Luận án Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính của các doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------

-------- HÀ HỒNG HẠNH NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỬ DỤNG DỊCH VỤ KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NHỎ VÀ VỪA TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Kế toán, kiểm toán và phân tích Mã số: 62340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN MẠNH DŨNG 2. TS. TÔ VĂN NHẬT Hà Nội - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này là do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, tháng 08 năm 2018 Tác giả luận án Hà Hồng Hạnh LỜI CẢM ƠN Trải qua bốn năm học tập và nghiên cứu nghiêm túc, luận án là kết quả của chuỗi thời gian học hỏi và nỗ lực của bản thân tác giả cùng với sự hỗ trợ, động viên và giúp đỡ rất lớn từ phía gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. Lời đầu tiên tác giả xin được chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Viện Đào tạo sau đại học, Viện Kế toán – Kiểm toán, Trường Đại học Kinh tế quốc dân luôn luôn tạo điều kiện tốt nhất để nghiên cứu sinh hoàn thành quá trình học tập và nghiên cứu. Tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến hai thầy giáo hướng dẫn: PGS.TS. Trần Mạnh Dũng và TS. Tô Văn Nhật, đã luôn luôn nhiệt tình chỉ bảo, động viên và hướng dẫn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả cũng xin được cảm ơn các thầy cô giáo và các đồng nghiệp tại Viện Kế toán – Kiểm toán Trường Đại học Kinh tế quốc dân đã đóng góp nhiều lời khuyên quý báu và chân thành để tác giả hoàn thành luận án. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn tới các bạn bè đang công tác trong lĩnh vực kế toán, kiểm toán, tài chính và quý doanh nghiệp đã giúp đỡ rất nhiều trong quá trình xây dựng bảng hỏi và thực hiện khảo sát. Sau cùng, tác giả muốn dành lời cảm ơn tới cha mẹ và gia đình nhỏ đã luôn đồng hành, động viên và là nguồn động lực lớn nhất để tác giả hoàn thành luận án này. Hà Nội, tháng 08 năm 2018 Tác giả luận án Hà Hồng Hạnh MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC SƠ ĐỒ CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU ......................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 1.2. Tổng quan nghiên cứu ..................................................................................... 4 1.2.1. Nghiên cứu quốc tế về các yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của các DNNVV ........................................................................................ 4 1.2.2. Nghiên cứu trong nước về các yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của DNNVV ..................................................................................... 10 1.3. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 14 1.4. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................ 15 1.5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 15 1.5.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 15 1.5.2. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 16 1.6. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................. 16 1.7. Đóng góp mới của đề tài ................................................................................ 17 1.8. Kết cấu của đề tài .......................................................................................... 18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1......................................................................................... 19 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ THUYẾT CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỬ DỤNG DỊCH VỤ KIỂM TOÁN BCTC CỦA CÁC DNNVV ................................ 20 2.1. Lý luận chung về doanh nghiệp nhỏ và vừa ................................................. 20 2.1.1. Khái niệm và tiêu chí phân loại DNNVV .................................................. 20 2.1.2. Đặc điểm DNNVV tại Việt Nam ảnh hưởng tới sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC.................................................................................................................. 25 2.2. Lý luận cơ bản về kiểm toán báo cáo tài chính và dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính ................................................................................................................ 30 2.2.1. Khái niệm về kiểm toán báo cáo tài chính ................................................. 30 2.2.2. Mục tiêu kiểm toán báo cáo tài chính ........................................................ 33 2.2.3. Dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính .......................................................... 34 2.2.4. Cơ sở lý thuyết liên quan về kiểm toán báo cáo tài chính ........................... 36 2.3. Cơ sở lý thuyết giải thích yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán báo cáo tài chính của các DNNVV ....................................................................... 