Luận án Nghiên cứu cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển thành phố Hải Phòng

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ NGUYỄN VĂN CƯỜNG NGHIÊN CỨU CẢI THIỆN SINH KẾ TRONG KHAI THÁC HẢI SẢN ĐỐI VỚI NGƯ DÂN VÙNG VEN BIỂN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC NÔNG NGHIỆP - 2015 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯ NGUYỄN VĂN CƯỜNG NGHIÊN CỨU CẢI THIỆN SINH KẾ TRONG KHAI THÁC HẢI SẢN ĐỐI VỚI NGƯ DÂN VÙNG VEN BIỂN THÀNH PHỐ HẢI PHÒNG Chuyên ngành: Kinh tế phát triển Mã số: 62.31.01.05 Người hướng dẫn khoa học GS.TS. Phạm Vân Đình HÀ NỘI, 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng bảo vệ để lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả luận án Nguyễn Văn Cường ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án này, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ của nhiều tập thể, các nhân. Tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: - Ban Giám đốc, Ban Quản lý đào tạo, Ban Chủ nhiệm Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn và các thầy, cô giáo trong Bộ môn Kinh tế nông nghiệp và Chính sách, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại Học viện cũng như trong quá trình thực hiện luận án. - GS.TS. Phạm Vân Đình đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi nghiên cứu và thực hiện luận án. - Lãnh đạo, cán bộ, chuyên viên thuộc các cơ quan: Bộ Nông nghiệp và PTNT; Ủy ban nhân dân thành phố Hải Phòng, Sở NN&PTNT, Chi cục Khai thác và Bảo vệ nguồn lợi thủy sản Hải Phòng; Ủy ban nhân dân, Phòng NN&PTNT, Phòng Kinh tế các quận huyện: Đồ Sơn, Kiến Thụy, Thủy Nguyên, Cát Hải; Đảng ủy, Ủy ban nhân dân các xã phường: Ngọc Hải (Đồ Sơn), Đại Hợp (Kiến Thụy), Lập Lễ (Thủy Nguyên), Phù Long (Cát Hải) và người dân địa phương đã nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, khảo sát, điều tra thực tế, cung cấp thông tin, số liệu. - Các chuyên gia, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, khích lệ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu học tập và hoàn thành luận án này. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2015 Tác giả luận án Nguyễn Văn Cường iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ..................................................................................................... vii Danh mục bảng .............................................................................................................. viii Danh mục đồ thị ............................................................................................................... xi Danh mục hình ................................................................................................................. xi Danh mục hộp ................................................................................................................. xii Trích yếu luận án ........................................................................................................... xiii Thesis abstact .................................................................................................................. xv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ..................................................................... 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................. 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 4 1.4. Những đóng góp mới của luận án ......................................................................... 4 Phần 2. Tổng quan các vấn đề lý luận và thực tiễn về sinh kế, cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển ................................... 6 2.1. Cơ sở lý luận về cải thiện sinh kế đối với ngư dân .............................................. 6 2.1.1. Một số khái niệm có liên quan .............................................................................. 6 2.1.2. Khung sinh kế bền vững trong khai thác hải sản đối với ngư dân ...................... 10 2.1.3. Ý nghĩa nghiên cứu cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân .......... 16 2.1.4. Đặc điểm cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển ............................................................................................................... 17 2.1.5. Nội dung nghiên cứu cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ........ 19 2.1.6. Các nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ............................................................................................................... 26 2.2. Cơ sở thực tiễn về cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ..... 28 2.2.1. Kinh nghiệm của một số quốc gia trên thế giới .................................................. 28 iv 2.2.2. Thực tiễn cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ở nước ta ........ 32 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 40 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 41 3.1. Cách tiếp cận và khung phân tích cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ................................................................................................... 41 3.1.1. Cách tiếp cận ....................................................................................................... 41 3.1.2. Khung phân tích cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ............................................................................................................... 42 3.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu ................................................................... 44 3.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................. 47 3.3.1. Nhóm chỉ tiêu về nguồn lực sinh kế ................................................................... 47 3.3.2. Nhóm chỉ tiêu về môi trường dễ bị tổn thương .................................................. 48 3.3.3. Nhóm chỉ tiêu về tổ chức, định chế, chính sách ................................................. 49 3.3.4. Nhóm chỉ tiêu về chiến lược sinh kế .................................................................. 