Luận án Nghiên cứu chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THỊ HƢƠNG NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ SẢN PHẨM RAU AN TOÀN TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2023 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ & QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THỊ HƢƠNG NGHIÊN CỨU CHUỖI GIÁ TRỊ SẢN PHẨM RAU AN TOÀN TỈNH THÁI NGUYÊN Ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 9.31.01.10 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: Hƣớng dẫn 1: TS. Trần Thị Minh Ngọc Hƣớng dẫn 2: TS. Nguyễn Thị Lan Anh THÁI NGUYÊN - 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dựa trên hướng dẫn của tập thể khoa học và các tài liệu tham khảo đã trích dẫn. Kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trên bất cứ một công trình nào khác. Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Hƣơng ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn Ban Giám hiệu, thầy cô, các nhà khoa học của Trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh, đặc biệt là các cán bộ, giảng viên của Khoa Quản lý – Luật Kinh tế và Phòng Đào tạo đã điều kiện tôi học tập và nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến TS. Trần Thị Minh Ngọc và TS. Nguyễn Thị Lan Anh đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành Luận án. Tôi xin gửi lời tri ân đến gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn đồng hành, động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn! Nghiên cứu sinh Nguyễn Thị Hương iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN..................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .......................................................................................................... ii MỤC LỤC ............................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................... vii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU ...................................................................... viii DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ .................................................................................... x MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 11 1. Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................... 11 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................. 12 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 12 5. Bố cục của luận án ............................................................................... 14 Chƣơng 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU .................. 14 CÓ LIÊN QUAN CHUỖI CHUỖI GIÁ TRỊ RAU AN TOÀN .................... 14 1.1 Tổng quan các công trình nghiên cứu chuỗi giá trị, chuỗi giá trị rau an toàn trên thế giới ...................................................................................... 14 1.1.1 Các công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị ............................................ 14 1.1.2 Các công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị rau an toàn ............................. 20 1.2 Tổng quan công trình nghiên cứu chuỗi giá trị, chuỗi giá trị rau an toàn trong nước ................................................................................................ 22 1.2.1 Các công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị ............................................... 22 1.2.2 Các công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị rau an toàn ............................. 24 1.3. Đánh giá chung các công trình nghiên cứu về chuỗi giá trị, chuỗi giá trị rau an toàn26 1.4 Xác định khoảng trống trong nghiên cứu ............................................ 27 CHƢƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ .................................. 29 CHUỖI GIÁ TRỊ SẢN PHẨM RAU AN TOÀN ............................................ 29 2.1. Cơ sở lý luận về chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn ................................... 29 iv 2.1.1 Chuỗi giá trị rau an toàn (chuỗi giá trị, chuỗi giá trị nông sản, chuỗi giá trị RAT) 29 2.1.2 Đặc điểm và vai trò của chuỗi giá trị rau an toàn .................................. 36 2.1.3 Liên kết kinh tế trong phân tích chuỗi giá trị ......................................... 38 2.1.4. Nội dung nghiên cứu chuỗi giá trị rau an toàn ...................................... 43 2.1.5. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn ............. 49 2.2 Cơ sở thực tiễn về phát triển chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn ......... 52 2.2.1 Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới ........................................... 52 2.2.2 Kinh nghiệm của một số địa phương trong nước ................................. 56 2.2.3 Bài học kinh nghiệm cho tỉnh Thái Nguyên .......................................... 59 CHƢƠNG 3 PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................. 61 3.1. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................... 61 3.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................... 61 3.2.1 Phương pháp tiếp cận và khung phân tích ............................................. 61 3.2.2 Chọn sản phẩm và điểm nghiên cứu (chi tiết được phản ánh tại phụ lục 2) 63 3.2.3 Phương pháp thu thập thông tin ............................................................. 64 3.2.4 Phương pháp tổng hợp, xử lý thông tin ................................................. 66 3.2.5 Phương pháp phân tích ........................................................................... 66 3.2.5.6 Phương pháp phân tích hồi quy .......................................................... 68 3.3 Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................. 70 Chƣơng 4 THỰC TRẠNG CHUỖI GIÁ TRỊ SẢN PHẨM RAU AN TOÀN TỈNH THÁI NGUYÊN ........................................................................................ 73 4.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên ....................... 73 4.1.1. Đặc điểm tự nhiên ................................................................................. 73 4.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội ...................................................................... 76 4.2 Thực trạng sản xuất rau và rau an toàn trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên giai đoạn (2018-2022) .............................................................................. 78 4.2.1 Tình hình sản xuất rau các loại tỉnh Thái Nguyên ................................. 78 4.2.2 Tình hình tiêu thụ rau và nhu cầu rau an toàn tỉnh Thái Nguyên .................... 80 4.2.3 Tình hình tổ chức sản xuất rau an toàn tỉnh Thái Nguyên ..................... 82 v 4.3. Phân tích chuỗi giá trị rau an toàn tỉnh Thái Nguyên ......................... 86 4.3.1 Sơ đồ chuỗi giá trị rau an toàn tại các địa bàn nghiên cứu .................... 87 4.3.2 Phân tích hoạt động và mối liên kết các tác nhân tham gia chuỗi giá trị ... 87 4.3.3. Phân tích tài chính chuỗi giá trị rau cải xanh Hoàng Mai và rau bắp cải KK Cross tỉnh Thái Nguyên .......................................................................... 100 4.3.4 Phân tích các hoạt động quản lý chuỗi giá trị RAT tỉnh Thái Nguyên 109 4.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị sản phẩm RAT tỉnh Thái Nguyên .115 4.4.1 Thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn tỉnh Thái Nguyên ........................................................................................... 115 4.4.2. Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn tỉnh Thái Nguyên qua mô hình hồi quy ........................................................ 126 4.5. Phân tích SWOT và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị RAT tỉnh Thái Nguyên ............................................................................................131 4.6. Đánh giá chung về chuỗi giá trị rau an toàn tỉnh Thái Nguyên .........133 4.6.1 Những kết quả đạt được ....................................................................... 133 4.6.2 Những khó khăn, hạn chế ..................................................................... 134 4.6.3 Nguyên nhân của những hạn chế ......................................................... 135 Chƣơng 5 GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CHUỖI GIÁ TRỊ SẢN PHẨM RAU AN TOÀN TỈNH THÁI NGUYÊN TRONG GIAI ĐOẠN TỚI ................ 138 5.1 Quan điểm, định hướng và mục tiêu phát triển chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn tỉnh Thái Nguyên ..................................................................138 5.1.1 Quan điểm phát triển phát triển chuỗi giá trị rau an toàn .................... 138 5.1.2 Định hướng phát triển chuỗi giá trị rau an toàn ................................... 139 5.1.3 Mục tiêu phát triển chuỗi giá trị rau an toàn ........................................ 140 5.2 Giải pháp phát triển chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn toàn tỉnh Thái Nguyên ....................................................................................................141 5.2.1 Giải pháp chung ................................................................................... 141 5.2.2 Giải pháp cho các tác nhân tham gia chuỗi giá trị RAT ...................... 146 5.2.3 Giải pháp hỗ trợ chuỗi giá trị RAT ...................................................... 151 5.2.3.Nâng cao nhận thức về RAT của tác nhân tham gia chuỗi giá trị .......152 vi KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................................... 155 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ..................................... 160 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................... 