42 2.3.1. Lý thuyết đại diện ...................................................................................... 42 2.3.2. Lý thuyết hành vi hợp lý ............................................................................ 46 2.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của DNNVV ... 49 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................... 57 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..................................................... 58 3.1. Quy trình nghiên cứu .................................................................................... 58 3.2. Phương pháp nghiên cứu định tính .............................................................. 59 3.2.1. Thiết kế bảng câu hỏi khảo sát ................................................................... 59 3.2.2. Phỏng vấn sâu ........................................................................................... 64 3.3. Nghiên cứu định lượng sơ bộ ........................................................................ 65 3.3.1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo ............................................................... 65 3.3.2. Diễn đạt và mã hóa lại thang đo ................................................................. 67 3.4. Nghiên cứu định lượng chính thức ............................................................... 69 3.4.1. Mẫu lựa chọn............................................................................................. 69 3.4.2. Thu thập dữ liệu ........................................................................................ 69 3.4.3. Thông tin về mẫu ....................................................................................... 70 3.4.4. Xử lý dữ liệu ............................................................................................. 74 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................... 77 CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................ 78 4.1. Khái quát về các DNNVV tại Việt Nam ........................................................ 78 4.1.1. Hoạt động của các DNNVV tại Việt Nam ................................................. 78 4.1.2. Cơ cấu DNNVV tại Việt Nam ................................................................... 84 4.2. Thực trạng nhu cầu sử dụng và năng lực cung cấp dịch vụ kiểm toán BCTC của các DNNVV tại Việt Nam .................................................................. 85 4.2.1. Nhu cầu sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của DNNVV tại Việt Nam ...... 86 4.2.2. Năng lực cung cấp dịch vụ kiểm toán BCTC cho các DNNVV tại Việt Nam .. 89 4.3. Kết quả nghiên cứu ........................................................................................ 91 4.3.1. Đánh giá độ tin cậy của thang đo ............................................................... 92 4.3.2. Xây dựng ma trận tương quan ................................................................... 94 4.3.3. Phân tích nhân tố khám phá ....................................................................... 96 Kiểm định KMO và kiểm định Barlett................................................................. 96 4.3.4. Kiểm định giả thiết thiết lập mô hình nghiên cứu ...................................... 98 4.4. Phân tích các yếu tố tác động đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của các DNNVV ............................................................................................................... 100 4.4.1. Tác động của nhận thức về lợi ích kiểm toán ........................................... 101 4.4.2. Tác động của các bên liên quan ............................................................... 101 4.4.3. Tác động của chuẩn mực chủ quan .......................................................... 102 4.4.4. Tác động của sự giới thiệu ....................................................................... 102 4.4.5. Tác động của giá phí kiểm toán ............................................................... 102 4.4.6. Tác động của quy mô .............................................................................. 102 4.4.7. Mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của DNNVV ............................................................................................................ 103 4.5. Phân tích sự khác biệt sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của các DNNVV . 105 4.6. Dự báo của mô hình hồi quy logistic ........................................................... 107 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4....................................................................................... 108 CHƯƠNG 5 KẾT LUẬN VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ ................................. 