Luận án Nghiên cứu các nhân tố tạo lập và ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo đồng bằng sông Cửu Long

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ TRƯƠNG KHÁNH VĨNH XUYÊN NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ TẠO LẬP VÀ ẢNH HƯỞNG ĐẾN LỢI THẾ CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU GẠO ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH Mã số ngành: 62340102 Năm 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ TRƯƠNG KHÁNH VĨNH XUYÊN MSHV: P1316008 NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ TẠO LẬP VÀ ẢNH HƯỞNG ĐẾN LỢI THẾ CẠNH TRANH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU GẠO ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH QUẢN TRỊ KINH DOANH Mã số ngành: 62340102 HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. PHAN ANH TÚ PGS.TS. HUỲNH QUANG LINH Năm 2024 LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành luận án tốt nghiệp, nghiên cứu sinh xin trân trọng gửi lời cảm ơn sâu sắc đến: - Người hướng dẫn khoa học PGS.TS. Phan Anh Tú và PGS.TS. Huỳnh Quang Linh đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án tốt nghiệp. - Cảm ơn quý Thầy/Cô của Trường Kinh tế, Khoa Quản trị kinh doanh, Khoa Kinh doanh Quốc tế, Khoa Sau đại học, Trường Đại học Cần Thơ đã hỗ trợ và chia sẻ nhiều kinh nghiệm hữu ích trong việc thực hiện luận án. - Cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp hỗ trợ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thu thập dữ liệu phục vụ cho luận án. Đặc biệt cám ơn các chuyên gia, quý doanh nghiệp, các tổ chức, hiệp hội trong ngành đã hỗ trợ cho tôi hoàn thành bản khảo sát. - Cảm ơn gia đình và người thân đã luôn ủng hộ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện luận án. Kính chúc quý Thầy/Cô, gia đình, người thân, bạn bè và mọi người dồi dào sức khỏe, thành công trong cuộc sống và trong công việc. Cần Thơ, ngày tháng năm 2024 NCS Trương Khánh Vĩnh Xuyên i TÓM TẮT Trong bối cảnh nền kinh tế hội nhập ngày càng sâu rộng với thế giới, Việt Nam hầu như có lợi thế so sánh trong xuất khẩu gạo nhưng lợi thế cạnh tranh ngành càng giảm do nhiều nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan. Do đó, việc đề xuất các giải pháp cải thiện lợi thế cạnh tranh phù hợp theo đó cũng gặp không ít những trở ngại do thiếu căn cứ khoa học để xác định và phân định rõ đâu là các nhân tố tạo lập lợi thế cạnh tranh và đâu là các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh mặc dù thành tựu ghi nhận được từ các lý thuyết và kết quả nghiên cứu thực nghiệm từ các nghiên cứu trước là công phu. Do vậy, việc xác định đâu là các nhân tố tạo lập và đồng thời ảnh hưởng như thế nào đến lợi thế cạnh tranh của các doanh nghiệp tại khu vực Đồng Bằng Sông Cửu Long là cần thiết nhằm nâng cao lợi thế cạnh tranh trong xuất khẩu gạo và đây cũng là mục tiêu nghiên cứu chính của luận án. Luận án dựa trên cách tiếp cận kết hợp lý thuyết nguồn lực và lý thuyết lợi thế cạnh tranh của Michael Porter để đo lường lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp với phương pháp hỗn hợp bao gồm cả nghiên cứu định tính và định lượng. Ngoài số liệu sơ cấp để kiểm định mô hình nghiên cứu được thu thập từ 116 thương nhân được cấp phép xuất khẩu tại khu vực, tác giả còn sử dụng dữ liệu từ phỏng vấn sâu 16 chuyên gia đang kinh doanh trong ngành và phân tích tình huống 03 doanh nghiệp điển hình trong khu vực. Kết quả của nghiên cứu đạt được đã giải quyết các mục tiêu của luận án trong đó trọng tâm là phân tích khám phá và đo lường tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại khu vực ĐBSCL. Với phương pháp ứng dụng mô hình cấu trúc bình phương nhỏ nhất từng phần (hay thường được gọi ngắn gọn là mô hình đường dẫn) – PLS-SEM, kết quả nghiên cứu cho thấy có 08 nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp (được đo lường bởi ba biến bậc một : chiến lược dẫn đầu chi phí, chiến lược khác biệt hóa và chiến lược tập trung) bao gồm: chất lượng nguồn nhân lực; hành vi nguồn nhân lực; hệ thống thông tin; cấu trúc công nghệ thông tin; khả năng phát triển sản phẩm mới; khả năng xây dựng mối quan hệ nhà cung cấp; khả năng xây dựng mối quan hệ khách hàng; và quản trị rủi ro. Trong đó, nhân tố cấu trúc công nghệ thông tin và khả năng xây dựng mối quan hệ nhà cung cấp có mức độ tác động nhiều nhất đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. Từ kết quả này, tác giả đã đưa ra các hàm ý quản trị phát triển nhân lực có chất lượng, xây dựng mối quan hệ nhà cung cấp được xem là nhân tố quan trọng tạo nên lợi thế cho doanh nghiệp xuất khẩu gạo, cuối cùng các hàm ý quản trị liên quan đến tổ chức như quản trị rủi ro và phát triển công nghệ thông tin để tăng lợi