Luận án Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng thông tin Báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------ TÔ THỊ THU TRANG NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG THÔNG TIN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KẾ TOÁN HÀ NỘI - 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------ TÔ THỊ THU TRANG NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG THÔNG TIN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA VIỆT NAM CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN, KIỂM TOÁN VÀ PHÂN TÍCH MÃ SỐ: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN QUÝ LIÊN HÀ NỘI - 2024 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng luận án với đề tài “Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng thông tin báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam” này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Nghiên cứu sinh Tô Thị Thu Trang ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i MỤC LỤC ..................................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................. v DANH MỤC BẢNG BIỂU ........................................................................................ vii DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH ........................................................................................ix DANH MỤC PHỤ LỤC ................................................................................................ x PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .................................... 10 1.1 Tổng quan các phương pháp tiếp cận và đo lường chất lượng thông tin báo cáo tài chính .............................................................................................................. 10 1.1.1 Đo lường theo chất lượng lợi nhuận ............................................................ 14 1.1.2 Đo lường dựa trên tính thích hợp của thông tin ........................................... 14 1.1.3 Đo lường theo một số yếu tố cụ thể của báo cáo tài chính .......................... 15 1.1.4 Đo lường dựa trên đầy đủ các thuộc tính chất lượng thông tin báo cáo tài chính ..................................................................................................................... 17 1.2 Quan điểm nghiên cứu và nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính .............................................................................................................. 21 1.2.1 Quan điểm nghiên cứu về chất lượng thông tin báo cáo tài chính .............. 21 1.2.2 Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính ..................................................................................................................... 26 1.2.3 Mối liên hệ của các nhân tố ảnh hưởng với chất lượng thông tin báo cáo tài chính ...................................................................................................................... 27 1.3 Tổng quan các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................................................... 32 1.3.1 Các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính của doanh nghiệp nhỏ và vừa ................................................................................................. 32 1.3.2 Mối liên hệ của các nhân tố ảnh hưởng với chất lượng thông tin báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa ........................................................................... 34 1.4 Khoảng trống nghiên cứu và vấn đề cần nghiên cứu ..................................... 39 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 42 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ..................... 43 2.1 Khung khái niệm cho báo cáo tài chính ........................................................... 43 2.1.1 Phạm vi và mục tiêu của báo cáo tài chính .................................................. 43 iii 2.1.2 Khung khái niệm cho báo cáo tài chính của doanh nghiệp nhỏ và vừa ....... 47 2.2 Chất lượng thông tin báo cáo tài chính và các thuộc tính đánh giá chất lượng50 2.2.1 Chất lượng thông tin báo cáo tài chính ........................................................ 50 2.2.2 Các thuộc tính đánh giá chất lượng thông tin báo cáo tài chính .................. 54 2.3 Doanh nghiệp nhỏ và vừa .................................................................................. 59 2.3.1 Đóng góp kinh tế và xã hội của các doanh nghiệp nhỏ và vừa.................... 59 2.3.2 Xác định doanh nghiệp nhỏ và vừa cho mục đích báo cáo tài chính ........... 60 2.3.3 Đặc điểm doanh nghiệp nhỏ và vừa ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính .......................................................................................................... 