160 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 160 vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AQSIQ Uỷ ban tiêu chuẩn hóa VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm BVTV Bảo vệ thực vật CC Chuyên canh CNC Công nghệ cao CNH Công nghiệp hóa DN Doanh nghiệp GAP Nông nghiệp tốt GTGT Gía trị gia tăng HĐND Hội đồng nhân dân HĐH Hợp đại hóa HTX Hợp tác xã NCS Nghiên cứu sinh NNTTVMT Nông nghiệp thân thiện với môi trường NNVMT Nông nghiệp với môi trường PTNT Phát triển nông thôn QĐ Quyết định RAT Rau an toàn TBKT Tiến bộ kỹ thuật THT Tổ hợp tác TP Thành phố TTVMT Thân thiện với môi trường UBND Ủy ban nhân dân VietGap Thực hiện sản xuất nông nghiệp tốt ở Việt Nam viii DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Thang đánh giá Likert ........................................................................... 66 Bảng 3.2: Mô hình phân tích ma trận SWOT ....................................................... 68 Bảng 4.1 Hiện trạng sử dụng đất phân theo loại đất tỉnh Thái Nguyên (2018 – 2022) ....................................................................................................... 74 Bảng 4.2. Một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên (2018 – 2022) ...... 76 Bảng 4.3 Tình hình sản xuất rau các loại tỉnh Thái Nguyên (2018 – 2022) ....... 79 Bảng 4.4 Tình hình sản xuất một số loại rau lấy lá giai đoạn 2018 – 2022 ........ 79 Bảng 4.5 Thông tin một số mô hình sản xuất RAT điểm hình tỉnh Thái Nguyên ................................................................................................................ 83 Bảng 4.6. Mức độ liên kết của các tác nhân trong chuỗi ...................................... 98 Bảng 4.7. Tình hình thực hiện hợp đồng của các tác nhân trong chuỗi .............. 99 Bảng 4.8. Tổng hợp chi phí, doanh thu và lợi nhuận sản xuất rau cải xanh Hoàng Mai và bắp cải KK Cross (Tính cho 1 ha/vụ) .................................... 101 Bảng 4.9. Phân tích hiệu quả tài chính của người trồng rau cải xanh Hoàng Mai và bắp cải KK Cross (tính trên 10kg rau tươi)................................... 102 Bảng 4.10. Phân tích hiệu quả tài chính của người thu mua rau cải xanh Hoàng Mai và bắp cải KK Cross (tính trên 10kg rau tươi) .......................... 103 Bảng 4.11. Phân tích hiệu quả tài chính của người bán buôn rau cải xanh ....... 104 Bảng 4.12. Phân tích hiệu quả tài chính của người bán lẻ rau cải xanh ............ 106 Bảng 4.13. Hiệu quả tài chính của các tác nhân trong chuỗi giá trị rau ............ 106 Bảng 4.14. Hiệu quả của các tác nhân trong chuỗi giá trị .................................. 107 Bảng 4.15. Phân chia lợi ích giữa các tác nhân tham gia chuỗi sản phẩm trên một vụ sản xuất ........................................................................................... 109 Bảng 4.16: Mức độ hài lòng của người tiêu dùng về sản phẩm của .................. 110 Bảng 4.17. Lý do người tiêu dùng hài lòng về sản phẩm (n = 384) .................. 111 Bảng 4.18. Mức độ hài lòng của người tiêu dùng về thái độ phục vụ ............... 112 Bảng 4.19 Thời gian đáp ứng của chuỗi .............................................................. 112 Bảng 4.20. Mức độ chia sẻ thông tin của các tác nhân trong chuỗi (n=962) .... 113 ix Bảng 4.21. Đánh giá của người tiêu dùng về địa điểm bán sản phẩm (n=384) 114 Bảng 4.22 Số tác nhân liên kết ổn định được phân theo thời gian .................... 116 Bảng 4.23. Tỷ lệ tác nhân tham gia vào các tổ chức sản xuất, kinh doanh ....... 116 Bảng 4.24. Số tác nhân liên kết ổn định phân theo ............................................. 116 Bảng 4.25. Tổng hợp kết quả các tác nhân vay vốn từ các nguồn tín dụng (n=578) ................................................................................................. 118 Bảng 4.26. Khó khăn nhất của các tác nhân trong tiếp cận nguồn vốn ............. 119 Bảng 4.27. Trình độ của các tác nhân trong chuỗi (n=548) ............................... 121 Bảng 4.28. Tỷ lệ tác nhân tham gia vào hoạt động khuyến nông (n=548) ....... 122 Bảng 4.29. Tỷ lệ nhu cầu hỗ trợ của các tác nhân trong chuỗi .......................... 126 Bảng 4.30: Thang đo yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn .............................................................................................................. 127 Bảng 4.31: Bảng thống kê mô tả các yếu tố ........................................................ 128 Bảng 4.32 cho thấy, giá trị hệ số xác định là 0.697 > 0.5, do vậy, đây là mô hình thích hợp để sử dụng đánh giá mối quan hệ giữa biến phụ thuộc và các biến độc lập. Kết quả cho thấy giá trị R2 = 0.697 và R2 hiệu chỉnh = 0.692; điều này chứng tỏ mô Bảng 4.32: Kết quả phân tích hồi quy của mô hình .......................................................................................... 130 Bảng 4.33: Kết quả hồi quy đa biến ..................................................................... 130 Bảng 4.34. Phân tích điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức đến phát triển chuỗi giá trị RAT tỉnh Thái Nguyên .................................................. 