thế cho doanh nghiệp là phù hợp với các nghiên cứu trước đây và quan trọng hơn còn phù hợp với thực tiễn kinh doanh trong bối cảnh cạnh tranh hiện đại giữa các doanh nghiệp có hay không có áp dụng công nghệ. Luận án có các điểm mới hơn so với các nghiên cứu trước đây đó là: Thứ nhất, về phương pháp đo lường lợi thế cạnh tranh dựa trên khái niệm chiến lược cạnh tranh của ii Porter bao gồm chiến lược dẫn đầu chi phí, chiến lược khác biệt hóa và chiến lược tập trung, thay vì là đo lường bằng năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp như các nghiên cứu trước đó tại Việt Nam. Thứ hai, cách tiếp cận của nghiên cứu dựa trên lý thuyết nguồn lực của Barney, khám phá các nhân tố bên trong doanh nghiệp tạo lập nên lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp, đặc biệt là tài sản thương hiệu và sự liên kết đối với nhà cung cấp nguồn nguyên liệu là hai trong số các nguồn lực quan trọng đóng góp vào lợi thế cạnh tranh bền vững của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo. Ngoài ra, một nhân tố mới được khám phá trong mô hình là quản trị rủi ro cũng có ý nghĩa và tác động thuận chiều đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. Thứ ba, nghiên cứu lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại Đồng bằng sông Cửu Long theo hướng tiếp cận vi mô chứ không phải tiếp cận từ đặc điểm môi trường ngành và chính sách vĩ mô được xem là đối tượng nghiên cứu mới. Từ khoá: Lý thuyết nguồn lực, Lý thuyết lợi thế cạnh tranh, chiến lược dẫn đầu chi phí, chiến lược khác biệt hóa, chiến lược tập trung. iii ABSTRACT In the context of an increasingly integrated economy with the world, Vietnam has almost a comparative advantage in rice exports. Still, the industry's competitive advantage is reduced for objective and subjective reasons. Therefore, the proposal of appropriate solutions to improve competitive advantage encounters many obstacles due to the need for a more scientific basis to identify and identify the factors that create competitive advantage. And what factors affect competitive advantage, although the achievements obtained from theories and empirical research results from previous studies are elaborate. Determining the factors that create and affect the competitive advantage to improve the competitive advantage in rice export of enterprises in the Mekong Delta is necessary and also the goal of this research—the main study of the dissertation. The dissertation is based on Michael Porter's approach to combining resource theory and competitive advantage theory with mixed methods, including qualitative and quantitative research. In addition to primary data to test the research model collected from 116 traders licensed to export in the region, the author also uses data from in-depth interviews with 16 industry experts and analyses the situation of 03 typical enterprises in the region. The research results have solved the dissertation’s objectives, focusing on exploratory analysis and measuring the impact of factors affecting the competitive advantage of rice exporting enterprises in the region. Mekong Delta region. With the method of applying the partial least squares structural model (often referred to as the path model for short) - PLS-SEM, the research results show that there are 08 factors affecting competitive advantage. Of the enterprise (measured by three first-order variables: cost leadership strategy, differentiation strategy and concentration strategy), including quality of human resources, human resource behavior, information system, information technology structure, the ability to develop new products; the ability to build supplier relationships; the ability to build customer relationships; and risk management. The information technology structure factor and the ability to build supplier relationships have the most impact on the competitive advantage of enterprises. From this result, the author has given the implications of quality human resource management; building supplier relationships is important in creating advantages for rice exporters. The same management implications related to the organization, such as risk management and the development of information technology to increase the advantages of enterprises, are in line with business practices in the context of modern competition between enterprises with or without the application of technology. The dissertation has newer points compared to previous studies, which are: Firstly, on the method of measuring competitive advantage based on the concept of Porter's iv competitive strategy, including cost leadership strategy, strategic differentiation and focus strategy, instead of being measured by