109 5.1 Tóm tắt nội dung nghiên cứu ....................................................................... 109 5.2. Khuyến nghị đối với các DNNVV tăng cường sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC .................................................................................................................. 110 5.2.1. Tác động tới yếu tố nhận thức về lợi ích kiểm toán của chủ/ người điều hành doanh nghiệp ..................................................................................................... 110 5.2.2. Tác động tới yếu tố quy mô doanh nghiệp ............................................... 112 5.2.3. Tác động tới yếu tố giá phí kiểm toán ...................................................... 113 5.2.4. Tác động tới yếu tố bên liên quan ............................................................ 114 5.3. Một số khuyến nghị đối với các công ty kiểm toán độc lập ........................ 115 5.3.1. Tác động tới yếu tố nhận thức về lợi ích kiểm toán của chủ/ người điều hành doanh nghiệp ..................................................................................................... 115 5.3.2. Tác động tới yếu tố giá phí kiểm toán ...................................................... 116 5.3.3. Hoàn thiện tổ chức kiểm toán báo cáo tài chính của các DNNVV ........... 118 5.3.4. Đa dạng hóa dịch vụ kiểm toán BCTC và các dịch vụ chuyên môn khác cho DNNVV ............................................................................................................ 120 5.4. Một số khuyến nghị đối với các cơ quan Nhà nước ................................... 121 5.4.1. Hoàn thiện khung pháp lý phát triển dịch vụ kiểm toán BCTC ................ 121 5.4.2. Cải thiện phương thức hỗ trợ DNNVV thông qua phát triển thị trường dịch vụ kiểm toán BCTC .......................................................................................... 123 5.4.3. Tiếp tục thực hiện triệt để việc cải thiện môi trường kinh doanh .............. 124 5.4.4. Các kiến nghị đối với cơ quan, trung tâm xúc tiến hỗ trợ DNNVV .......... 125 5.5. Một số khuyến nghị đối với các trường đại học và cơ sở đào tạo .............. 125 5.6. Hạn chế của đề tài và các hướng nghiên cứu tiếp theo .............................. 126 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5....................................................................................... 127 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 128 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 AEC Cộng đồng kinh tế ASEAN 2 APEC Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á Thái - Bình Dương 3 BCTC Báo cáo tài chính 4 DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa 5 HOSE Sở Giao dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh 6 HNX Sở Giao dịch chứng khoán Hà Nội 7 HTKSNB Hệ thống kiểm soát nội bộ 8 KTĐL Kiểm toán độc lập 9 KTV Kiểm toán viên 10 NYSE Sở Giao dịch chứng khoán New York 11 SPSS Phần mềm thống kê kinh tế 12 TSCĐ Tài sản cố định 13 TRA Lý thuyết hành vi hợp lý 14 VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam 15 WTO Tổ chức Thương mại thế giới DANH MỤC BẢNG Bảng 2.1: Xếp loại DNNVV của một số quốc gia và khu vực .................................... 22 Bảng 2.2: Phân loại DNNVV tại Việt Nam theo ngành nghề hoạt động ..................... 24 Bảng 2.3: Sự tương thích trong phân loại doanh nghiệp theo tiêu chí lao động và theo tiêu chí vốn năm 2016 ............................................................................... 26 Bảng 2.4: Phân bổ DN theo quy mô và hình thức sở hữu năm 2016 ........................... 27 Bảng 3.1: Thang đo Sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC .............................................. 60 Bảng 3.2: Thang đo nhận thức về lợi ích kiểm toán ................................................... 60 Bảng 3.3: Thang đo các bên liên quan đến DNNVV .................................................. 61 Bảng 3.4: Thang đo chuẩn mực chủ quan .................................................................. 62 Bảng 3.5: Thang đo sự giới thiệu ............................................................................... 62 Bảng 3.6: Thang đo giá phí kiểm toán........................................................................ 63 Bảng 3.7: Thang đo quy mô của doanh nghiệp........................................................... 63 Bảng 3.8: Kết quả đánh giá sơ bộ thang đo bằng Cronbach Alpha ............................. 66 Bảng 3.9: Thang đo hiệu chỉnh và mã hóa lại ............................................................. 67 Bảng 4.1: Lý do DNNVV Không sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC ......................... 88 Bảng 4.2 : Lý do các DNNVV Có sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC ........................ 89 Bảng 4.3. Kết quả đánh giá độ tin cậy của thang đo thông qua khảo sát chính thức ...... 