Luận án Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán trong các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n -------------

------------- PHÝ V¡N TRäNG NGHI£N CøU C¸C NH¢N Tè ¶NH H¦ëNG §ÕN VIÖC LùA CHäN CHÝNH S¸CH KÕ TO¸N Vµ ¦íC TÝNH KÕ TO¸N TRONG C¸C DOANH NGHIÖP NI£M YÕT TR£N THÞ TR¦êNG CHøNG KHO¸N VIÖT NAM CHUY£N NGµNH: kÕ to¸n, kiÓm to¸n vµ ph©n tÝch M· Sè: 62340301 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. ph¹m quang Hµ néi - 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Phí Văn Trọng LỜI CẢM ƠN ‘Luận án này được hoàn thành là kết quả của những nỗ lực nghiên cứu bền bỉ, nghiêm túc của tác giả sau bốn năm học tập, nghiên cứu cùng với sự giúp đỡ cả về vật chất và tinh thần, những lời động viên vô cùng đáng quý của gia đình, bạn bè, cơ quan.’ ‘Trước hết, tác giả xin chân thành cảm ơn các thầy, cô Viện Kế toán – Kiểm toán trường Đại học Kinh tế Quốc dân, những đồng nghiệp đã luôn nhiệt tình cung cấp cho tôi tài liệu chuyên môn bổ ích cũng như các ý kiến vô cùng đáng quý để tôi hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi vô cùng biết ơn thầy giáo hướng dẫn, thầy đã giúp tôi có định hướng nghiên cứu rõ ràng và tư duy khoa học vững vàng trong suốt thời gian thực hiện luận án này.’ ‘Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn các chuyên viên của Công ty Stoxplus và các cán bộ tại Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đã cung cấp cho tôi bộ số liệu rất quan trọng để tôi hoàn thành luận án này.’ ‘Nhân dịp này, tác giả cũng xin gửi lời cám ơn tới các cán bộ Viện Đào tạo Sau đại học, Trường Đại học Kinh tế Quốc Dân đã luôn tận tình hỗ trợ cho các nghiên cứu sinh Khóa 33 chúng tôi trong suốt thời gian học tập và làm luận án.’ Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Phí Văn Trọng MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG VÀ SƠ ĐỒ CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .............................................. 1 1.1 Lý do lựa chọn đề tài ....................................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 2 1.3. Câu hỏi nghiên cứu ......................................................................................... 3 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................... 3 1.5. Khung nghiên cứu ........................................................................................... 4 1.6. Kết cấu Luận án .............................................................................................. 6 Kết luận Chương 1 .................................................................................................... 8 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC LỰA CHỌN CHÍNH SÁCH VÀ ƯỚC TÍNH KẾ TOÁN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP ............................................... 9 2.1. Chính sách kế toán và vai trò đối với quản trị doanh nghiệp ....................... 9 2.1.1. Khái niệm và đặc trưng của chính sách kế toán .......................................... 9 2.1.2. Vai trò của chính sách kế toán .................................................................. 10 2.2. Các mục tiêu của doanh nghiệp ảnh hưởng đến việc xây dựng chính sách kế toán .................................................................................................................. 11 2.2.1. Mục tiêu lợi nhuận của doanh nghiệp ....................................................... 11 2.2.2. Mục tiêu về thuế thu nhập doanh nghiệp .................................................. 12 2.3. Lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán trong công tác kế toán tại doanh nghiệp ........................................................................................................ 13 2.3.1. Lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán liên quan đến hàng tồn kho ..................................................................................................................... 13 2.3.2. Lựa chọn chính sách kế toán liên quan đến nợ phải thu ............................ 15 2.3.3. Lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán liên quan đến tài sản cố định .............................................................................................................. 15 2.3.4. Lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán liên quan đến đầu tư tài chính ............................................................................................................ 16 2.4. Vận dụng lý thuyết kế toán thực chứng trong nghiên cứu .......................... 16 2.4.1. Tổng quan lý thuyết kế toán thực chứng ................................................... 16 2.4.2. Các lý thuyết kế toán thực chứng cơ bản .................................................. 