49 3.3.5. Nhóm chỉ tiêu về kết quả sinh kế ........................................................................ 50 3.3.6. Nhóm chỉ tiêu về phát triển sinh kế và sinh kế bền vững ................................... 51 3.4. Phương pháp thu thập thông tin .......................................................................... 51 3.4.1. Phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp ................................................................ 51 3.4.2. Phương pháp thu thập tài liệu sơ cấp .................................................................. 52 3.5. Phương pháp xử lý thông tin, số liệu .................................................................. 53 3.6. Phương pháp phân tích ....................................................................................... 54 3.6.1. Phương pháp phân tổ thống kê ........................................................................... 54 3.6.2. Phương pháp thống kê mô tả .............................................................................. 54 3.6.3. Phương pháp phân tích định lượng ..................................................................... 54 3.6.4. Phương pháp phân tích định tính ........................................................................ 55 3.6.5. Phương pháp so sánh .......................................................................................... 55 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 56 Phần 4. Thực trạng sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển thành phố Hải Phòng................................................................................ 57 4.1. Môi trường dễ bị tổn thương đối với ngư dân .................................................... 57 4.1.1. Biến động giá xăng dầu ...................................................................................... 57 4.1.2. Cạnh tranh trong khai thác .................................................................................. 57 v 4.1.3. Tranh chấp chủ quyền Biển Đông ...................................................................... 58 4.1.4. Xu hướng biến đổi khí hậu, nước biển dâng ....................................................... 59 4.2. Các nguồn lực sinh kế của ngư dân .................................................................... 59 4.2.1. Nguồn lực con người .......................................................................................... 59 4.2.2. Nguồn lực vật chất .............................................................................................. 65 4.2.3. Nguồn lực xã hội ................................................................................................. 73 4.2.4. Nguồn lực tự nhiên ............................................................................................. 76 4.2.5. Nguồn lực tài chính ............................................................................................. 79 4.2.6. Đánh giá về các nguồn lực sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ...... 82 4.3. Tổ chức, định chế và chính sách cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển .................................................................................. 85 4.3.1. Các tổ chức ......................................................................................................... 85 4.3.2. Các định chế, chính sách ................................................................................... 88 4.4. Chiến lược sinh kế của ngư dân .......................................................................... 94 4.4.1. Lựa chọn phương thức kiếm sống ...................................................................... 94 4.4.2. Lựa chọn vùng biển khai thác ............................................................................. 95 4.4.3. Lựa chọn nghề khai thác ..................................................................................... 95 4.4.4. Lựa chọn kết hợp làm thêm nghề khác ............................................................... 97 4.5. Kết quả sinh kế trong khai thác hải sản của ngư dân vùng ven biển .................. 98 4.5.1. Hiệu quả kinh tế khai thác gần bờ ...................................................................... 98 4.5.2. Hiệu quả kinh tế khai thác xa bờ ...................................................................... 100 4.5.3. Thu nhập của ngư dân từ hoạt động khai thác hải sản ...................................... 102 4.5.4. Thu nhập của ngư dân từ nghề khác ................................................................. 104 4.6. Sự phát triển và tính bền vững của sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ............................................................................................................. 104 4.6.1. Sự phát triển của sinh kế ................................................................................... 104 4.6.2. Tính bền vững của sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân ................ 107 4.6.3. So sánh sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân giữa các điểm nghiên cứu ......................................................................................................... 108 4.7. Nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển thành phố Hải Phòng .......................................................... 109 4.7.1. Nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện môi trường dễ bị tổn thương ........................ 109 vi 4.7.2. Nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện nguồn lực sinh kế ......................................... 113 4.7.3. Nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện tổ chức, định chế, chính sách ....................... 118 4.7.4. Nhân tố ảnh hưởng đến cải thiện chiến lược sinh kế ........................................ 119 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 128 Phần 5. Giải pháp cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển thành phố Hải Phòng ............................................................. 