92 Bảng 4.4: Tương quan giữa các biến – Correlation Matrix ......................................... 95 Bảng 4.5: Kết quả kiểm định KMO và kiểm định Barlett ........................................... 96 Bảng 4.6: Kết quả phân tích nhân tố EFA .................................................................. 97 Bảng 4.7: Kết quả kiểm định độ phù hợp mô hình hồi quy Logistic ........................... 98 Bảng 4.8: Kết quả kiểm định độ phù hợp tổng quát của mô hình Omnibus Tests of Model Coefficients ................................................................................... 98 Bảng 4.9: Kết quả kiểm định ý nghĩa các hệ số của mô hình ...................................... 99 Bảng 4.10: Kết quả kiểm định mức độ chính xác của mô hình ................................. 100 Bảng 4.11: Kết quả kiểm định ý nghĩa các hệ số của mô hình .................................. 101 Bảng 4.12: Tổng hợp các biến có ý nghĩa thống kê .................................................. 103 Bảng 4.13: Kết quả phân tích sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của các DNNVV theo lĩnh vực hoạt động .................................................................................. 106 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1: Vị trí địa lý của các doanh nghiệp trong mẫu nghiên cứu ....................... 71 Biểu đồ 3.2: Mô tả quy mô theo tổng tài sản và lao động trong mẫu nghiên cứu ........ 72 Biểu đồ 3.3: Mô tả giới tính, bằng cấp và chức vụ của đối tượng được hỏi trong mẫu nghiên cứu ............................................................................................ 73 Biểu đồ 4.1: Tỷ lệ DN kinh doanh thua lỗ theo quy mô DN giai đoạn 2010 - 2016 .... 79 Biểu đồ 4.2: Những khó khăn lớn nhất đối với tăng trưởng của các DNNVV Việt Nam 80 Biểu đồ 4.3 Thu nhập bình quân của người lao động theo quy mô DN trong giai đoạn 2008 – 2016 .......................................................................................... 81 Biểu đồ 4.4 Chỉ số thanh toán hiện tại của DN theo quy mô trong giai đoạn 2008 – 2016 .. 82 Biểu đồ 4.5 Chỉ số khả năng trả lãi vay của DN theo quy mô trong giai đoạn 20010 – 2016 . 82 Biểu đồ 4.6 Hiệu suất sinh lợi trên tài sản – ROA của DN phân theo quy mô giai đoạn 2008 - 2016 .......................................................................................... 83 Biểu đồ 4.7 Hiệu suất sinh lợi trên tài sản – ROE của DN phân theo quy mô giai đoạn 2008 - 2016 .......................................................................................... 84 Biểu đồ 4.8: Cơ cấu các DNNVV tại Việt Nam theo lĩnh vực hoạt động .................... 85 Biểu đồ 4.9: Biểu đồ sử dụng dịch vụ phát triển kinh doanh của DNNVV Việt Nam 87 Biểu đồ 4.10: Biểu đồ mức độ sử dụng các dịch vụ phát triển kinh doanh của DNNVV Việt Nam .............................................................................................. 87 Biểu đồ 4.11 Top 10 Công ty KTĐL có doanh thu lớn nhất 2016 .............................. 90 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Mô tả về hoạt động kiểm toán BCTC ........................................................ 31 Sơ đồ 2.2: Mô tả về hoạt động kiểm toán BCTC theo quan điểm của Porter và cộng sự . 32 Sơ đồ 2.3: Mối quan hệ giữa chủ sở hữu và nhà quản lý ............................................ 35 Sơ đồ 2.4: Những lý thuyết cơ bản về kiểm toán ........................................................ 38 Sơ đồ 2.5: Mô hình Lý thuyết hành vi hợp lý (TRA) của Fishbein và Ajzen (1975) ... 47 Sơ đồ 2.6: Các yếu tố ảnh hưởng đến việc sử dụng dịch vụ của chủ thể tổ chức của Kotler (2007) ............................................................................................ 49 Sơ đồ 2.7: Mối quan hệ giữa kiểm toán độc lập, khách thể kiểm toán và người sử dụng BCTC ....................................................................................................... 51 Sơ đồ 2.8: Mô hình nghiên cứu đề xuất của luận án về các yếu tố ảnh hưởng đến sử dụng dịch vụ kiểm toán BCTC của DNNVV ............................................ 56 Sơ đồ 3.1: Quy trình nghiên cứu của luận án .............................................................. 58 Sơ đồ 5.1: Quy trình kiểm toán BCTC của các công ty KTĐL ................................. 119 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Theo báo cáo thường niên doanh nghiệp Việt Nam 2016 của Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI, 2017) thì hiện nay, phần lớn doanh nghiệp Việt Nam có quy mô nhỏ và vừa. Nếu xét về quy mô lao động, trong tổng số 402.251 doanh nghiệp đang hoạt động năm 2016 thì có tới 393.928 doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV), chiếm tới 97,9%. Trong nền kinh tế loại hình doanh nghiệp này đóng vai trò quan trọng, nhất là tạo việc làm, tăng thu nhập cho người lao động, tạo nên ngành công nghiệp và dịch vụ phụ trợ quan trọng, giúp huy động các nguồn lực xã hội cho đầu tư phát triển, xóa