 4.2.3. Kiểm định sự khác biệt của mô hình theo lĩnh vực hoạt động của doanh nghiệp ................................................................................................... 101 4.2.4. Kiểm định giả thuyết ............................................................................. 105 4.3. Phân tích năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn thành phố Hà nội ................................................................................................. 105 4.3.1. Đánh giá chung năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa trên địa bàn thành phố Hà nội ......................................................................... 105 4.3.2. Năng lực tài chính ................................................................................. 107 4.3.3. Năng lực tổ chức quản lý doanh nghiệp............................................... 116 4.3.4. Năng lực tiếp cận và đổi mới công nghệ ............................................... 119 4.3.5. Năng lực tạo lập các mối quan hệ ......................................................... 122 4.3.6. Năng lực Marketing .............................................................................. 123 4.3.7. Năng lực tổ chức dịch vụ ...................................................................... 125 4.4. Một số khuyến nghị nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa ............................................................................................... 126 4.4.1. Đối với các doanh nghiệp nhỏ và vừa ................................................... 126 4.4.2. Một số kiến nghị đối với các cơ quan quản lý nhà nước ...................... 138 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 ........................................................................................ 146 KẾT LUẬN CHUNG .............................................................................................. 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ .................... 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 149 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 152 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ DN : Doanh nghiệp DNNVV : Doanh nghiệp nhỏ và vừa KHCN : Khoa học công nghệ NLCT : Năng lực cạnh tranh SXKD : Sản xuất kinh doanh VCCI : Phòng Thương mại và công nghiệp Việt Nam DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Tiêu thức phân loại DN nhỏ và vừa .......................................................... 30 Bảng 3.1. Kết quả thảo luận về các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV ... 64 Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả thang đo các nhân tố tác động đến NLCT của DNNVV Việt Nam .................................................................................. 70 Bảng 3.3. Biến quan sát các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV ............... 72 Bảng 3.4. Kết quả đánh giá sơ bộ độ tin cậy của các thang đo ................................. 79 Bảng 3.5. Thang đo chính thức các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV Việt Nam .................................................................................................. 82 Bảng 3.6. Số lượng và tỷ lệ các loại hình DN năm 2015 phân tổ theo quy mô lao động và quy mô vốn ................................................................................ 85 Bảng 3.7. Số lượng và cơ cấu đối tượng khảo sát dự kiến........................................ 85 Bảng 4.1. Kết quả thống kê mô tả mẫu theo quy mô doanh nghiệp ......................... 90 Bảng 4.2. Kết quả thống kê mô tả mẫu theo lĩnh vực hoạt động .............................. 90 Bảng 4.3. Kết quả thống kê mô tả mẫu theo đối tượng khảo sát .............................. 91 Bảng 4.4. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang năng lực tổ chức quản lý DN ............................................................................ 92 Bảng 4.5. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang đo năng lực Marketing ........................................................................................... 93 Bảng 4.6. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang đo năng lực tài chính ............................................................................................. 94 Bảng 4.7. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang đo năng lực tiếp cận và đổi mới công nghệ ........................................................... 94 Bảng 4.8. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang đo năng lực tổ chức dịch vụ ................................................................................... 95 Bảng 4.9. Kết quả kiểm định giá trị phân biệt giữa các biến trong thang đo năng lực tạo lập các mối quan hệ ..................................................................... 