18 2.5. Tổng quan các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán trong các doanh nghiệp ................................. 22 2.5.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu nước ngoài ..................................... 22 2.5.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trong nước ..................................... 28 2.6. Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................. 31 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ........................................................................................ 33 CHƯƠNG III: XÂY DỰNG GIẢ THUYẾT KHOA HỌC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................................................................................................... 34 3.1. Xây dựng giả thuyết khoa học ...................................................................... 34 3.2 Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 43 3.2.1 Dữ liệu nghiên cứu .................................................................................... 43 3.2.2 Phương pháp ước lượng và mô hình nghiên cứu ........................................ 46 Kết luận Chương 3 .................................................................................................. 56 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN VIỆC LỰA CHỌN CHÍNH SÁCH KẾ TOÁN VÀ ƯỚC TÍNH KẾ TOÁN TRONG CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM ............................................................................................... 58 4.1. Đặc điểm thị trường chứng khoán Việt Nam và các công ty phi tài chính của Việt Nam niêm yết trên thị trường chứng khoán ........................................ 58 4.1.1. Đặc điểm thị trường chứng khoán Việt Nam ............................................ 58 4.1.2. Đặc điểm hoạt động kinh doanh của các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ...................................................................... 60 4.2. Thống kê mô tả dữ liệu ................................................................................. 62 4.3. Kiểm định giả thuyết ..................................................................................... 66 4.4. Phân tích hồi quy ........................................................................................... 78 Kết luận Chương 4 .................................................................................................. 85 CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU, CÁC KHUYỀN NGHỊ86 VÀ KẾT LUẬN ....................................................................................................... 86 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán ...................................................... 86 5.1.1. Thảo luận về các giả thuyết nghiên cứu .................................................... 86 5.1.2. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán tại các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................................... 90 5.2. Một số khuyến nghị ....................................................................................... 92 5.2.1. Đối với các cơ quan quản lý Nhà nước ..................................................... 92 5.2.2. Đối với công ty kiểm toán ........................................................................ 93 5.3. Đóng góp của luận án .................................................................................... 96 5.3.1. Đóng góp về mặt lý luận ........................................................................... 96 5.3.2 Đóng góp về mặt thực tiễn ......................................................................... 97 5.4. Những hạn chế của luận án .......................................................................... 98 5.5. Một số gợi ý nghiên cứu trong tương lai ...................................................... 98 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 100 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ .................. 101 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 109 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 BCĐKT Bảng cân đối kế toán 2 BCKQHĐKD Báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh 3 BCTC Báo cáo tài chính 4 BQ Bình quân 5 FIFO Phương pháp nhập trước - xuất trước 6 GDCK Giao dịch chứng khoán 7 HĐKD Hoạt động kinh doanh 8 HN Hà nội 9 HNX Sở giao dịch chứng khoán Hà nội 10 HOSE Sở giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh 11 LIFO Phương pháp Nhập sau - xuất trước 12 NQL Nhà quản lý 13 NSNN Ngân sách Nhà nước 14 OLS Hồi quy bình phương nhỏ nhất 15 QSH Quyền sở hữu 16 SH Sở hữu 17 TB Trung bình 18 TNDN Thu nhập doanh nghiệp 19 TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh 20 TSCĐ Tài sản cố định 21 TTCK Thị trường chứng khoán DANH MỤC BẢNG VÀ SƠ ĐỒ Bảng 2.1. Tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán ..... 