the competitiveness of enterprises as previous studies in Vietnam. Second, the research approach is based on Barney's resource theory, which explores the internal factors that create a competitive advantage for the business, especially brand equity and customer association. Suppliers of raw materials are two of the important resources contributing to the sustainable competitive advantage of rice exporters. In addition, a newly discovered factor in the model, risk management, is also significant and positively affects the competitive advantage of enterprises. Third, studying the competitive advantages of rice exporters in the Mekong Delta in the direction of micro, not from the characteristics of the industry environment and macro policies, is considered the research object. Keywords: Resource theory, competitive advantage theory, cost leadership strategy, differentiation strategy, concentration strategy. v MỤC LỤC CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU ............................................................................................. 1 1.1 SỰ CẦN THIẾT CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ................................................. 1 1.1.1 Xuất phát từ khoảng trống lý thuyết ................................................................ 1 1.1.2 Xuất phát từ vấn đề thực tiễn ........................................................................... 4 1.2 MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU................................................................................... 7 1.2.1 Mục tiêu chung ................................................................................................ 7 1.2.2 Mục tiêu cụ thể ................................................................................................ 7 1.2.3 Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 7 1.3 PHẠM VI NGHIÊN CỨU ..................................................................................... 8 1.3.1 Phạm vi về thời gian ........................................................................................ 8 1.3.2 Phạm vi về không gian .................................................................................... 8 1.3.3 Phạm vi về nội dung nghiên cứu ..................................................................... 9 1.4 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................ 10 1.4.1 Phương pháp định tính ................................................................................... 10 1.4.2 Phương pháp định lượng ................................................................................ 10 1.5 Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA LUẬN ÁN ............................. 11 1.5.1 Đóng góp về khoa học (tính mới của luận án) .............................................. 11 1.5.2 Đóng góp về thực tiễn .................................................................................... 12 1.6 KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN ................................................................................ 12 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ............................... 14 2.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN ................................................................................................ 14 2.1.1 Các khái niệm có liên quan đến lợi thế cạnh tranh ........................................ 14 2.1.2 Khái niệm về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ....................................... 19 2.1.3 Các lý thuyết nền về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ............................ 23 2.1.3.1 Lý thuyết nguồn lực ............................................................................... 23 2.1.3.2 Lý thuyết định vị ................................................................................... 27 2.2 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ LỢI THẾ CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP ..................................................................................................................... 32 2.2.1 Nghiên cứu tiếp cận từ phía doanh nghiệp .................................................... 33 vii 2.2.1.1 Nghiên cứu lợi thế cạnh tranh bằng các chiến lược đơn lẻ ................... 33 2.2.1.2 Nghiên cứu lợi thế cạnh tranh bằng chiến lược kết hợp ........................ 35 2.2.2 Nghiên cứu tiếp cận từ phía khách hàng ........................................................ 39 2.2.3 Tổng quan nghiên cứu tại Việt Nam .............................................................. 42 2.2.4 Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến ngành kinh doanh xuất khẩu gạo . 