Luận án Nghiên cứu ảnh hưởng của công bố thông tin tự nguyện đến giá trị doanh nghiệp tại các công ty phi tài chính nhiêm yết trên thị trường tài chính Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------- NGUYỄN THỊ THANH LOAN NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN ĐẾN GIÁ TRỊ DOANH NGHIỆP TẠI CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM Luận án tiến sĩ kinh tế Hà Nội, Năm 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------- LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN ĐẾN GIÁ TRỊ DOANH NGHIỆP TẠI CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số: 934.03.01 NGUYỄN THỊ THANH LOAN Người hướng dẫn KH 1: PGS.TS. Đào Thị Thu Giang TS. Tạ Quang Bình Hà Nội, Năm 2022 i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành được luận án tiến sĩ này, tôi đã nhận được sự hỗ trợ rất lớn, rất nhiệt tình từ các thầy cô giáo, các đồng nghiệp, và cả từ gia đình tôi. Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS Đào Thị Thu Giang và TS. Tạ Quang Bình, hai thầy cô hướng dẫn khoa học của tôi. Trong quá trình nghiên cứu, thầy cô đã luôn ở bên giúp tôi định hướng những bước đi tiếp theo của mình, luôn khích lệ và động viên và đưa cho tôi những lời khuyên quý báu trong lúc tôi mất phương hướng trong quá trình nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất tới các Thầy Cô khoa Kế toán- Kiểm toán Trường đại học Thương mại. Trong những buổi bảo vệ chuyên đề, các thầy cô đã có nhiều ý kiến đóng góp để tôi có thể hoàn thiện được luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô Viện đào tạo sau đại học Trường ĐH Thương Mại đã nhiệt tình hỗ trợ tôi hoàn thành các thủ tục nghiên cứu, bảo vệ trong hơn 5 năm tôi làm nghiên cứu sinh tại trường. Tôi chân thành cảm ơn Thầy Cô Khoa Kế toán - Kiểm toán đại học Ngoại Thương đã tạo điều kiện về thời gian, hỗ trợ tôi trong các công việc chung ở Khoa để tôi có thể tập trung hoàn thành luận án này. Và cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng, tôi xin cảm ơn gia đình, bố mẹ, anh chị và bạn bè tôi, đặc biệt là cảm ơn chồng tôi đã luôn khuyến khích, động viên, hỗ trợ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Nếu không có sự sẻ chia, sát cánh từ họ, chắc chắn con đường này sẽ còn khó khăn hơn gấp bội Một lần nữa xin trân trọng cảm ơn và chúc sức khỏe tất cả các thầy cô, bạn bè, và gia đình! Tác giả Nguyễn Thị Thanh Loan ii LỜI CAM ĐOAN Tác giả cam đoan luận án là công trình nghiên cứu riêng của tác giả với sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học. Các dữ liệu, số liệu trong luận án được tác giả khảo sát một cách trung thực và khách quan. Các nội dung kế thừa từ các nghiên cứu trước đều được tác giả trích nguồn tham khảo. Kết quả luận án chưa được công bố trong các nghiên cứu khác ngoại trừ một số dữ liệu và kết quả nghiên cứu đã được công bố trong các công trình khoa học của chính tác giả. Tác giả iii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ i LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... ii DANH MỤC BẢNG BIỂU .................................................................................... vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................. ix PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ............................................................................................ 9 1.1 Các nghiên cứu về ảnh hưởng của việc công bố thông tin tự nguyện tới giá trị doanh nghiệp trên thế giới ......................................................................... 9 1.1.1 Các nghiên cứu về công bố thông tin tự nguyện với giá trị doanh nghiệp nói chung ................................................................................................ 9 1.1.2 Các nghiên cứu về ảnh hưởng của việc công bố thông tin tự nguyện tới chi phí vốn chủ sở hữu ..................................................................................... 11 1.1.3 Các nghiên cứu về các lợi ích khác của công bố thông tin tự nguyện với doanh nghiệp ..................................................................................................... 15 1.2 Các nghiên cứu về ảnh hưởng của việc công bố thông tin tự nguyện tới giá trị doanh nghiệp trên thế giới ....................................................................... 17 1.3 Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................. 20 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN, GIÁ TRỊ DOANH NGHIỆP VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN ĐẾN GIÁ TRỊ DOANH NGHIỆP ................................................ 26 2.1 Những vấn đề chung về công bố thông tin tự nguyện ................................ 26 2.1.1. Khái niệm về công bố thông tin ra công chúng .................................... 26 2.1.2. Khái niệm công bố thông tin tự nguyện ................................................ 