63 2.4 Các lý thuyết nền và vận dụng cho nghiên cứu ............................................... 77 2.4.1 Lý thuyết thông tin hữu ích .......................................................................... 77 2.4.2 Lý thuyết đại diện/ủy nhiệm ........................................................................ 78 2.5 Xây dựng mô hình và giả thuyết nghiên cứu ................................................... 80 2.5.1 Đề xuất mô hình nghiên cứu ........................................................................ 80 2.5.2 Xây dựng các giả thuyết nghiên cứu ............................................................ 81 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................................ 85 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...................................................... 86 3.1 Xây dựng quy trình nghiên cứu ........................................................................ 86 3.2 Nghiên cứu định tính ......................................................................................... 87 3.2.1 Đối tượng tham gia thảo luận ...................................................................... 88 3.2.2 Kết quả thảo luận ......................................................................................... 89 3.3. Nghiên cứu định lượng ................................................................................... 100 3.3.1 Công cụ thu thập dữ liệu ............................................................................ 101 3.3.2 Thiết kế mẫu nghiên cứu và thu thập dữ liệu ............................................. 102 3.3.3 Phương pháp phân tích ............................................................................. 105 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .......................................................................................... 109 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................ 110 4.1 Kết quả nghiên cứu .......................................................................................... 110 4.1.1 Kết quả nghiên cứu định tính ..................................................................... 110 4.1.2 Kết quả nghiên cứu định lượng sơ bộ ........................................................ 111 4.1.3 Kết quả nghiên cứu định lượng chính thức ................................................ 112 4.2 Phân tích các nhân tố ảnh hưởng tới các thuộc tính chất lượng thông tin báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam ................................. 115 4.2.1 Phân tích độ tin cậy của thang đo .............................................................. 115 4.2.2 Phân tích nhân tố khám phá EFA .............................................................. 118 4.2.3 Phân tích nhân tố khẳng định (CFA) ......................................................... 121 iv 4.2.4 Phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính (SEM) ........................................... 124 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .......................................................................................... 129 CHƯƠNG 5. THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ .. 130 5.1 Tóm tắt kết quả nghiên cứu ............................................................................ 130 5.2 Thảo luận kết quả nghiên cứu ........................................................................ 131 5.2.1 Thảo luận về các thuộc tính chất lượng thông tin báo cáo tài chính trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam .............................................................. 131 5.2.2 Thảo luận về nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng thông tin báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam....................................................... 137 5.3 Một số khuyến nghị .......................................................................................... 151 5.3.1 Khuyến nghị đối với doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam ........................ 151 5.3.2 Khuyến nghị đối với Các cơ quan giám sát ............................................... 159 5.4. Những hạn chế và hướng nghiên cứu tương lai ........................................... 160 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .......................................................................................... 162 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 163 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................... 