46 2.3 NHẬN XÉT TỔNG QUAN VÀ XÂY DỰNG MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ....... 50 2.3.1 Nhận xét tổng quan ........................................................................................ 50 2.3.1.1 Những thành tựu trong nghiên cứu ........................................................ 50 2.3.1.2 Khoảng trống trong nghiên cứu ............................................................. 51 2.3.2 Xây dựng mô hình nghiên cứu ...................................................................... 54 2.3.2.1 Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................ 54 2.3.2.2 Giả thuyết và mô hình nghiên cứu ........................................................ 58 CHƯƠNG 3: THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ..................................................................... 64 3.1 THIẾT KẾ QUY TRÌNH NGHIÊN CỨU ........................................................... 64 3.2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................ 69 3.2.1 Phương pháp định tính ................................................................................... 69 3.2.1.1 Phương pháp thảo luận nhóm tập trung................................................. 69 3.2.1.2 Phương pháp phỏng vấn chuyên gia...................................................... 70 3.2.2 Phương pháp định lượng ................................................................................ 70 3.2.2.1 Phương pháp thu thập dữ liệu ................................................................ 71 3.2.2.2 Phương pháp phân tích dữ liệu .............................................................. 72 3.3 KẾT QUẢ PHÁT TRIỂN THANG ĐO .............................................................. 79 3.3.1 Thang đo nháp ............................................................................................... 79 3.3.1.1 Thang đo lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ...................................... 79 3.3.1.2 Thang đo các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ........................................................................................................................... 81 3.3.2 Kết quả thảo luận nhóm tập trung .................................................................. 85 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ...................................... 90 4.1 THỰC TRẠNG KINH DOANH XUẤT KHẨU GẠO CỦA VIỆT NAM ......... 90 4.1.1 Tình hình xuất khẩu gạo của Việt Nam ......................................................... 90 viii 4.1.2 Lợi thế trong xuất khẩu gạo của Việt Nam so với thế giới............................ 91 4.1.2.1 Bối cảnh xuất khẩu gạo trên thế giới ..................................................... 91 4.1.2.2 Đặc điểm các doanh nghiệp xuất nhập khẩu gạo trên thế giới .............. 94 4.1.2.3 Đặc điểm, cấu trúc thị trường ngành gạo tại Việt Nam ......................... 95 4.2 THỰC TRẠNG LỢI THẾ CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP XUẤT KHẨU GẠO TẠI ĐBSCL ......................................................................................... 98 4.2.1 Đặc điểm của doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại ĐBSCL ................................ 98 4.2.2 Thực trạng nguồn lực của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại ĐBSCL ..... 101 4.2.3 Đánh giá tính bền vững của các yếu tố nguồn lực ....................................... 104 4.2.4 Khảo sát tình huống (Case study) về lợi thế cạnh tranh của các doanh nghiệp điển hình trong khu vực ĐBSCL .......................................................................... 106 4.3 KẾT QUẢ PHÂN TÍCH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN LỢI THẾ CẠNH TRANH CỦA DOANH NGHIỆP ........................................................................... 110 4.3.1 Mô tả mẫu khảo sát ...................................................................................... 110 4.3.2 Kiểm định độ tin cậy thang đo ..................................................................... 113 4.3.3 Phân tích nhân tố khám phá ......................................................................... 114 4.3.4 Phân tích mô hình cấu trúc tuyến tính PLS-SEM ........................................ 117 4.3.4.1 Kiểm định các giả định của mô hình ................................................... 117 4.3.4.2 Kết quả mô hình cấu trúc ..................................................................... 121 4.3.4.3 Phân tích SEM biến bậc hai ................................................................. 124 4.3.4.4 Phân tích SEM các biến bậc một ......................................................... 