131 Bảng 4.35. Phát triển chuỗi giá trị RAT tỉnh Thái Nguyên ............................... 132 x DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1: Sơ đồ chuỗi giá trị (GTZ Eschborn, 2007) .......................................... 45 Sơ đồ 4.1. Sơ đồ tổng quan chuỗi giá trị RAT tại các địa bàn nghiên cứu ......... 87 Sơ đồ 4.2. Kênh cung ứng rau cải xanh Hoàng Mai và rau Bắp Cải TN ............ 88 Sơ đồ 4.3. Khách hàng và các mối quan hệ .......................................................... 90 Sơ đồ 4.4. Người thu mua và các mối quan hệ ..................................................... 92 Sơ đồ 4.5. Người bán buôn,bán sỉ và các mối quan hệ ........................................ 94 Sơ đồ 4.6. Người bán lẻ và các mối quan hệ ......................................................... 94 Sơ đồ 4.7. Sơ đồ chuỗi giá trị của Công ty CP Chế biến nông sản TN ............... 96 11 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tỉnh Thái Nguyên là trung tâm của Vùng trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam, có điều kiện tự nhiên – kinh tế xã hội khá thuận lợi cho sản xuất các loại rau. Diện tích gieo trồng rau các loại của tỉnh hàng năm đạt trên 14.700 ha. Riêng năm 2021 là 14.849 ha rau các loại, sản lượng đạt 267.913 tấn. Giá trị sản xuất rau ước đạt 1.600 tỷ đồng (theo giá hiện hành), chiếm 13% tổng giá trị sản xuất ngành trồng trọt (Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên, 2021). Theo kết quả nghiên cứu của Trần Khắc Thi và Trần Ngọc Hùng (2005) thì nhu cầu rau xanh của cơ thể mỗi người trong một ngày ước khoảng 250-300 gam tức tương đương với 90 - 108 kg/năm. Theo số liệu của Cục thống kê Thái Nguyên, năm 2022 tỉnh có trên 1,3 triệu người thì nhu cầu tiêu thụ rau xanh của người dân địa phương là rất lớn - khoảng trên 130 ngàn tấn/năm. Trong những năm gần đây, khi điều kiện thu nhập của người dân trong tỉnh tăng lên trong bối cảnh tình hình vệ sinh an toàn thực phẩm (VSATTP) chưa được đảm bảo do lạm dụng thuốc kích thích sinh trưởng, hóa chất bảo vệ thực vật (BVTV), nguồn nước ô nhiễm (riêng năm 2020, cơ quan chức năng của ngành Nông nghiệp và PTNT đã lấy ngẫu nhiên 72 mẫu rau để phân tích, đánh giá, giám sát VSATTP đối với sản phẩm rau đã phát hiện 6 mẫu có dư lượng thuốc BVTV vượt ngưỡng cho phép theo báo cáo Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Thái Nguyên, 2021) thì nhu cầu tiêu dùng sản phẩm nông sản an toàn, đặc biệt là rau xanh – món ăn không thể thiếu trong bữa ăn hàng ngày, ngày càng được người tiêu dùng đặc biệt quan tâm. Được chính quyền địa phương quan tâm thúc đẩy phát triển sản xuất rau an toàn (RAT), trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên đã hình thành một số vùng sản xuất rau tập trung với tổng diện tích năm 2021 là 2.176 ha (Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Thái Nguyên, 2021); trong sản xuất đã áp dụng các biện pháp kỹ thuật thâm canh, ứng dụng sản xuất an toàn như: chương trình phòng trừ dịch hại tổng hợp (IPM), sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP, hữu cơ,, có 107 ha sản xuất an toàn theo tiêu chuẩn VietGAP được cấp chứng nhận, trong đó diện tích còn hiệu lực chứng nhận VietGAP là 53,5 ha. Sản lượng rau được sản xuất an toàn đạt gần 4.500 tấn/năm (Sở Nông nghiệp và PTNT tỉnh Thái Nguyên, 2021); hình thành và phát triển chuỗi giá trị sản phẩm RAT theo phương pháp luận liên kết giá trị (ValueLinks) và đã thu được nhiều kết quả khả quan. Có thể nói, phát triển chuỗi giá trị chính là công cụ gia tăng giá trị cho sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên, thời gian qua diện tích sản xuất RAT trên địa bàn tỉnh Thái nguyên còn 12 nhỏ, sản lượng RAT mới chiếm khoảng 1,8% tổng sản lượng rau của tỉnh. Sản xuất RAT trên địa bàn bàn tỉnh vẫn gặp nhiều khó khăn do tình trạng sản xuất nhỏ lẻ, sự liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị sản phẩm RAT chưa chặt chẽ, vấn đề chia sẻ lợi ích giữa các tác nhân chưa hài hòa, vấn đề xây dựng thương hiệu, truy xuất nguồn gốc của RAT còn hạn chế chưa đảm bảo niềm tin đối với người tiêu dùng... Làm thế nào để phát triển chuỗi giá trị sản phẩm RAT trên địa bàn tỉnh một cách bền vững, từ đó nâng cao kết quả hiệu quả của các tác nhân tham gia chuỗi, mang lại niềm tin cho người tiêu dùng RAT là vấn đề rất cần được nghiên cứu. Để góp phần thực hiện Đề án tái cơ cấu ngành nông nghiệp theo hướng nâng cao giá trị gia tăng (GTGT) và phát triển bền vững tỉnh Thái Nguyên, trong thời gian tới cần đẩy mạnh phát triển kinh tế hợp tác, liên kết theo chuỗi giá trị sản phẩm RAT, nhằm tạo ra sản lượng RAT chất lượng cao, tăng sức cạnh tranh trên thị trường, nâng cao hiệu quả sản xuất. Từ thực tiễn đó, NCS đã lựa chọn: “Nghiên cứu chuỗi giá trị sản phẩm rau an toàn tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến chuỗi giá trị RAT tỉnh Thái Nguyên, đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị RAT nhằm phá