Luận án Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu lực kiểm toán nội bộ tại các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN THỊ DỰ NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KIỂM TOÁN NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN Hà Nội- 2023 BỘ CÔNG THƯƠNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NCS: NGUYỄN THỊ DỰ NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KIỂM TOÁN NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN MÃ SỐ: 9340301 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS. NGUYỄN THỊ HỒNG NGA 2. PGS.TS. LƯU ĐỨC TUYÊN Hà Nội- 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn của PGS. TS. Nguyễn Thị Hồng Nga và PGS.TS. Lưu Đức Tuyên. Các số liệu, kết quả trình bày trong nghiên cứu là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 (Ký tên và ghi rõ họ tên) Nguyễn Thị Dự ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin gửi lòng biết ơn chân thành và sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thị Hồng Nga và PGS.TS. Lưu Đức Tuyên, đã tận tình hướng dẫn và động viên tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành luận án. Sự khuyến khích động viên vào những lúc tôi nản lòng, mất phương hướng, sự tận tâm và những góp ý, nhận xét của thầy cô đã định hướng cho tôi rất nhiều trong quá trình bắt đầu bước chân vào nghiên cứu khoa học. Điều đó thực sự quan trọng và có ý nghĩa to lớn đối với tôi. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu, trung tâm Sau đại học, Khoa Kế toán- Kiểm toán Trường Đại học Công Nghiệp Hà Nôi đã luôn quan tâm, giúp đỡ cũng như đóng góp các ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành luận án. Để luận án được hoàn thiện, tôi cũng nhận được sự giúp đỡ quý báu từ Tổng cục thuế, Ủy ban chứng khoán, công ty chứng khoán, hiệp hội KTNB IIA Việt Nam, các doanh nghiệp phi tài chính niêm yết, bạn bè đồng nghiệp ở các trường khác xin nhận lời cảm ơn chân thành của tôi. Sau cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình tôi đã luôn động viên, quan tâm và giúp đỡ tôi vượt qua mọi khó khăn trong quá trình học tập và nghiên cứu. Hà Nội, ngày tháng năm 2023 Tác giả luận án Nguyễn Thị Dự iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................................... ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ......................................................................................... vii DANH MỤC CÁC BẢNG ............................................................................................. viii DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................................ ix DANH MỤC SƠ ĐỒ ......................................................................................................... x CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU VÀ TỔNG QUAN CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HIỆU LỰC KTNB TẠI CÁC DOANH NGHIỆP ................................ 1 1.1 GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI ................................................................................................. 1 1.1.1 Trình bày lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 1.1.2 Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ............................................................................... 3 1.1.3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 4 1.1.4 Phương pháp nghiên cứu .......................................................................................... 4 1.1.5 Kết cấu luận án.......................................................................................................... 5 1.1.6. Ý nghĩa khoa học và thực tiện ................................................................................. 5 1.1.7 Những đóng góp mới của nghiên cứu .................................................................... 6 1.2 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .................................................................................... 6 1.2.1 Tổng quan nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB ...................... 6 1.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu hiệu lực KTNB trong doanh nghiệp .......... 10 1.3 KHOẢNG TRỐNG VỀ ĐỊNH HƯỚNG NGHIÊN CỨU ....................................... 15 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG HIỆU LỰC CỦA KTNB TRONG DOANH NGHIỆP ................................................................................ 17 2.1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KTNB ................................................................... 17 2.1.1 Khái niệm KTNB .................................................................................................... 17 2.1.2 Vai trò và nhiệm vụ của KTNB ............................................................................. 19 2.1.3 Quy trình thực hiện kiểm toán của KTNB .............................................................. 