96 Bảng 4.10. Bảng tóm tắt hệ số hồi quy ..................................................................... 97 Bảng 4.11. Phân tích phương sai (ANOVAb) .......................................................... 98 Bảng 4.12. Bảng hệ số hồi quy ................................................................................. 98 Bảng 4.13. Mức độ tác động của các nhân tố tới NLCT của DNNVV .................... 99 Bảng 4.14: Kiểm định phương sai phần dư không đổi ........................................... 101 Bảng 4.15: Kết quả phân tích phương sai một yếu tố (One Way ANOVA) .......... 101 Bảng 4.16. Bảng hệ số hồi quy ............................................................................... 102 Bảng 4.17. Mức độ tác động của các nhân tố tới NLCT của DNNVV thuộc lĩnh vực thương mại, dịch vụ ....................................................................... 103 Bảng 4.18. Bảng hệ số hồi quy ............................................................................... 103 Bảng 4.19. Mức độ tác động của các nhân tố tới NLCT của DNNVV thuộc lĩnh vực công nghiệp ..................................................................................... 104 Bảng 4.20. Kết quả kiểm định các giả thuyết của mô hình..................................... 105 Bảng 4.21. Giá trị trung bình mẫu nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến LCT của DNNVV trên địa bàn thành phố Hà Nội ......................................... 106 Bảng 4.22. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực tài chính ................................... 107 Bảng 4.23. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực tổ chức quản lý DN ................. 116 Bảng 4.24. Bảng tổng hợp thực trạng các tiếu chí đánh giá năng lực quản lý của giám đốc DNNVV trên địa bàn Hà Nội ................................................ 118 Bảng 4.25. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực tiếp cận và đổi mới công nghệ . 120 Bảng 4.26. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực tạo lập mối quan hệ ................. 122 Bảng 4.27. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực marketing ................................. 124 Bảng 4.28. Giá trị trung bình của yếu tố năng lực tổ chức dịch vụ ........................ 125 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Các yếu tố chủ yếu của mô hình APP ....................................................... 38 Hình 2.2. Mô hình Kim cương của M. Porter (1990, tr.78) ...................................... 54 Hình 2.3. Tam giác năng lực cạnh tranh ................................................................... 55 Hình 2.4. Năng lực cạnh tranh của các cửa hàng tại Đài Loan ................................. 56 Hình 2.5. Mô hình lý thuyết đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV ................................................................................................... 58 Hình 3.1. Quy trình nghiên cứu định tính ................................................................. 62 Hình 3.2. Quy trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng .......................... 86 Hình 4.1: Biểu đồ tần suất của phần dư .................................................................. 100 Hình 4.2: Biểu đồ tần suất P-P ................................................................................ 100 Hình 4.3. Chỉ số thanh toán hiện tại của DN theo quy mô DN giai đoạn 2007 - 2014 . 112 Hình 4.4. Chỉ số thanh toán nhanh của DN giai đoạn 2007 - 2014 ..................... 113 Hình 4.5. Chỉ số khả năng trả lãi vay của DN giai đoạn 2009 - 2014 ................. 114 Hình 4.6. Chỉ số nợ của DN giai đoạn 2007 - 2014 ............................................. 115 Hình 4.7. Chỉ số quay vòng vốn của DN giai đoạn 2007 - 2014 ......................... 116 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Dưới góc độ lý thuyết, NLCT của DN luôn là mối quan tâm hàng đầu không chỉ của các DN mà còn là mối quan tâm rất lớn của các nhà nghiên cứu cả trong và ngoài nước. Có khá nhiều nghiên cứu về NLCT của DN đã được thực hiện, tuy nhiên khái niệm về NLCT của DN vẫn chưa có sự thống nhất giữa các nhà nghiên cứu. Bên cạnh đó, các nhân tố tác động đến NLCT của DN cũng được tiếp cận theo nhiều hướng nghiên cứu khác nhau, đặc biệt có rất ít các nghiên cứu về NLCT của DNNVV ở cả trong và ngoài nước tiếp cận dựa trên lý thuyết về năng lực của DN. Theo Sanchez & Heence (1996, 2004) thì năng lực cạnh tranh của DN dựa trên khả năng kết hợp các nguồn lực của DN nhằm tạo ra lợi thế cạnh tranh. “Năng lực cạnh tranh của một công ty là khả năng duy trì, triển khai, phối hợp các nguồn lực và khả năng theo cách giúp công ty