28 2.1.3. Phân loại thông tin tự nguyện ............................................................... 30 2.1.4 Các phương pháp đo lường chất lượng công bố thông tin tự nguyện .. 34 2.2 Những vấn đề chung về doanh nghiệp và giá trị doanh nghiệp ................ 38 2.2.1 Khái niệm doanh nghiệp ......................................................................... 38 iv 2.2.2. Khái niệm giá trị doanh nghiệp ............................................................. 38 2.2.3. Các cách tiếp cận và một số phương pháp xác định giá trị nội tại của doanh nghiệp ..................................................................................................... 43 2.3. Những vấn đề chung về chi phí vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp ......... 47 2.3.1 Khái niệm chi phí vốn chủ sở hữu .......................................................... 48 2.3.2 Các cách tiếp cận nhằm ước tính chi phí vốn chủ sở hữu .................... 50 2.4 Các lý thuyết giải thích ảnh hưởng của công bố thông tin tự nguyện đến giá trị doanh nghiệp............................................................................................. 57 2.4.1 Lý thuyết thông tin bất cân xứng ............................................................ 57 2.4.2 Lý thuyết rủi ro ước tính ........................................................................ 60 2.4.3 Lý thuyết chi phí liên quan ...................................................................... 61 2.4.4 Lý thuyết tín hiệu ..................................................................................... 63 2.4.5 Nhóm lý thuyết kinh tế chính trị ............................................................. 64 CHƯƠNG 3: QUY TRÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................... 69 3.1 Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 69 3.2 Phương pháp nghiên cứu và thu thập dữ liệu ............................................ 71 3.2.1 Xây dựng giả thuyết nghiên cứu ............................................................. 71 3.2.2 Xây dựng mô hình hồi quy ...................................................................... 76 3.2.3 Đo lường các biến trong mô hình nghiên cứu ....................................... 78 3.2.4 Thu thập dữ liệu nghiên cứu .................................................................. 88 3.2.5 Phương pháp phân tích dữ liệu .............................................................. 91 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ ẢNH HƯỞNG CỦA CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN ĐẾN GIÁ TRỊ DOANH NGHIỆP TẠI CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM .............................................................................................. 92 4.1 Giới thiệu về thị trường chứng khoán Việt Nam và các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .................................. 92 4.1.1 Giới thiệu về thị trường chứng khoán Việt Nam ................................... 92 v 4.1.2 Giới thiệu về các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam. ............................................................................................... 95 4.2 Thực trạng công bố thông tin tự nguyện tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam trong giai đoạn 2017-2020 96 4.2.1 Thực trạng công bố thông tin tự nguyện nói chung tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam giai đoạn 2017- 2020 ................................................................................................................... 96 4.2.2 Thực trạng công bố thông tin tự nguyện của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam theo loại thông tin ........... 103 4.3 Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của công bố thông tin tự nguyện đến chi phí vốn chủ sở hữu của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ..................................................................................... 112 4.3.1 Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu và phân tích tương quan giữa các biến .................................................................................................................. 112 4.3.2 Kết quả phân tích hồi quy và các kiểm định cần thiết ......................... 115 4.4 Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của công bố thông tin tự nguyện đến giá trị thị trường của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ................................................................................................. 118 4.4.1 Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu và phân tích tương quan giữa các biến .................................................................................................................. 118 4.4.2 Kết quả phân tích hồi quy và các kiểm định cần thiết ......................... 