30 Bảng 3.1. Bảng tổng quan về phương pháp kế toán ................................................... 48 Bảng 3.2. Sự lựa chọn chính sách kế toán và ảnh hưởng đến chiến lược lợi nhuận .... 53 Bảng 4.1. Bảng thống kê mô tả dữ liệu của các công ty niêm yết trên TTCK Việt Nam ..... 65 Bảng 4.2. Hệ số hồi quy điều chỉnh của mô hình ....................................................... 78 Bảng 4.3: Mức ý nghĩa của kiểm định F .................................................................... 80 Bảng 4.4: Mức ý nghĩa của kiểm định t ..................................................................... 80 Sơ đồ 1.1: Khung nghiên cứu của luận án .................................................................... 5 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1 Lý do lựa chọn đề tài ‘Trong nhiều năm, nhiều nghiên cứu có tính chất kinh nghiệm về kế toán tập trung vào dự đoán và giải thích động cơ của nhà quản lý dẫn đến quyết định lựa chọn chính sách kế toán có dẫn chứng lý thuyết kế toán thực chứng.’ ‘Lý thuyết kế toán thực chứng liên quan đến lựa chọn kế toán tạo nên một số thử nghiệm mang tính chất kinh nghiệm nhằm dự đoán hành vi quản lý, liên quan đến cách mà nhà quản lý nghĩ và sử dụng trong lựa chọn một phương pháp kế toán khi có sự xuất hiện của các khuyến khích và thay đổi kế toán. Một giả định cơ bản trong lý thuyết kế toán thực chứng là người đại diện là những cá nhân có lý trí quan tâm đến những lợi ích khác của chính họ. Điều này có nghĩa, nhân tố động cơ ảnh hưởng đến lựa chọn chính sách kế toán cụ thể của nhà quản lý là tối đa hóa lợi ích của họ.’ ‘Một lượng lớn các thất bại kinh doanh đã được quy cho sự bất lực của các nhà quản lý tài chính trong việc lập kế hoạch và kiểm soát đúng các tài sản hiện hành và các khoản nợ ngắn hạn của doanh nghiệp. Các yếu tố chính góp phần vào sự thành công hay thất bại của doanh nghiệp được phân loại như các yếu tố bên trong và bên ngoài. Các yếu tố bên ngoài bao gồm tài chính (ví dụ như sự sẵn có của nguồn tài chính), điều kiện kinh tế, cạnh tranh, quy định của chính phủ, công nghệ và các yếu tố môi trường. Các yếu tố nội bộ là kỹ năng quản lý, nguồn nhân lực, hệ thống kế toán và phương thức quản lý tài chính. Các bộ phận kế toán nói chung được xem như là một đơn vị dịch vụ để hỗ trợ hoạt động của các doanh nghiệp bằng cách cung cấp thông tin về chi phí và các chỉ số hiệu suất.’ ‘Tài sản trong doanh nghiệp bao gồm nhiều chỉ tiêu, mỗi chỉ tiêu có tác dụng khác nhau đến người sử dụng thông tin tài chính. Ví dụ: Khoản nợ của doanh nghiệp ở mức cao, để tạo lòng tin đối với các tổ chức tín dụng, nhà quản lý thường che đậy bằng cách cố gắng tăng lợi nhuận của doanh nghiệp. Hoặc lợi nhuận của doanh nghiệp ở mức cao, để tránh sự kiểm soát của chỉnh phủ (thắt chặt các ưu đãi, kiểm soát chặt chẽ hoạt động,) thì nhà quản lý doanh nghiệp thường che đậy bằng việc tìm ra các phương thức để giảm lợi nhuận doanh nghiệp. Một trong các phương thức đó là vận dụng hợp lý chính sách kế toán.’ ‘Các đối tượng sử dụng thông tin kế toán luôn muốn có các thông tin trung thực và khách quan về tình hình tài chính và kết quả hoạt động của doanh nghiệp, tuy nhiên họ có thể không đạt được kỳ vọng đó do kế toán có thể “bóp méo” thông tin vì nhiều 2 lý do khác nhau. Mặc dù một trong những nguyên tắc cơ bản của kế toán là mọi thông tin kế toán phải dựa trên bằng chứng khách quan nhưng tính khách quan này bị ảnh hưởng đáng kể bởi sự lựa chọn chủ quan của kế toán đối với các chính sách kế toán áp dụng trong doanh nghiệp.’ ‘Chính sách kế toán và ước tính kế toán (gọi chung là chính sách kế toán) là một trong những chính sách quan trọng của doanh nghiệp bao gồm những nguyên tắc, cơ sở và các phương pháp kế toán cụ thể được doanh nghiệp áp dụng trong quá trình lập và trình bày Báo cáo tài chính. Chính sách kế toán áp dụng ở mỗi doanh nghiệp được chuẩn mực kế toán cho phép lựa chọn phù hợp với đặc điểm kinh doanh của doanh nghiệp đó. Tuy nhiên, do việc áp dụng các chính sách kế toán khác nhau sẽ mang lại những thông tin khác nhau được trình bày trên Báo cáo tài chính, nên bên cạnh việc lựa chọn chính sách kế toán phù hợp theo chuẩn mực, doanh nghiệp còn phải lựa chọn chính sách kế toán có thể giúp họ “quản trị” lợi nhuận, mang lại những thông tin có lợi nhất cho họ. Như vậy, có thể thấy chính sách kế toán ở mỗi doanh nghiệp bị chi phối bởi nhiều nhân tố chủ quan (tài sản, nợ phải trả, tỷ lệ sở hữu của nhà quản lý,) của doanh nghiệp đó. Việc tìm hiểu các nhân tố này là một vấn đề có tính cấp thiết bởi nó có thể giúp cho người sử dụng Báo cáo tài chính dựa vào những nhân tố này có thể dự đoán được xu hướng lựa chọn chính sách kế toán tăng hay giảm lợi nhuận của doanh nghiệp, cũng