đạt được mục tiêu của nó” (Sanchez & Heene, 1996, 2004). Như vậy, tiếp cận dựa trên nguồn lực dựa vào lợi thế nguồn lực của DN so với đối thủ cạnh tranh còn tiếp cận dựa trên năng lực thì dựa vào khả năng kết hợp các nguồn lực để tạo ra năng lực - đòi hỏi DN phải năng động, hệ thống, nhận thức và toàn diện trong quản lý chiến lược (Sanchez, 2008). Bản chất của năng lực cạnh tranh đã được chuyển hướng chú trọng vào năng lực thay vì nguồn lực (Sanchez & Heence, 1996, Sanchez, 2001; Freiling & ctg, 2008). Theo quan điểm dựa trên năng lực của DN thì năng lực là chìa khóa để duy trì lợi thế cạnh tranh bền vững và đạt hiệu quả cao (Grant,1996; Jackson, Hitt & DeNisi, 2003; Teece, Pisano & Shuen, 1997; Sanchez & Heence, 1996, 2004; Sanchez, 2008). Dưới góc độ thực tiễn, ở Việt Nam cũng như các nước trên thế giới, các DNNVV có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi nước. Cùng với việc đóng góp cho xã hội khối lượng hàng hóa lớn và giải quyết nhiều việc làm cho người lao động, các DNNVV còn tạo nên nguồn thu nhập ổn định cho một bộ phận dân cư, khai thác các nguồn lực và tiềm năng tại chỗ của địa phương. Mặt khác, DNNVV giữ vai trò hỗ trợ, bổ sung cho các DN lớn tạo thành mối liên kết cùng hợp tác, cùng cạnh tranh và cùng nhau phát triển. 2 Tại Việt Nam, theo Tổng cục thống kê, tính đến cuối năm 2014, DNNVV chiếm hơn 97%, sử dụng hơn 50% lao động, tạo 47% GDP và đóng góp khoảng 40% nguồn thu ngân sách [12]. Bên cạnh ưu thế về dễ khởi nghiệp, linh hoạt, phát huy được nghề truyền thống, là vườn ươm tài năng kinh doanh thì các DNNVV Việt Nam lại có quy mô nhỏ, trình độ lao động và quản lý thấp, công nghệ lạc hậu, khả năng tiếp cận vốn vay hạn chế [1]. Bên cạnh đó, Việt Nam đã chính thức gia nhập WTO, là thành viên TPP, Cộng đồng kinh tế ASEAN và đang tiếp tục thực hiện lộ trình đã cam kết hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới qua các hiệp định thương mại đã tham gia. Quá trình hội nhập kinh tế vừa mang lại cho DNNVV những lợi ích nhưng cũng tạo những thách thức to lớn đó là sự cạnh tranh ngày càng gay gắt, sự thay đổi nhanh chóng và khó lường của môi trường kinh doanh, cũng như áp lực cạnh tranh ngày càng gay gắt ở cả thị trường trong và ngoài nước, đã tạo ra nhiều thách thức đối với các DNNVV Việt Nam. Đứng trước các thách thức đó, để tồn tại và phát triển bền vững, cạnh tranh ngang bằng với các DN trên thế giới, các DNNVV Việt Nam phải không ngừng nâng cao năng lực cạnh tranh, tạo ra các lợi thế cạnh tranh của riêng mình. Để đáp ứng yêu cầu trên, trên cơ sở khoảng trống lý thuyết trong các nghiên cứu trước tác giả lựa chọn đề tài:"Năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp nhỏ và vừa, nghiên cứu trên địa bàn thành phố Hà Nội" làm nội dung nghiên cứu của luận án. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu của nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu về NLCT và các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV, qua đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao NLCT của DNNVV ở Việt Nam. 3. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là NLCT và các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV ở Việt nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay. 4. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi đối tượng nghiên cứu: nghiên cứu được thực hiện đối với các DNNVV thuộc khu vực kinh tế ngoài nhà nước, đang hoạt động trong các lĩnh vực: 3 Thương mại, dịch vụ; Xây dựng và Công nghiệp. Đối với các nhân tố tác động đến NLCT của DNNVV, luận án chỉ nghiên cứu tác động của các nhân tố bên trong đến NLCT của DNNVV. - Phạm vi thời gian nghiên cứu: số liệu thứ cấp sử dụng trong luận án được thu thập trong giai đoạn 2011-2015. Số liệu điều tra sơ cấp được thu thập trong năm 2015. - Phạm vi không gian nghiên cứu: nghiên cứu lấy đối tượng là các DNNVV trên phạm vi địa bàn Thành phố Hà nội, đây là nơi có số lượng DNNVV tập trung đông nhất trên cả nước hiện nay. 5. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong luận án là phương pháp nghiên cứu hỗn hợp, kết hợp giữa phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng. Nghiên cứu định tính để khám phá các nhân tố ảnh hưởng đến NLCT của DNNVV, nghiên cứu định lượng để xây dựng thang đo và đo lường các nhân tố tác động đến NLCT của DNNVV. Nội dung các phương pháp này được mô tả chi tiết trong chương 3 của luận án. Công cụ xử lý số liệu được sử dụng trong luận án là phần mềm SPSS với các công cụ chủ yếu như: hệ số Cronbach’s Alpha; phân tích nhân tố khám phá EFA - Exploratory Factor Analysis; phân tích phương sai; phân tích tương quan và hồi quy... 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án * Ý nghĩa khoa học Bằng việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu phù hợp, luận án đã