120 CHƯƠNG 5: CÁC KẾT LUẬN, MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN VIỆC CÔNG BỐ THÔNG TIN TỰ NGUYỆN CỦA CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM NÓI RIÊNG VÀ CÁC CÔNG TY ĐẠI CHÚNG VIỆT NAM NÓI CHUNG .................................................................... 123 5.1 Các kết luận rút ra từ nghiên cứu .............................................................. 123 5.2.1 Thực trạng công bố thông tin tự nguyện tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .......................................... 123 vi 5.2.2 Ảnh hưởng của công bố thông tin tự nguyện đến giá trị doanh nghiệp tại các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ......................................................................................................................... 126 5.2 Một số khuyến nghị và giải pháp nhằm hoàn thiện việc công bố thông tin tự nguyện của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam nói riêng và các công ty đại chúng Việt Nam nói chung ... 129 5.2.1 Các khuyến nghị và giải pháp đối với các công ty phi tài chính niêm yết nói riêng và công ty đại chúng nói chung ..................................................... 129 5.2.2 Các khuyến nghị đối với các cơ quan quản lý nhà nước ..................... 135 5.3 Một số hạn chế của nghiên cứu và đề xuất hướng nghiên cứu trong tương lai ......................................................................................................................... 141 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 144 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................................................................ 146 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 147 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 155 vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Các kết quả nghiên cứu thực nghiệm về ảnh hưởng của CBTT tự nguyện nói chung đến giá trị doanh nghiệp nói chung .......................................................... 21 Bảng 1.2: Các kết quả nghiên cứu thực nghiệm về ảnh hưởng của CBTT tự nguyện nói chung đến chi phí vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp ......................................... 22 Bảng 2.1: Tóm tắt các thước đo chi phí vốn chủ sử dụng trong các nghiên cứu trước ................................................................................................................................... 53 Bảng 3.1: Bộ tiêu chí CBTT tự nguyện mới sử dụng trong bài nghiên cứu ............. 83 Bảng 3.2: Bảng tóm tắt về các biến sử dụng trong mô hình (1) - ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến chi phí vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp .............................. 87 Bảng 3.3: Bảng tóm tắt về các biến sử dụng trong mô hình (2) - ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến giá trị thị trường của doanh nghiệp ........................................ 88 Bảng 3.4: Phân loại doanh nghiệp theo ngành .......................................................... 90 Bảng 4.1: Quy mô thị trường cổ phiếu Việt Nam ..................................................... 93 Bảng 4.2: Điều kiện niêm yết trên sàn HOSE và HNX quy định tại nghị định 58/2012/NĐ-CP ......................................................................................................... 94 Bảng 4.3: Số lượng công ty phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam tại ngày 31/12/2020 ................................................................................................................. 95 Bảng 4.4: Phân ngành công ty phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam tại ngày 31/12/2020 ................................................................................................................. 96 Bảng 4.5: Mức độ CBTT tự nguyện trung bình của các công ty phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam giai đoạn 2017-2020 ........................................................ 97 Bảng 4.6: Kết quả kiểm định T-test trung bình hai mẫu ........................................... 99 Bảng 4.7: Phân loại mức độ CBTT tự nguyện theo ngành ..................................... 100 Bảng 4.8: Mức độ CBTT tự nguyện trung bình theo loại thông tin tại các công ty phi tài chính niêm yết trên TTCK Việt Nam giai đoạn 2017-2020 ........................ 101 Bảng 4.9: Mức độ CBTT của từng mục thông tin chiến lược và thông tin chung về doanh nghiệp của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam trong giai đoạn 2017- 2020 ......................................................................................................................... 103 Bảng 4.10: Mức độ CBTT của từng mục thông tin tài chính và thị trường vốn của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam trong giai đoạn 2017-2020 ................ 105 Bảng 4.11: Mức độ CBTT của từng mục thông tin mang tính tương lai của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam trong giai đoạn 2017-2020 ...................... 