164 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 165 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 177 v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AAA : Hiệp hội kế toán Hoa kỳ (American Association of Accountants) AIA : Viện kế toán Hoa Kỳ (American Institute of Accountants) AICPA : Viện kế toán công chứng Hoa Kỳ (American Institute of Certified Public Accountants) BCTC : Báo cáo tài chính BCTHTC : Báo cáo tình hình tài chính BCKQHĐKD: Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh BCLCTT : Báo cáo lưu chuyển tiền tệ CL : Chất lượng CLTT : CLTT CMKTQT : Chuẩn mực kế toán quốc tế DN : Doanh nghiệp DNNVV : Doanh nghiệp nhỏ và vừa FASB : Hội đồng chuẩn mực kế toán tài chính Hoa Kỳ (The Financial Accounting Standards Board) HT : Hệ thống HTKSNB : Hệ thống kiểm soát nội bộ HTTT : Hệ thống thông tin HTTTKT : Hệ thống thông tin kế toán IASB : Hội đồng chuẩn mực kế toán quốc tế (The International Accounting Standard Board) IASC : Ủy ban chuẩn mực kế toán quốc tế (The International Accounting Standards Committee) IFAC : Liên đoàn kế toán quốc tế (International Federation of Accountants) IFRS cho SMEs: Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế cho doanh nghiệp nhỏ và vừa IFRS : Chuẩn mực báo cáo tài chính quốc tế CNTT : Công nghệ thông tin (Information technology) KSNB : Kiểm soát nội bộ KT : Kế toán KTQT : Kế toán quản trị vi KTTC : Kế toán tài chính MLR : Multiple linear regression PL : Phụ lục PMKT : Phần mềm kế toán SĐ : Sơ đồ SXKD : Sản xuất kinh doanh TTCK : Thị trường chứng khoán TTKT : Thông tin kế toán TSNH : Tài sản ngắn hạn vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Tổng hợp các phương pháp đo lường CLTT BCTC ..................................... 11 Bảng 2.1: Định nghĩa và quan điểm về CLTT BCTC ................................................... 51 Bảng 2.2. Tiêu chí phân loại DNNVV theo quy mô/khu vực của Việt Nam ................ 62 Bảng 2.3. Tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu và cơ sở lý thuyết ............................... 84 Bảng 3.1: Danh sách các đối tượng tham gia thảo luận ................................................ 88 Bảng 3.2: Kết quả thảo luận về nhân tố của mô hình nghiên cứu và các thuộc tính đo lường CLTT BCTC của các DNNVV Việt Nam .......................................................... 90 Bảng 3.3: Kết quả đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố trong mô hình đề xuất theo ý kiến của các chuyên gia ...................................................................................... 91 Bảng 3.4: Thang đo nháp chất lượng thông tin báo cáo tài chính trong các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam ................................................................................................ 92 Bảng 3.5. Thang đo nháp nhân tố Vai trò của nhà quản trị ........................................... 96 Bảng 3.6. Kết quả thảo luận thang đo Vai trò của nhà quản trị .................................... 96 Bảng 3.7. Thang đo nháp nhân tố Năng lực của kế toán ............................................... 98 Bảng 3.8. Kết quả thảo luận thang đo Năng lực của kế toán ........................................ 98 Bảng 3.9. Thang đo chính thức được mã hóa ................................................................ 99 Bảng 4.1. Kết quả nghiên cứu định tính ...................................................................... 110 Bảng 4.2: Kết quả chạy Cronbach’s Alpha nghiên cứu định lượng sơ bộ .................. 111 Bảng 4.3: Kết quả thống kê phiếu khảo sát hợp lệ ...................................................... 114 Bảng 4.4: Kết quả thống kê theo hình thức pháp lý, thời gian hoạt động và lĩnh vực kinh doanh của mẫu khảo sát hợp lệ .................................................................................... 114 Bảng 4.5: Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo ................................................... 116 Bảng 4.6: Kết quả kiểm định KMO và Bartlett’s Test ................................................ 118 Bảng 4.7: Phương sai trích các nhân tố ....................................................................... 119 Bảng 4.8: Ma trận xoay các nhân tố ............................................................................ 120 Bảng 4.9: Chỉ báo độ phù hợp mô hình của tất cả các nhân tố (mô hình đầy đủ) ...... 122 Bảng 4.10: Tổng phương sai trích rút (AVE) của các nhân tố và ma trận tương quan giữa các khái niệm ............................................................................................................... 123 Bảng 4.11. Kết quả kiểm định các biến trong mô hình nghiên cứu ............................ 127 Bảng 4.12: Bảng tổng hợp kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu ................... 128 Bảng 5.1: Đánh giá về thuộc tính Thích hợp của BCTC ............................................. 131 viii Bảng 5.2: Đánh giá về thuộc tính Trình bày trung thực của BCTC ............................ 133 Bảng 5.3: Đánh giá về thuộc tính Dễ hiểu của BCTC ................................................ 