Luận án Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán Báo cáo tài chính các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- NGUYỄN THU HOÀI NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, Năm 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- NGUYỄN THU HOÀI NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG TRONG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CÁC CÔNG TY PHI TÀI CHÍNH NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán Mã số : 934.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Phạm Đức Hiếu 2. TS. Nguyễn Viết Tiến Hà Nội, Năm 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong Luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả nghiên cứu trong Luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Tác giả luận án Nguyễn Thu Hoài ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng quản lý Sau Đại học, Khoa Kế toán – Kiểm toán, bộ môn Kiểm toán trường Đại học Thương Mại đã giúp đỡ và tạo điều kiện trong suốt quá trình đào tạo, nghiên cứu và thực hiện Luận án của tác giả. Tác giả xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ nhiệt tình và hữu ích từ Cục quản lý, giám sát Kế toán, Kiểm toán – Bộ tài chính, VACPA, lãnh đạo các công ty kiểm toán độc lập và các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, các chuyên gia trong việc cho ý kiến đánh giá vào bảng khảo sát cũng như trong suốt quá trình thu thập dữ liệu điều tra, phỏng vấn của tác giả. Đặc biệt, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS, TS. Phạm Đức Hiếu và TS. Nguyễn Viết Tiến đã tận tình hướng dẫn và có những ý kiến đóng góp quý báu trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện Luận án của tác giả. Sau cùng, tác giả xin bày tỏ sự cảm ơn đến gia đình, các đồng nghiệp và bạn bè đã động viên, chia sẻ và tạo điều kiện thuận lợi để Luận án được hoàn thành. Tác giả luận án Nguyễn Thu Hoài iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ........................................................................................ vii DANH MỤC HÌNH ............................................................................................................... ix MỘT SỐ KHÁI NIỆM SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN .................................. x MỞ ĐẦU ................................................................................................................................... 1 1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu ....................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................................. 3 3. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................................... 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 4 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................................... 5 6. Đóng góp của luận án ........................................................................................................... 6 7. Kết cấu của luận án ............................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1: TỒNG QUAN NGHIÊN CỨU ................................................... 7 1.1. Các nghiên cứu về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ............................ 7 1.1.1. Các nghiên cứu chứng minh sự tồn tại của khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ............................................................................................................ 7 1.1.2. Các nghiên cứu về mô hình cấu trúc khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán . 19 1.1.3. Các nghiên cứu về phương pháp đo lường khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .................................................................................................................. 30 1.2. Các nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .......................................................................................................... 34 1.2.1. Kỳ vọng quá mức của người sử dụng thông tin ....................................... 34 1.2.2. Giáo dục, đào tạo về kiểm toán của người sử dụng thông tin .................. 35 1.2.3. Nhu cầu của người sử dụng thông tin ..................................................... 36 1.2.4. Tính độc lập của kiểm toán viên ............................................................. 37 1.2.5. Năng lực của kiểm toán viên ................................................................... 38 1.2.6. Chuẩn mực về báo cáo kiểm toán ............................................................ 40 1.2.7. Các chuẩn mực kiểm toán chưa đầy đủ ................................................... 41 1.3. Khoảng trống nghiên cứu ........................................................................... 43 Kết luận chương 1 ............................................................................................ 45 iv CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI KHOẢNG CÁCH KỲ VỌNG TRONG KIỂM TOÁN .... 46 2.1. Cơ sở lý thuyết .......................................................................................... 46 2.1.1. Lý thuyết niềm tin cảm tính (inspired confidence theory) ........................ 46 2.1.2. Lý thuyết ủy nhiệm (agency theory)......................................................... 47 2.1.3. Lý thuyết các bên có liên quan (stakeholder theory) ...................................... 49 2.1.4. Lý thuyết phản hồi của người đọc (reader-response theory) ........................... 49 2.1.5. Lý thuyết cảnh sát (policeman theory) ......................................................... 50 2.2. Khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ....................................................... 51 2.2.1. Khái niệm khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .................................... 51 2.2.2. Mô hình cấu trúc khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ......................... 56 2.2.3. Phương pháp đo lường khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................ 58 2.3. Các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .............. 60 Kết luận chương 2 ............................................................................................ 64 CHƯƠNG 3: THIẾT KẾ VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................. 65 3.1. Thiết kế nghiên cứu ................................................................................... 