20 2.2 LÝ LUẬN VỀ HIỆU LỰC KTNB ............................................................................ 22 2.2.1 Khái niệm hiệu lực KTNB ..................................................................................... 22 2.2.2 Đo lường hiệu lực KTNB ....................................................................................... 24 iv 2.3 LÝ THUYẾT NỀN TẢNG ........................................................................................ 32 2.3.1 Lý thuyết đại diện ................................................................................................ 32 2.3.2 Lý thuyết thể chế mới ............................................................................................. 33 2.3.3 Lý thuyết các bên liên quan ................................................................................... 37 2.4. CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN HIỆU LỰC CỦA KIỂM TOÁN NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP ............................................................................................. 39 2.4.1 Năng lực của kiểm toán nội bộ ............................................................................... 40 2.3.2 Tính độc lập của kiểm toán nội bộ .......................................................................... 41 2.3.3 Tính khách quan của kiểm toán nội bộ ................................................................... 42 2.3.4 Thuê ngoài KTNB................................................................................................... 43 2.3.5 Hỗ trợ của nhà quản lý cấp cao ............................................................................. 43 2.3.6 Uỷ ban kiểm t/Ban kiểm soát .................................................................................. 44 2.3.7 Hệ thống pháp luật .................................................................................................. 45 2.5 TRÌNH BÀY MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU45 2.5.1 Xác định mô hình nghiên cứu ................................................................................. 45 2.5.2 Phát triển giả thuyết nghiên cứu .......................................................................... 46 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP TRONG NGHIÊN CỨU ............................................... 50 3.1. THIẾT KẾ TRONG NGHIÊN CỨU ....................................................................... 50 3.1.1 Quy trình nghiên cứu ............................................................................................ 50 3.1.2 Quy trình xây dựng phiếu khảo sát ....................................................................... 51 3.1.3 Xây dựng mẫu nghiên cứu ...................................................................................... 51 3.1.4 Thang đo các biến ................................................................................................... 53 3.2. TRÌNH BÀY PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊNH TÍNH ................................ 56 3.2.1 Thiết kế hình thức phỏng vấn ................................................................................. 57 3.2.2 Quy trình nghiên cứu định tính ............................................................................... 57 3.2.3 Kỹ thuật phân tích ................................................................................................... 58 3.2.4 Kết quả nghiên cứu định tính ................................................................................ 59 3.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỊNH LƯỢNG .................................................. 69 3.3.1 Quy trình nghiên cứu ............................................................................................ 69 3.3.2 Kỹ thuật thu thập dữ liệu định lượng ...................................................................... 70 v 3.3.3 Kỹ thuật xử lý dữ liệu ............................................................................................. 71 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................................... 74 4.1 KHÁT QUÁT VỀ DOANH NGHIỆP PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VN ................................................................................... 74 4.1.1 Tổng quan về thị trường chứng khoán VN ............................................................ 74 4.1.2 Tổng quan về các đơn vị phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .................................................................................................................................. 78 4.1.3 Tổng quan thực trạng KTNB tại các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam .............................................................................................................. 81 4.2 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................................................ 