134 Bảng 5.4: Đánh giá về thuộc tính Có thể so sánh của BCTC...................................... 135 Bảng 5.5: Đánh giá về thuộc tính Kịp thời của BCTC ................................................ 136 Bảng 5.6: Đánh giá về Vai trò của nhà quản trị của DNNVV Việt Nam ................... 137 Bảng 5.7: Đánh giá về Năng lực của kế toán của DNNVV Việt Nam ....................... 144 ix DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH Sơ đồ 1.1: Mô hình nhân tố ảnh hưởng tới CLTT BCTC của Heidi Vander Bauwhede (2001) ............................................................................................................................. 29 Sơ đồ 1.2: Mô hình nhân tố ảnh hưởng đến CL HTTTT kế toán của Jufri Darma (2018) ... 29 Sơ đồ 1.3: Mô hình nhân tố ảnh hưởng đến CLTT BCTC của Hari Setiyawati (2013)32 Sơ đồ 2.1: Mô hình vai trò quản lý của BCTC /Trách nhiệm giải trình ........................ 46 Sơ đồ 2.2: Mô hình tính hữu ích cho việc ra quyết định của BCTC ............................. 47 Sơ đồ 2.3: Mô hình nghiên cứu ..................................................................................... 81 Sơ đồ 3.1: Quy trình thực hiện các phương pháp nghiên cứu cụ thể ............................ 87 Sơ đồ 3.2. Trình tự thực hiện nghiên cứu định lượng ................................................. 101 Sơ đồ 5.1: Chiều ảnh hưởng của các nhân tố trong mô hình ...................................... 130 Hình 4.1: Mô hình phân tích nhân tố khẳng định CFA ............................................... 124 Hình 4.2. Kết quả phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính SEM .................................. 126 x DANH MỤC PHỤ LỤC PHỤ LỤC 01. TỔNG QUAN CÁC NHÂN TỐ VÀ MÔ HÌNH NGHÊN CỨU NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI CLTT BCTC ........................................................ 177 PHỤ LỤC 02. TỔNG QUAN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TRỰC TIẾP VÀ GIÁN TIẾP TỚI CLTT BCTC TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA........................................................................................... 184 PHỤ LỤC 03. DÀN BÀI THẢO LUẬN CHUYÊN GIA ....................................... 199 PHỤ LỤC 04: BẢNG CÂU HỎI KHẢO SÁT ........................................................ 205 PHỤ LỤC 05: STANDARDIZED REGRESSION WEIGHTS ............................ 208 PHỤ LỤC 06: DANH SÁCH TỔNG HỢP DOANH NGHIỆP KHẢO SÁT VÀ NHẬN PHIẾU HỢP LỆ ............................................................................................ 210 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài CLTT BCTC là một khái niệm rộng, không chỉ đề cập đến thông tin tài chính mà còn đề cập đến các thông tin thuyết minh và các thông tin phi tài chính khác hữu ích cho việc ra quyết định (Ferdy van Beest và cộng sự, 2009). Chất lượng thông tin BCTC chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố, các nhân tố bên trong, nhân tố bên ngoài và đặc điểm của từng loại hình DN sẽ ảnh hưởng tới CLTT BCTC theo các cách khác nhau.Thông tin là nhân tố chính yếu tạo ra sự thành công, gia tăng khả năng cạnh tranh, tạo ra giá trị gia tăng và cung cấp những sản phẩm và dịch vụ có ích cho khách hàng (Laudon và Laudon, 2007). Ruzevicius và Gedminaite (2007) đã chỉ ra hiệu quả của hoạt động kinh doanh phụ thuộc vào chất lượng của thông tin và các tổ chức không chỉ xem xét thông tin là một yếu tố hỗ trợ, mà còn là một sản phẩm hỗ trợ cho quá trình quản lý. Ruzevicius và Gedminaite (2007) cho rằng quản trị CLTT trở thành một trong những nhân tố chính của quản trị tổ chức. Ngày càng nhiều đơn vị tin tưởng rằng, thông tin có chất lượng là nhân tố quan trọng tạo nên thành công cho đơn vị họ (Wang và cộng sự., 1998), thông tin kế toán không đảm bảo chất lượng sẽ trở nên vô dụng đối với người sử dụng và có thể dẫn đến việc ra quyết định sai (Kieso và cộng sự., 2007). Nói cách khác, nếu thông tin trong tổ chức có chất lượng tốt, tổ chức sẽ hoạt động tốt, và ngược lại nếu thông tin có chất lượng xấu sẽ gây ra mối đe dọa cho sự tồn tại của tổ chức, do đó CLTT rất quan trọng cho sự phát triển bền vững của một tổ chức (Ismail, 2009). Định nghĩa về DNNVV dựa trên các đặc tính định tính thì Doanh nghiệp nhỏ và vừa là doanh nghiệp độc lập về mặt pháp lý, có thị trường cổ phiếu hạn chế và điều hành bởi một cá nhân hay một nhóm chủ sở hữu. DN chỉ nắm giữ một phần nhỏ cổ phiếu trên thị trường, được quản lí bởi chính chủ sở hữu hoặc đồng sở hữu (Bolton, 1971). Tại Việt Nam, tiêu chí phân loại DNNVV cũng khác nhau theo từng giai đoạn phát triển kinh tế. Luật Hỗ trợ DNNVV (2017) xác định tiêu chí của DNNVV Việt Nam bao gồm DN nhỏ, DN vừa, DN siêu nhỏ, theo số lượng lao động tham gia bảo hiểm xã hội bình quân năm, đáp ứng tiêu chí: Tổng nguồn vốn không quá 300 tỷ đồng hoặc Tổng doanh thu năm trước liền kề không quá 300 tỷ đồng. DNNVV Việt N