65 3.1.1. Quy trình nghiên cứu .............................................................................. 65 3.1.2. Mô hình và các giả thuyết nghiên cứu ..................................................... 67 3.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 75 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ......................................................... 75 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng ...................................................... 92 Kết luận chương 3 .......................................................................................... 104 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN....105 4.1. Khái quát về kiểm toán báo cáo tài chính các công ty phi tài chính niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam ........................................................... 105 4.2. Kết quả nghiên cứu định tính ................................................................... 108 4.2.1. Kết quả nghiên cứu định tính về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán. 108 4.2.2. Kết quả nghiên cứu định tính về các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .................................................................................. 109 4.3. Kết quả nghiên cứu định lượng ..................................................................... 109 4.3.1. Kết quả thống kê mô tả mẫu điều tra .......................................................... 109 4.3.2. Kết quả nghiên cứu định lượng về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ....................................................................................................................... 112 v 4.3.3. Kết quả nghiên cứu định lượng về các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .................................................................................. 123 Kết luận chương 4 .......................................................................................... 146 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ CÁC KHUYẾN NGHỊ TỪ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................................................................. 147 5.1. Kết luận ................................................................................................... 147 5.1.1. Kết luận về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................................. 147 5.1.2. Kết luận về các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................................................................................................................ 151 5.2. Các khuyến nghị từ kết quả nghiên cứu ................................................... 153 5.2.1. Các khuyến nghị thu hẹp khoảng cách hợp lý ....................................... 153 5.2.2. Các khuyến nghị về các giải pháp thu hẹp khoảng cách chuẩn mực ...... 155 5.2.3. Các khuyến nghị về các giải pháp thu hẹp khoảng cách chất lượng kiểm toán ................................................................................................................ 157 5.3. Điều kiện thực hiện các khuyến nghị ....................................................... 158 5.3.1. Về phía Bộ tài chính ............................................................................. 158 5.3.2. Về phía Hội nghề nghiệp VACPA .......................................................... 159 5.3.3. Về phía Ủy ban chứng khoán Nhà nước ................................................ 159 5.3.4. Về phía các công ty kiểm toán độc lập .................................................. 159 5.3.5. Về phía các cơ sở đào tạo ..................................................................... 160 5.4. Hạn chế của nghiên cứu và hướng nghiên cứu tiếp theo ........................... 160 Kết luận chương 5 .......................................................................................... 160 KẾT LUẬN ................................................................................................... 162 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Tiếng Anh Tiếng Việt AEG Audit Expectation Gap Khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán AICPA American Institute of Certified Public Accountants Hội Kế toán viên công chứng Hoa Kỳ ASB Auditing Standards Board Ủy ban chuẩn mực kế toán BCTC Financial Statement Báo cáo tài chính BCKiT Audit Report Báo cáo kiểm toán DP Deficient performance Khoảng cách chất lượng kiểm toán DS Deficient standards Khoảng cách chuẩn mực HNX Hanoi Stock Exchange Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội HOSE Hochiminh Stock Exchange Sở giao dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh IAASB International Auditing and Assurance Standards Board Hội đồng chuẩn mực kiểm toán và dịch vụ đảm bảo quốc tế IFAC International Federation of Accountant Liên đoàn kế toán quốc tế ISA International Standard on Auditing Chuẩn mực kiểm toán quốc tế KSNB Internal Control Kiểm soát nội bộ KTV Auditor Kiểm toán viên MBA Master of Business Administration Thạc sĩ quản trị kinh doanh PG Performance gap Khoảng cách thực hiện RG Reasonableness gap Khoảng cách hợp lý SERVQUAL Service Quality Chất lượng dịch vụ VACPA Vietnam Association of Certified Public Accountants Hội kiểm toán viên hành nghề Việt Nam VSA Vietnamese Standards on Auditing Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam vii DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Tổng hợp các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng .............................. 62 Bảng 3.1: Tổng hợp thành phần của kỳ vọng kiểm toán ..................................................... 67 Bảng 3.2: Các văn bản pháp lý làm cơ sở xác định kỳ vọng kiểm toán đã có trong quy định hiện hành ........................................................................................................ 76 Bảng 3.3: Các kỳ vọng kiểm toán đã có trong quy định hiện hành .................................... 78 Bảng 3.4: Các kỳ vọng kiểm toán không có trong quy định hiện hành ............................. 81 Bảng 3.5: Thang đo nháp lần 1 cho các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ....................................................................................................... 84 Bảng 3.6: Mã hóa các thuộc tính của khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................... 