84 4.2.1 Kết quả nghiên cứu giai đoạn khảo sát sơ bộ ........................................................ 84 4.2.1.1 Đặc điểm mẫu nghiên cứu .................................................................................. 84 4.2.1.2 Đo lường độ tin cậy thang đo .............................................................................. 85 4.2.2 Kết quả nghiên cứu giai đoạn khảo sát chính thức ................................................ 88 4.2.2.1 Mô tả tổng quan tính hiệu lực ............................................................................. 89 4.2.2.2 Thực hiện kiểm định độ tin cậy thang đo ........................................................... 93 4.2.2.3 Phân tích EFA- hân tố khám phá ..................................................................... 97 4.2.2.4 Trình bày kiểm định các giả thuyết .................................................................. 98 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ VÀ ĐỀ XUẤT CÁC KHUYẾN NGHỊ ....... 109 5.1 TỔNG HỢP VÀ THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................. 109 5.1.1 Tác động nhân tố năng lực KTNB đến hiệu lực KTNB ...................................... 109 5.1.2 Tác động nhân tố tính độc lập của KTNB ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB ......... 109 5.1.3 Tác động nhân tố tính khách quan của KTNB đến hiệu lực KTNB ..................... 110 5.1.5 Tác động nhân tố UBKT/Ban kiểm soát đến hiệu lực KTNB .............................. 111 5.1.6 Tác động nhận tố hệ thống pháp luật ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB ................. 113 5.1.7 Tác động nhân tố thuê ngoài KTNB đến hiệu lực KTNB .................................... 113 5.1.8 Sự khác biệt giữa nhóm doanh nghiệp có quy mô lao động khác nhau đến gia tăng giá trị và mức độ hài lòng kiểm toán nội bộ .................................................................. 114 5.1.9 Sự khác biệt về nhận thức KTNB giữa các đối tượng khảo sát giữ các chức vụ khác nhau ................................................................................................................................ 114 vi 5.1.10 Sự khác biệt về mức độ hài lòng giữa nhóm doanh nghiệp có thuê ngoài kiểm toán nội bộ và không thuê ngoài KTNB ........................................................................ 115 5.2 ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP, KHUYẾN NGHỊ .................................................... 115 5.2.1 Đối với doanh nghiệp phi tài chính niêm yết ........................................................ 115 5.2.2 Đối với hiệp hội hành nghề KTNB ....................................................................... 117 5.2.3 Đối với các cơ sở đào tạo ...................................................................................... 118 5.2.4 Đối với cơ quan hoạch định chính sách ................................................................ 118 5.3 HẠN CHẾ VÀ ĐỀ XUẤT HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO ...................... 120 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 123 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Viết tắt Tiếng Việt Tiếng Anh KTNB/ IA KTNB Internal Audit HNX Sàn giao dịch chứng khoán Hà Nội Hanoi Stock Exchange HOSE Sàn giao dịch chứng khoán TP. Hồ Chí Minh Ho Chi Minh Stock Exchange SPPIA Chuẩn mực cho Thực hành Chuyên nghiệp về KTNB Standards for the Professional Practice of Internal Auditing COSO Ủy ban thuộc Hội đồng quốc gia Hoa Kỳ về việc chống gian lận về báo cáo tài chính Committeee of Sponsoring Organization CAE Kiểm toán trưởng Chief audit executives SOX Đạo luật Sarbanes-Oxley The Sarbanes-Oxley Act BCTC Báo cáo tài chính Financial Reporting MENA Khu vực Trung Đông và Bắc Phi The Middle East and North Africa IRP Quy trình báo cáo tích hợp The integrated reporting proces CNTT/ IT Công nghệ thông tin Information Technology AC Ủy ban kiểm toán audit committee CEO Tổng giám đốc điều hành Chief Executive Officer CFO Giám đốc tài chính Chief Financial Officer KTVNB Kiểm toán viên nội bộ Internal Auditor IIA Viện kiểm toán viên nội bộ Hoa Kỳ The Institute of Internal Auditor INTOSAI Tổ chức quốc tế cơ quan kiểm toán tối cao International Organization of Supreme Audit Institutions IFAC Liên đoàn kế toán quốc tế International Federation of Accountants IIASB Ủy ban Quốc tế về Chuẩn mực Kiểm toán và Dịch vụ Đảm bảo The International Auditing and Assurance Standards Board IPPF Khung chuẩn mực Quốc tế về hành nghề KTNB chuyên nghiệp International Professional Practices Framework KTĐL Kiểm toán độc lập External Audit viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2. 1 Tổng hợp vận dụng lý thuyết nền tảng vào nghiên cứu ................................. 38 Bảng 3. 1 Bảng đo lường biến phụ thuộc hiệu lực KTNB ............................................. 53 Bảng 3. 2 Bảng đo lường các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB .......................... 54 Bảng 3. 