125 4.3.5 Kiểm tra mô hình ......................................................................................... 127 4.3.6 Phân tích sự khác biệt giữa các nhóm doanh nghiệp ................................... 129 4.3.6.1 Phân tích cấu trúc đa nhóm ................................................................. 129 4.3.6.2 Kiểm định giá trị trung bình ................................................................ 131 4.4 THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ........................................................ 135 4.4.1 Mối quan hệ giữa nguồn nhân lực và lợi thế cạnh tranh ............................. 136 4.4.2 Mối quan hệ giữa công nghệ thông tin và lợi thế cạnh tranh ...................... 137 4.4.3 Quản trị rủi ro và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ............................... 137 4.4.4 Mối quan hệ giữa khả năng và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp .......... 138 ix 4.4.5 Kết quả từ nghiên cứu thực tiễn ................................................................... 139 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý QUẢN TRỊ .................................................. 141 5.1 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 141 5.2 HÀM Ý QUẢN TRỊ ........................................................................................... 143 5.2.1 Hàm ý quản trị đối với phát triển công nghệ và CNTT ............................... 144 5.2.2 Hàm ý quản trị đối với phát triển mối quan hệ nhà cung cấp và khách hàng ............................................................................................................................... 145 5.2.3 Hàm ý quản trị trong phát triển chất lượng và hành vi nguồn nhân lực ...... 147 5.2.4 Hàm ý quản trị rủi ro trong tổ chức của doanh nghiệp ................................ 148 5.2.5 Định hướng về chiến lược cạnh tranh cho các doanh nghiệp xuất khẩu gạo ............................................................................................................................... 148 5.3 HẠN CHẾ VÀ GỢI Ý HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO ........................ 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................... 1 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ..................................................... 21 PHỤ LỤC 1: CÁC CHÍNH SÁCH CÓ TÁC ĐỘNG ĐẾN NGÀNH GẠO NĂM 2022 ....................................................................................................................................... 22 PHỤ LỤC 2: XÂY DỰNG THANG ĐO ...................................................................... 30 PHỤ LỤC 3: DANH SÁCH THẢO LUẬN NHÓM TẬP TRUNG VÀ PHỎNG VẤN CHUYÊN GIA .............................................................................................................. 52 PHỤ LỤC 4: KẾT QUẢ PHÂN TÍCH DỮ LIỆU ........................................................ 58 x DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1. Tóm tắt các lý thuyết tiếp cận liên quan đến lợi thế cạnh tranh ................... 19 Bảng 2.2. Tổng hợp các khái niệm lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp...................... 22 Bảng 2.3 Nguồn lực của doanh nghiệp......................................................................... 24 Bảng 2.4. Cấu trúc VRIN và lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ............................... 26 Bảng 2.5. Bảng tóm lược các kết quả nghiên cứu liên quan đến chiến lược cạnh tranh của doanh nghiệp ........................................................................................................... 37 Bảng 2.6. Các nghiên cứu lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp tiếp cận từ phía khách hàng ............................................................................................................................... 42 Bảng 2.7. Các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ................ 59 Bảng 2.8. Mối quan hệ giữa các nhân tố tạo lập và nhân tố ảnh hưởng đến LTCT của doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại ĐBSCL ....................................................................... 62 Bảng 3.1. Số doanh nghiệp được cấp phép xuất khẩu gạo tại khu vực ĐBSCL ........... 71 Bảng 3.2. So sánh phương pháp CB-SEM và PLS-SEM .............................................. 74 Bảng 3.3. Đo lường chiến lược dẫn đầu chi phí của doanh nghiệp ............................... 79 Bảng 3.4. Đo lường chiến lược khác biệt hóa của doanh nghiệp .................................. 80 Bảng 3.5. Đo lường chiến lược tập trung của doanh nghiệp ......................................... 