95 Bảng 3.7: Mã hóa các thuộc tính của nhân tố ảnh hưởng đến khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................................................................................................................. 97 Bảng 3.8: Mã hóa các thành phần và khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................... 99 Bảng 4.1: Thống kê các công ty niêm yết theo nhóm ngành của Sở giao dịch HOSE và HNX ...................................................................................................................... 106 Bảng 4.2: Kết quả kiểm tra chất lượng dịch vụ kiểm toán của Ủy ban chứng khoán Nhà nước ....................................................................................................................... 107 Bảng 4.3: Thống kê mô tả mẫu điều tra .............................................................................. 111 Bảng 4.4: Kết quả thống kê mô tả về các kỳ vọng kiểm toán đã có trong quy định hiện hành ....................................................................................................................... 113 Bảng 4.5: Kết quả thống kê mô tả về các kỳ vọng kiểm toán không có trong quy định hiện hành ............................................................................................................... 114 Bảng 4.6: Kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo kỳ vọng kiểm toán ................................ 116 Bảng 4.7: Kết quả đo lường khoảng cách hợp lý ............................................................... 119 Bảng 4.8: Kết quả đo lường khoảng cách chuẩn mực ....................................................... 120 Bảng 4.9: Kết quả đo lường khoảng cách chất lượng kiểm toán ...................................... 121 Bảng 4.10: Kết quả kiểm định các giả thuyết về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ................................................................................................................................ 122 Bảng 4.11: Kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ...................................................................................... 123 Bảng 4.12: Kết quả phân tích KMO và kiểm định Bartlett các biến độc lập (lần 2) ...... 126 Bảng 4.14: Ma trận xoay các nhân tố (lần 2) ...................................................................... 128 Bảng 4.15: Các nhân tố sau khi điều chỉnh ......................................................................... 129 viii Bảng 4.16: Kết quả đánh giá độ tin cậy thang đo các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán sau điều chỉnh ............................................................ 130 Bảng 4.17: Tóm tắt mô hình nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách hợp lý ....................... 135 Bảng 4.18: Phân tích ANOVA các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách hợp lý ............ 135 Bảng 4.19: Hồi quy các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách hợp lý ............................... 136 Bảng 4.20: Tóm tắt mô hình nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chuẩn mực ............... 137 Bảng 4.21: Phân tích ANOVA các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chuẩn mực... 137 Bảng 4.22: Hồi quy các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chuẩn mực ....................... 138 Bảng 4.23: Tóm tắt mô hình nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chất lượng kiểm toán ................................................................................................................................ 139 Bảng 4.24: Phân tích ANOVA các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chất lượng kiểm toán ........................................................................................................................ 139 Bảng 4.25: Hồi quy các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách chất lượng kiểm toán ...... 140 Bảng 4.26: Tóm tắt mô hình nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ........................................................................................................................ 142 Bảng 4.27: Phân tích ANOVA các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ............................................................................................................... 142 Bảng 4.28: Hồi quy các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán 142 Bảng 4.29: Kết quả kiểm định các giả thuyết về các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán ...................................................................................... 143 Bảng 5.1: Tổng hợp kết quả về khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán báo cáo tài chính ................................................................................................................................ 149 Bảng 5.2: Tổng hợp kết quả về các nhân tố ảnh hưởng tới khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán báo cáo tài chính ................................................................................. 152 ix DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Mô hình cấu trúc của Hatherly và cộng sự (1991) .............................................. 20 Hình 1.2: Mô hình cấu trúc của Innes và cộng sự (1997) ................................................... 21 Hình 1.3: Mô hình cấu trúc của Turner và cộng sự (2010) ................................................. 23 Hình 1.4: Mô hình cấu trúc của Ruhnke và Schmidt (2014) .............................................. 25 Hình 1.5: Mô hình cấu trúc của MacDonald (1988) ............................................................ 27 Hình 1.6: Mô hình cấu trúc của Porter (1993) ...................................................................... 29 Hình 1.7: Mô hình cấu trúc của Fulop (2015) ...................................................................... 30 Hình 2.1: Mô hình cấu trúc sử dụng trong luận án .............................................................. 57 Hình 3.1: Quy trình nghiên cứu của luận án ......................................................................... 65 Hình 3.2: Mô hình nghiên cứu khoảng cách kỳ vọng trong kiểm toán .............................. 68 Hình 3.3: Phương pháp đo lường khoảng cách kỳ vọng trong luận án............................. 71 Hình 3.4: Mô hình nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng tớ