129 5.1. Quan điểm và định hướng cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển ...................................................................................... 129 5.1.1. Quan điểm ......................................................................................................... 129 5.1.2. Định hướng ....................................................................................................... 130 5.2. Một số giải pháp chủ yếu cải thiện sinh kế trong khai thác hải sản đối với ngư dân vùng ven biển thành phố Hải Phòng ................................................... 130 5.2.1. Giải pháp cải thiện môi trường dễ bị tổn thương .............................................. 130 5.2.2. Giải pháp cải thiện các nguồn lực sinh kế ........................................................ 133 5.2.3. Giải pháp cải thiện chiến lược sinh kế .............................................................. 137 5.2.4. Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước về khai thác hải sản, hỗ trợ ngư dân ............................................................................................................. 140 5.2.5. Giải pháp về chính sách phát triển khai thác hải sản, hỗ trợ ngư dân............... 142 5.3. Điều kiện để thực hiện các giải pháp ................................................................ 146 Tóm tắt phần 5 .............................................................................................................. 147 Phần 6. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 6.1. Kết luận ............................................................................................................. 148 6.2. Kiến nghị ........................................................................................................... 150 Danh mục công trình đã công bố có liên quan đến luận án ......................................... 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 162 vii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng Việt ADB Ngân hàng phát triển châu Á (Asian Development Bank) APFIC Ủy ban nghề cá châu Á - Thái Bình Dương (Asia-Pacific Fishery Commission) CARE Hợp tác xã gửi hàng của Mỹ sang châu Âu (Cooperative for American Remittances to Europe) CFP Chính sách nghề cá chung (Common Fisheries Policy) CV Mã lực DFID Cơ quan Phát triển Quốc tế Vương quốc Anh (Department for International Development) EU Liên minh châu Âu (European Union) FAO Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hiệp Quốc (Food and Agriculture Organization of the United Nations) FCA Hiệp hội Hợp tác xã nghề cá (Fisheries Cooperative Association) HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã IFAD Quỹ Phát triển nông nghiệp quốc tế (International Fund for Agricultural Development) IUU Khai thác bất hợp pháp, không theo quy định và không báo cáo (Illegal, Unreported and Unregulated) KTHS Khai thác hải sản KT&BVNLTS Khai thác và bảo vệ nguồn lợi thủy sản KT&QHTS Kinh tế và quy hoạch thủy sản NN&PTNT Nông nghiệp và Phát triển nông thôn NOAA Văn phòng cơ quan Quản lý Khí quyển và Đại dương Quốc gia Mỹ (National Oceanic and Atmospheric Administration) NTTS Nuôi trồng thủy sản PCLB&TKCN Phòng chống lụt bão và tìm kiếm cứu nạn TSCĐ Tài sản cố định UBND Ủy ban nhân dân UNDP Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (United Nations Development Programme) UNESCO Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) viii DANH MỤC BẢNG Trang Bảng 2.1. Số lượng và cơ cấu tàu thuyền khai thác hải sản ở nước ta giai đoạn 2001 - 2011 ....................................................................................................... 34 Bảng 3.1. Tàu thuyền khai thác hải sản phân theo địa phương giai đoạn 2005 - 2013 ......... 44 Bảng 3.2. Điểm nghiên cứu và số mẫu điều tra ngư dân ................................................... 52 Bảng 4.1. Trình độ học vấn của ngư dân vùng ven biển năm 2013 .................................. 60 Bảng 4.2. Cơ cấu độ tuổi của ngư dân tham gia khai thác hải sản năm 2013 ................... 61 Bảng 4.3. Cơ cấu giới tính của ngư dân tham gia khai thác hải sản năm 2013 ................. 62 Bảng 4.4. Thâm niên trong nghề khai thác hải sản của ngư dân năm 2013 ...................... 63 Bảng 4.5. Số lượng ngư dân được đào tạo về khai thác hải sản tính đến năm 2013 ......... 64 Bảng 4.6. Số lượng và cơ cấu ngư dân sở hữu tàu khai thác hải sản năm 2013 ............... 66 Bảng 4.7. Loại tàu thuyền khai thác hải sản của ngư dân năm 2013 ................................ 66 Bảng 4.8. Các loại thiết bị và ngư cụ chủ yếu ngư dân thường sử dụng trong khai thác hải sản ........................................................................................................ 67 Bảng 4.9. Tỷ lệ ngư dân sử dụng thiết bị, ngư cụ khai thác hải sản năm 2013 ................. 68 Bảng 4.10. Tình hình nhà ở của ngư dân năm 2013 ............................................................ 69 Bảng 4.11. Tình hình một số tài sản khác của ngư dân năm 2013 ...................................... 70 Bảng 4.12. Hệ thống cảng cá của thành phố Hải Phòng năm 2013 .................................... 71 Bảng 4.13. Hệ thống bến cá của thành phố Hải Phòng năm 2013 ...................................... 71 Bảng 4.14. Nguồn lợi hải sản ở Vịnh Bắc bộ ...................................................................... 77 Bảng 4.15. Vốn đầu tư mua sắm tàu thuyền của ngư dân năm 2013 .................................. 80 Bảng 4.16. Tình hình vốn tự có của ngư dân làm thuê năm 2013 ....................................... 81 Bảng 4.17. So sánh nguồn lực sinh kế của ngư dân chủ tàu và ngư dân làm thuê .............. 82 Bảng 4.18. So sánh nguồn lực sinh kế của ngư dân khai thác xa bờ và ngư dân khai thác gần bờ ........................................................................................................ 83 Bảng 4.19. Số tổ, đội khai thác hải sản của thành phố Hải Phòng năm 2013 ..................... 86 Bảng 4.20. Vốn đầu tư của Tp. Hải Phòng theo ngành kinh tế giai đoạn 2010 - 2012