như dự đoán được các chỉ tiêu trên Báo cáo tài chính thực tế có xu hướng tăng hay giảm so với số liệu được trình bày. Vì vậy, việc nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán dựa trên lý thuyết kế toán thực chứng là rất cần thiết trước thực trạng đáng lo ngại về chất lượng Báo cáo tài chính của các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay. Chính vì những lý do trên Nghiên cứu sinh chọn đề tài nghiên cứu là “Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán trong các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam" 1.2. Mục tiêu nghiên cứu Từ hệ thống hóa và phát triển lý luận về chính sách kế toán tại Việt Nam kết hợp với việc phân tích và đánh giá các nhân tố ảnh hưởng đến việc vận dụng chính sách kế toán trong các doanh nghiệp trên cơ sở lý thuyết kế toán thực chứng từ đó giúp cho nhà quản trị có căn cứ khách quan để lựa chọn chính sách kế toán phù hợp, giúp người sử dụng thông tin kế toán nhận biết được xu hướng tăng, giảm lợi nhuận trong doanh nghiệp và đề xuất giải pháp nhằm quản lý tốt hơn việc vận dụng chính sách kế toán trong các doanh nghiệp Việt Nam. 3 * Mục tiêu tổng quát: Quyết định lựa chọn chính sách kế toán có ảnh hưởng lớn đến nội dung thông tin cả báo cáo tài chính, ảnh hưởng lớn quyết định của người sử dụng báo cáo tài chính. Do đó luận án nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến lựa chọn chính sách kế toán trong các doanh nghiệp Việt Nam. Trên cơ sở đó giúp người sử dụng báo cáo tài chính có các thông tin hữu ích về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến việc lựa chọn chính sách kế toán được sử dụng bởi ban quản trị công ty, ảnh hưởng đến lợi nhuận được báo cáo. Các nhà đầu tư có thể ra các quyết định đầu tư đáng tin cậy hơn. Nó cũng cho phép các nhà đầu tư đánh giá đúng hơn về hoạt động tương lai của doanh nghiệp. * Mục tiêu cụ thể: - Xác định các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán trong các doanh nghiệp Việt Nam niêm yết trên thị trường chứng khoán. - Làm rõ mức độ sử dụng chính sách kế toán với chiến lược tăng giảm lợi nhuận của công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam. 1.3. Câu hỏi nghiên cứu Trên cơ sở các mục tiêu nghiên cứu, luận án đặt ra câu hỏi nghiên cứu cụ thể như sau: Câu hỏi 1: Những nhân tố nào ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán trong các doanh nghiệp niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam? Câu hỏi 2: Mức độ sử dụng chính sách kế toán với chiến lược tăng giảm lợi nhuận của công ty niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam như thế nào? 1.4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận án: Luận án này nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán và ước tính kế toán trong các doanh nghiệp Việt Nam. Các nhân tố có thể là quy mô của doanh nghiệp, tình hình tài chính (khủng hoảng, tình hình tài sản,), tỷ lệ sở hữu của ngân hàng trong doanh nghiệp; tỷ lệ sở hữu của nhà quản lý không điều hành, mức độ rủi ro thị trường của doanh nghiệp,. Chính sách và ước tính kế toán bao gồm chính sách và ước tính liên quan đến hàng tồn kho, khấu hao, dự phòng, Phạm vi nghiên cứu Thứ nhất, về nội dung: Luận án xem xét các nhân tố được cung cấp trên các Báo cáo tài chính của các công ty có quy mô lớn niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM (HOSE), Hà Nội (HNX) (lợi nhuận từ HĐKD, doanh thu, khấu hao TSCĐ, hàng tồn kho, các khoản phải trả, tổng tài sản, nguồn vốn chủ sở hữu,). Luận án không tính đến các thông tin như thời gian hoạt động, thời gian niêm yết, của công ty đó. 4 Thứ hai, về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu các công ty phi tài chính niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM (HOSE), Hà Nội (HNX). Các công ty tài chính như ngân hàng, tổ chức tín dụng do có những đặc thù trong HĐKD tương đối khác các công ty còn lại nên sẽ không thuộc phạm vi nghiên cứu của Luận án. Thứ ba, về thời gian nghiên cứu: Tính đến cuối năm 2014, trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM (HOSE), Hà Nội (HNX) có 690 Công ty niêm yết với thống kê cụ thể sau: Loại hình công ty HOSE HNX Tài chính 62 46 Phi Tài chính 245 337 Sum 307 383 Trong số 690 công ty, Luận án đã chọn các công ty phi tài chính có quy mô lớn nhất (tài sản lớn, doanh thu cao) lấy từ cao xuống. Từ cách làm trên, Luận án có được một bảng dữ liệu gồm 200 công ty niêm yết trong 5 năm (từ năm 2010 đến năm 2014), có cùng thời điểm kết thúc năm tài chính vào ngày 31/12 hàng năm, tạo thành bảng 980 quan sát để nghiên cứu (Có 980 quan sát vì thời điểm lên sàn của một số công ty là sau năm 2010; 200 công ty được chọn đều có doanh thu qua các năm đạt trên 1.000 tỷ/năm). Trong 200 công ty được chọn thì 100 công ty được lấy trên sàn HNX và 100 công ty được lấy trên sàn HOSE. 1.5. Kh