81 Bảng 3.6. Đo lường thang đo chất lượng nguồn nhân lực ............................................ 81 Bảng 3.7. Đo lường thang đo hành vi nguồn nhân lực .................................................. 82 Bảng 3.8. Thang đo thành phần hệ thống thông tin....................................................... 82 Bảng 3.9. Thành phần thang đo cấu trúc CNTT............................................................ 83 Bảng 3.10. Thành phần thang đo quản trị rủi ro ............................................................ 83 Bảng 3.11. Thành phần thang đo khả năng phát triển sản phẩm ................................... 84 Bảng 3.12. Thành phần thang đo khả năng xây dựng mối quan hệ .............................. 84 Bảng 3.13. Kết quả thảo luận nhóm về thang đo lợi thế cạnh tranh ............................. 85 Bảng 3.14. Kết quả thảo luận nhóm về thang đo các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh ............................................................................................................................... 88 Bảng 4.1. Sản lượng, kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam .................................... 91 Bảng 4.2. Hệ số RCA của gạo Việt Nam so với thế giới .............................................. 93 Bảng 4.3. Số lượng doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại khu vực ĐBSCL ......................... 99 Bảng 4.4. Kết quả khảo sát tầm quan trọng của các nguồn lực ................................... 102 xi Bảng 4.5. Kết quả khảo sát tính bền vững của các nguồn lực của DNXK gạo ........... 104 Bảng 4.6. So sánh cấu trúc VRIN của các công ty ...................................................... 108 Bảng 4.7. Địa phương nghiên cứu ............................................................................... 111 Bảng 4.8. Loại hình doanh nghiệp ............................................................................... 112 Bảng 4.9. Thành viên VFA .......................................................................................... 112 Bảng 4.10. Số lượng lao động trong doanh nghiệp ..................................................... 112 Bảng 4.11. Số vốn chủ sở hữu của doanh nghiệp ........................................................ 113 Bảng 4.12. Kiểm định Cronbach’s Alpha thang đo các biến trong mô hình .............. 113 Bảng 4.13. Kết quả phân tích nhân tố khám phá các biến độc lập lần 2 ..................... 115 Bảng 4.14. Kết quả phân tích nhân tố khám phá biến phụ thuộc ................................ 116 Bảng 4.15. Kết quả xoay nhân tố 3 nhóm biến phụ thuộc gộp chung ......................... 116 Bảng 4.16. Hệ số tải ngoài các biến trong mô hình ..................................................... 117 Bảng 4.17. Kết quả kiểm định độ tin cậy và giá trị thang đo ...................................... 119 Bảng 4.18. Phân tích chỉ số HTMT ............................................................................. 120 Bảng 4.19. Kiểm định độ tin cậy biến bậc 2 ............................................................... 120 Bảng 4.20. Quan hệ biến bậc một và bậc hai .............................................................. 121 Bảng 4.21. Kiểm định Bootstrapping biến bậc 2......................................................... 124 Bảng 4.22. Kiểm định Bootstrapping biến bậc 1......................................................... 125 Bảng 4.23. Kiểm định VIF .......................................................................................... 127 Bảng 4.24. Kiểm định R2 ............................................................................................. 127 Bảng 4.25. Kiểm định f2 ............................................................................................. 128 Bảng 4.26. Kiểm định Q2............................................................................................. 128 Bảng 4.27. Phân tích cấu trúc đa nhóm giữa nhóm doanh nghiệp tham gia và không tham gia hiệp hội lương thực VFA ....................................................................................... 130 Bảng 4.28. Tác động của các nhân tố đến 2 nhóm doanh nghiệp ............................... 130 Bảng 4.29. Kết quả kiểm định sự khác biệt theo loại hình doanh nghiệp ................... 131 Bảng 4.30. Kết quả kiểm định ANOVA ...................................................................... 131 Bảng 4.32. Kết quả phân tích sự khác biệt giữa số vốn chủ sở hữu ............................ 132 Bảng 4.33. Kiểm định Bonferroni biến vốn chủ sở hữu.............................................. 133 Bảng 4.34. Kiểm định Bonferroni biến số lượng lao động của doanh nghiệp ............ 