108 viii Bảng 4.12: Mức độ CBTT của từng mục thông tin xã hội của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam trong giai đoạn 2017-2020 ................................................... 110 Bảng 4.13: Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu trong mô hình với biến phụ thuộc REaston ....................................................................................................................... 113 Bảng 4.14: Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu trong mô hình với biến phụ thuộc REBO ......................................................................................................................... 113 Bảng 4.15: Hệ số tương quan giữa các biến trong mẫu nghiên cứu với biến phụ thuộc REaston ............................................................................................................. 114 Bảng 4.16: Hệ số tương quan giữa các biến trong mẫu nghiên cứu với biến phụ thuộc REBO ............................................................................................................... 114 Bảng 4.17: Kết quả ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến chi phí vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp theo phương pháp bình phương nhỏ nhất (OLS) ............................. 115 Bảng 4.18: Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu trong mô hình với lợi nhuận bất thường được ước tính dựa trên REBO ....................................................................... 118 Bảng 4.19: Thống kê mô tả dữ liệu nghiên cứu trong mô hình với lợi nhuận bất thường được ước tính dựa trên REaston ..................................................................... 118 Bảng 4.20: Hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình với lợi nhuận bất thường được ước tính dựa trên REBO ................................................................................... 119 Bảng 4.21: Hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình với lợi nhuận bất thường được ước tính dựa trên REaston ................................................................................. 119 Bảng 4.22: Tóm tắt kết quả hồi quy ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến giá trị thị trường của doanh nghiệp theo phương pháp bình phương nhỏ nhất (OLS) ........... 120 Bảng 5.1: Tổng hợp kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến chi phí vốn của sở hữu của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam giai đoạn 2017- 2020 ......................................................................................................................... 127 Bảng 5.2: Tổng hợp kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của CBTT tự nguyện đến giá trị thị trường của các CTPTC niêm yết trên TTCK Việt Nam giai đoạn 2017-2020 .. 127 Sơ đồ 3.1: Quy trình các bước nghiên cứu ................................................................ 69 ix DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Diễn giải BCTC Báo cáo tài chính BCTN Báo cáo thường niên CBTT Công bố thông tin CTPTC Công ty phi tài chính CTĐCQML Công ty đại chúng quy mô lớn HNX Ha Noi stock exchange – Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội HOSE Ho Chi Minh stock exchange – Sở giao dịch chứng khoán Hồ Chí Minh IFRS International financial reporting standard – Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế KQKD Kết quả kinh doanh PTBV Phát triển bền vững SGDCK Sở giao dịch chứng khoán TTCK Thị trường chứng khoán UBCKNN Uỷ ban chứng khoán nhà nước UPCOM Sàn giao dịch UPCOM – Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Công bố thông tin tự nguyện là việc doanh nghiệp công bố các thông tin bao gồm cả thông tin kế toán và các thông tin khác mà các thông tin này không bắt buộc phải công bố theo các quy định của pháp luật, chế độ kế toán, quy định của tổ chức niêm yết, trong BCTC và trên các phương tiện truyền thông. Đây là một xu hướng nghiên cứu phát triển nhanh chóng trong lĩnh vực kế toán. Có một vài nhân tố đóng vai trò quan trọng thúc đẩy việc nghiên cứu này. Có thể kể đến như sự phát triển của phương tiện truyền thông, nhu cầu ngày càng cao của các bên liên quan về nguồn thông tin minh bạch, đáng tin cậy của doanh nghiệp và tập quán điều hành doanh nghiệp (Uyar và Kilic, 2012). Lợi ích lớn nhất của việc công bố thông tin tự nguyện đối với doanh nghiệp là khi công bố thông tin một cách minh bạch, rõ ràng và thường xuyên, doanh nghiệp sẽ tạo được niềm tin với nhà đầu tư, từ đó giúp doanh nghiệp huy động được vốn dễ dàng hơn, với chi phí rẻ hơn. Việc công bố thông tin tự nguyên sẽ làm giảm tình trạng thông tin bất cân xứng giữa nhà đầu tư và nhà quản lý, phù hợp với lý thuyết về chi phí ủy nhiệm được đưa ra bởi Jensen và Meckling (1976). Rất nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc công bố thông tin này sẽ làm giảm chi phí vốn