3 Tổng hợp kết quả phỏng vấn chuyên gia lần 1- Đo lường hiệu lực KTNB ... 59 Bảng 3. 4 Tổng hợp kết quả phỏng vấn chuyên gia lần 1- Các nhân tố ảnh hưởng đến hiệu lực KTNB ........................................................................................................................ 61 Bảng 3. 5 Đề xuất chỉ báo đo lường Hệ thống pháp luật ................................................ 63 Bảng 3. 6 Bảng tổng hợp mức độ đồng ý phỏng vấn chuyên gia lần 2 .......................... 65 Bảng 3. 7 Tổng hợp thang đo các biến sau phỏng vấn chuyên gia ................................. 66 Bảng 4. 1 Phân loại doanh nghiệp tài chính và phi tài chính trên thị trường chứng khoán VN ................................................................................................................................... 78 Bảng 4. 2: Phân loại doanh nghiệp phi tài chính theo thời gian niêm yết và quy mô vốn79 Bảng 4. 3: Phân loại doanh nghiệp theo ngành nghề hoạt động và thị trường niêm yết 80 Bảng 4. 4: Phân loại doanh nghiệp theo quy mô lao động và ngành nghề hoạt động .... 80 Bảng 4. 5: Phân loại doanh nghiệp theo thời gian niêm yết và thực hiện KTNB .......... 81 Bảng 4. 6 Tổng hợp hệ số Cronbach’s Alpha các biến giai đoạn sơ bộ .......................... 85 Bảng 4. 7 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừ quan sát .................................. 88 Bảng 4. 8 Đặc điểm doanh nghiệp theo quy mô vốn và lĩnh vực ................................... 89 Bảng 4. 9 Đặc điểm doanh nghiệp theo quy mô và thuê ngoài KTNB .......................... 89 Bảng 4. 10 Thống kê mô tả biến phụ thuộc .................................................................... 90 Bảng 4. 11 Thống kê mô tả biến độc lập ........................................................................ 92 Bảng 4. 12 Mô tả nhân tố thuê ngoài KTNB .................................................................. 93 Bảng 4. 13 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy thang đo biến phụ thuộc ............................... 94 Bảng 4. 14 Tổng hợp độ tin cậy thang đo biến độc lập .................................................. 95 Bảng 4. 15 Đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừ PL6 của nhân tố Hệ thống pháp luật ... 96 Bảng 4. 16 Tổng hợp đánh giá độ tin cậy sau khi loại trừ quan sát ................................ 96 Bảng 4. 17 Tổng hợp phân tích nhân tố khám phá- Biến phụ thuộc .............................. 97 Bảng 4. 18 Tổng hợp kết quả phân tích tương quan ....................................................... 98 Bảng 4. 19 Kết quả hồi quy đa biến- Gia tăng giá trị KTNB ....................................... 100 Bảng 4. 20 Tổng hợp hồi quy đa biến ........................................................................... 101 Bảng 4. 21 Tổng hợp kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu. ............................ 103 Bảng 4. 22 Kết quả kiểm định Independent.................................................................. 105 Bảng 4. 23 Khác biệt nhóm doanh nghiệp thuê ngoài và không thuê ngoài KTNB .... 105 Bảng 4. 24 Bảng phân tích ANOVA các nhóm doanh nghiệp có lĩnh vực khác nhau .. 106 ix DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2. 1 Tổng hợp đo lường trực tiếp hiệu lực KTNB ................................................. 27 Hình 2. 2 Tổng hợp đo lường hiệu lực KTNB theo cảm nhận ....................................... 31 Hình 2. 3 Mô hình nghiên cứu đề xuất ........................................................................... 46 Hình 3. 1 Thời gian phỏng vấn lần 1 .............................................................................. 59 Hình 3. 2 Mô hình nghiên cứu chính thức ...................................................................... 62 Hình 3. 3 Thời gian phỏng vấn lần 2 .............................................................................. 65 Hình 4. 1 Tổng giá trị vốn hóa thị trường giai đoạn từ năm 2012- 2022 (nghìn tỷ đồng)75 Hình 4. 2 Tổng số lượng nhà đầu tư chứng khoán nước ngoài giai đoạn từ 2017- 2022 75 Hình 4. 3 Tổng số lượng các nhà đầu tư trong nước giai đoạn 2017- 2022 ................... 76 Hình 4. 4 Tổng số doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán VN giai đoạn 2017- 2022 ...................................................................................................................... 76 Hình 4. 5 Giá trị giao dịch cổ phiếu bình quân giai đoạn 2016- 2022............................ 77 Hình 4. 6 Chỉ số chứng khoán VN- Index giai đoạn 2016- 2022 ................................... 77 Hình 4. 7 Phân loại doanh nghiệp theo ngành ................................................................ 78 Hình 4. 8 Loại hình doanh nghiệp .................................................................................. 81 Hình 4. 9 Cách thức tổ chức KTNB ............................................................................... 82 Hình 4. 10 Bộ phận KTNB nhận được hỗ trợ cần thiết .........