134 xii Bảng 4.35. Kết quả kiểm định các giả thuyết .............................................................. 135 Bảng 5.1. Cơ sở đề xuất hàm ý quản trị ...................................................................... 143 xiii DANH MỤC HÌNH Hình 2.1. Mô hình tổng quát về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp .......................... 22 Hình 2.2. Mô hình năm áp lực cạnh tranh ..................................................................... 29 Hình 2.3. Nguồn của lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ........................................... 30 Hình 2.4. Kết hợp các chiến lược cạnh tranh dẫn đến lợi thế cạnh tranh ...................... 30 Hình 2.5. Mô hình chuỗi giá trị của doanh nghiệp ........................................................ 31 Hình 2.6. Các nhân tố tạo lập lợi thế cạnh tranh (bền vững) của doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại Thái Lan ............................................................................................................. 47 Hình 2.7. Mô hình nghiên cứu các nhân tố tạo lập và ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ........................................................................................................... 63 Hình 3.1. Quy trình thiết kế tuần tự khám phá .............................................................. 65 Hình 3.2. Quy trình nghiên cứu ..................................................................................... 69 Hình 4.1. Tỉ lệ 10 quốc gia sản xuất nhiều gạo nhất thế giới ........................................ 92 Hình 4.2. Xu hướng của 3 quốc gia xuất khẩu nhiều gạo nhất thế giới ........................ 93 Hình 4.3. Kết quả mô hình cấu trúc tuyến tính các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp (giai đoạn 1) .......................................................................... 122 Hình 4.4. Kết quả mô hình cấu trúc tuyến tính các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp (giai đoạn 2) .......................................................................... 123 xiv DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Tiếng Việt CNTT Công nghệ thông tin ĐBSCL Đồng Bằng Sông Cửu Long DNNN Doanh nghiệp nhà nước DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa HTX Hợp tác xã LTCT Lợi thế cạnh tranh NN-PTNT Nông nghiệp Phát triển nông thôn QTRR Quản trị rủi ro VSATTT Vệ sinh an toàn thực phẩm Tiếng Anh AFTA ASEAN Free Trade Area: Khu vực mậu dịch tự do ASEAN AEC ASEAN Economic Community: Cộng đồng kinh tế ASEAN APEC Asia-Pacific Economic Cooperation: Diễn đàn hợp tác châu Á- Thái Bình Dương ASEAN Association of South East Asian Nations: Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á Global GAP Global Good Agricultural Practice: Tiêu chuẩn hàng nông nghiệp toàn cấu IO Industrial Organization: Tổ chức các ngành công nghiệp OECD Organization for Economic Cooperation and Developmen: Tổ chức các quốc gia phát triển MBV Maket Based View: Quan điểm thị trường SCP Structure-Conduct-Performance: Cấu trúc- Hành vi- Hiệu quả RBV Resource Based View: Quan điểm nguồn lực RCA Revealed Comparative Advantage: Chỉ tiêu đánh giá lợi thế so sánh VCCI Vietnam Chamber of Commerce and Industry: Phòng thương mại và công nghiệp Việt Nam VFA VietNam Food Association: Hiệp hội lương thực Việt Nam xv VRIN Valuable- Rare- Costly to Imitate- Nonsubstitutable: Có giá trị- Khan hiếm- chi phí cho sự bắt chước- Không thể thay thế USDA United States Department of Agriculture: Bộ nông nghiệp Hoa Kỳ VietGAP Vietnamese Good Agricultural Practices: Tiêu chuẩn hàng nông nghiệp Việt Nam WTO World Trade Organization: Tổ chức thương mại Thế giới xvi CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU Nội dung chính của chương 1 tập trung luận giải tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn kinh doanh của các doanh nghiệp xuất khẩu gạo tại Việt Nam và các công trình lí luận của các nhà nghiên cứu về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. Bên cạnh đó, chương 1 cũng xác lập những mục tiêu nghiên cứu và hệ thống câu hỏi nghiên cứu nhằm làm cơ sở cho việc xây dựng mô hình nghiên cứu sau này. 1.1 SỰ CẦN THIẾT CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1.1 Xuất phát từ khoảng trống lý thuyết Nghiên cứu về lợi thế cạnh tranh là vấn đề vốn đã được rất nhiều học giả cũng như các nhà hoạch định chính sách quan tâm, nghiên cứu. Theo thống kê chưa đầy đủ của tác giả, hiện nay đã có trên 160 công trình nghiên cứu về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp và các nghiên cứu có liên quan. Đặc biệt là các nghiên cứu về lợi thế cạnh tranh có ba cấp độ nghiên cứu đó là cấp độ quốc gia (liên quan đến lợi thế so sánh hoặc năng lực cạnh tranh quốc gia); cấp độ ngành và cấp độ doanh nghiêp. Ở đây, tác giả tập trung nghiên cứu lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp (cấp độ vi mô khác với cấp độ vĩ mô). Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là giữa các công trình nghiên cứu ấy lại tồn tại những bất cập, những mâu thuẫn có phần gay gắt, loại trừ nhau cả về bình diện lí thuyết lẫn thực tiễn. Có thể liệt kê ra có rất nhiều quan điểm trong nghiên cứu lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp như sau: quan điểm dựa trên thị trường (Market based view – MBV); quan điểm dựa trên tri thức (Knowledge based view – KBV); quan điểm dựa trên khả năng/ năng lực; quan điểm dựa trên các mối quan hệ (Relationship). Thực chất, các quan điểm dựa trên tri thức, khả năng/ năng lực hay dựa trên các mối quan hệ cũng xuất phát và phát triển từ quan điểm dựa vào nguồn lực- thuộc nguồn lực vô hình của doanh nghiệp. Ngoài ra, trong khuôn khổ nghiên cứu tại Việt Nam, một vài nghiên cứu tách riêng hai quan điểm chính trên thành nhiều cách tiếp cận khác nhỏ hơn trong nghiên cứu về lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. Theo Long (2011), đặc điểm của doanh nghiệp theo lý thuyết khởi sự doanh nghiệp (entrepreneurship) có thể được xem như là nguồn lực đặc biệt của công ty nhưng gắn liền với phẩm chất, năng lực của doanh nhân xuất phát từ quan điểm của Schumpeter (1883-1950). Hoặc một hướng tiếp cận khác về lý thuyết năng lực cạnh tranh đó là năng lực động (dynamic capapilities) để phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp (Hương, 2017; Thọ & Trang, 2009). 1 Tuy nhiên, dù theo cách tiếp cận nào thì các nghiên cứu này vẫn bộc lộ các hạn chế sau khi áp dụng chung cho tất cả môi trường cạnh tranh ở từng quốc gia cụ thể các khoảng trống trong nghiên cứu được tác giả tóm tắt như sau: (1) Theo lý thuyết nguồn lực, các nghiên cứu thực nghiệm về các nhân tố tạo lập và các nhân tố ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp thường được nghiên cứu độc lập nhau. Trong khi đó, có nhiều nhân tố vừa là nhân tố tạo lập nhưng cũng vừa là nhân tố ảnh hưởng ở các nghiên cứu và hai khái niệm này chưa được nhấn mạnh. Điểm chung ở các nghiên cứu này đều có cùng hướng tiếp cận từ phía doanh nghiệp thay vì từ phía khách hàng. Việc nhận diện và xác định đâu là nhân tố tạo lập và đâu là nhân tố tác động hay tổng hợp các nhân tố tạo lập và ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh là điều cần thiết mặc dù việc phân định này có thể chỉ mang tính chất tương đối và khá phức tạp. Do những giới hạn về sự am hiểu của tác giả về mặt khái niệm, nên luận án của tác giả lựa chọn các nhân tố vừa tạo lập, vừa ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh, các nhân tố này xuất phát từ nguồn lực bên trong của doanh nghiệp, khả năng và mối quan hệ của doanh nghiệp với môi trường bên ngoài. (2) Các nghiên cứu dựa vào lý thuyết nguồn lực (RBV –Resource Based View) với luận điểm cơ sở của Penrose (1959) và Wernerfelt (1984) là lý thuyết phát triển công ty. Đã có nhiều tác giả phát triển lý thuyết này thành mô hình năng lực cạnh tranh cốt lõi (core competencies) và lợi thế cạnh tranh bền vững (Sustainable competitive advangtage- SCA) như Prahalad & Hamel, 1990; Barney, 1991. Các nghiên cứu điển hình dựa trên cơ sở lý luận này của các tác giả Barney (1991); Amit và cộng sự (1993); Markides (1994); Prahalad và Hamel (1994); Papp (1995); Hoskisson và cộng sự (1999); Powell (2001); Lockett và Thompson (2001); Ray (2004); Furrer và Goussevskaia (2008) có các kết luận quan trọng rằng các nguồn lực vô hình của doanh nghiệp (như danh tiếng, bí quyết, tri thức của người lao động, văn hóa, hệ thống tổ chức, cơ sở dữ liệu, năng lực động) chính là nguồn để tạo nên lợi thế cạnh tranh, đặc biệt là lợi thế cạnh tranh bền vững cho doanh nghiệp. Tuy nhiên, các nghiên cứu này còn chưa đề cập đến những yếu tố phức tạp hơn ví dụ như công nghệ thông tin hay khả năng quản trị rủi ro của tổ chức có tạo nên và ảnh hưởng đến lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp. (3) Theo quan điểm của Porter, 1980 (còn gọi là quan điểm của các tổ chức công nghiệp IO- Industrial Organization) với mô hình cấu trúc thị trường, hành vi và hiệu quả doanh nghiệp (SCP-Structure, Conduct, Performane), theo đó, lợi thế cạnh tranh có nghĩa là doanh nghiệp phải liên tục cung cấp cho thị trường một giá trị đặc biệt mà không có đối thủ cạnh tranh nào có thể cung cấp được với mô hình chuỗi giá trị cho doanh nghiệp (value chain) và các chiến lược cạnh tranh trong một môi trường ngành cụ thể (mô hình năm áp lực cạnh tranh). Các kết quả nghiên cứu dựa trên quan điểm này đều có kết luận rằng 2