Luận án Nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Ngãi

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HẠNH NHI NGHIÊN CỨU ĐỊA DANH TỈNH QUẢNG NGÃI Ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 9229020 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. NGUYỄN VĂN KHANG Hà Nội, 2024 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và hoàn toàn không trùng lặp với bất kỳ một công trình nào đã công bố trong hoặc ngoài nước TÁC GIẢ LUẬN ÁN Nguyễn Hạnh Nhi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BS Huyện Bình Sơn BT Huyện Ba Tơ SH Huyện Sơn Hà TN Huyện Tư Nghĩa TB Huyện Trà Bồng LS Huyện Lý Sơn ST Huyện Sơn Tây NH Huyện Nghĩa Hành MĐ Huyện Mộ Đức ĐP Huyện Đức Phổ ST Huyện Sơn Tịnh ML Huyện Minh Long MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT .................................................................................................................... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .......................................................................... 7 1.1.1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới ..................................................... 7 1.1.2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam .................................................... 10 1.1.3. Tình hình nghiên cứu địa danh Quảng Ngãi ................................................... 18 1.1.4. Nhận xét .......................................................................................................... 19 1.2. Cơ sở lý thuyết của luận án ................................................................................ 20 1.2.1. Những vấn đề của địa danh và địa danh học ................................................... 20 1.2.2. Một số vấn đề về định danh ........................................................................... 29 1.2.3. Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và văn hóa .......................................................... 33 1.3. Khái quát về tỉnh Quảng Ngãi và tiếng Quảng Ngãi ......................................... 37 1.3.1. Khái quát về tỉnh Quảng Ngãi ......................................................................... 37 1.3.2. Khải quát về tiếng Quảng Ngãi ...................................................................... 41 1.4. Tiểu kết chương 1 .............................................................................................. 44 CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA DANH QUẢNG NGÃI XÉT TỪ GÓC ĐỘ HỆ THỐNG- CẤU TRÚC ...................................................................................... 46 2.1. ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................... 46 2.1.1. Tổng quát về tư liệu nghiên cứu ..................................................................... 46 2.1.2. Giới hạn vấn đề nghiên cứu ............................................................................ 48 2.2. Mô hình cấu tạo của địa danh Quảng Ngãi ....................................................... 49 2.2.1. Nhận xét chung ............................................................................................... 49 2.2.2. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Quảng Ngãi ........................................... 50 2.2.3. Thành tố chung trong địa danh Quảng Ngãi ................................................... 53 2.3.4. Thành tố riêng trong địa danh Quảng Ngãi ..................................................... 59 2.3.5. Sự kết hợp của thành tố chung với thành tố riêng ......................................... 62 2.3. Đặc điểm của các thành tố cấu tạo trong địa danh Quảng Ngãi ........................ 66 2.3.1. Đặc điểm của các thành tố cấu tạo trong địa danh Quảng Ngãi, xét từ góc độ nguồn gốc ngôn ngữ .................................................................................................. 66 2.3.2. Đặc điểm của cấu tạo trong địa danh Quảng Ngãi, xét từ góc độ thành tố cấu trúc ngữ pháp ............................................................................................................. 78 2.4. Đặc điểm ý nghĩa và phương thức định danh của địa danh Quảng Ngãi........... 86 2.4.1. Đặc điểm ý nghĩacủa địa danh Quảng Ngãi .................................................... 86 2.4.2. Phương thức định danh của địa danh Quảng Ngãi.......................................... 97 2.5. Tiểu kết chương 2 ............................................................................................ 105 CHƯƠNG 3. ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA DANH QUẢNG NGÃI XÉT TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ- XÃ HỘI ............................................................................................. 108 3.1. Dẫn nhập .......................................................................................................... 108 3.2. Địa danh Quảng Ngãi xét trong mối quan hệ ngôn ngữ-văn hóa .................... 108 3.2.1. Mối quan hệ giữa địa danh và văn hóa ......................................................... 108 3.2.2. Đặc điểm văn hóa trong địa danh Quảng Ngãi ............................................. 109 3.3. Khảo sát trường hợp: Địa danh Quảng Ngãi trong ca dao Quảng Ngãi ..................... 138 3.3.1. Địa danh Quảng Ngãi trong ca dao Quảng Ngãi .......................................... 138 3.3.2. Các địa danh xuất hiện trong ca dao Quảng Ngãi ......................................... 138 Tiểu kết .................................................................................................................... 146 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 150 CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ................ 44 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 45 MỤC LỤC BIỂU BẢNG STT Các bảng Trang Chương 2 1 Bảng 2.1. Phân loại địa danh Quảng Ngãi theo tiêu chí tự nhiên - không tự nhiên 47 2 Bảng 2.2. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Quảng Ngãi 53 3 Bảng 2.3 Danh sách các thành tố chung và số lần xuất hiện 55 4 Bảng 2.4. Bảng tổng hợp số lượng cấu tạo các thành tố chung 58 5 Bảng 2.5. Tần số xuất hiện của thành tố chung 58 6 Bảng 2.6. Phân loại địa danh Quảng Ngãi theo số lượng âm tiết 61 7 Bảng 2.7. Cấu tạo của địa danh Quảng Ngãi theo số lượng âm tiết 62 8 Bảng 2.8. Sự chuyển hóa của thành tố chung 66 9 Bảng 2.9. Bảng thống kê cấu tạo của địa danh Quảng Ngãi, xét từ góc độ nguồn gốc ngôn ngữ 78 10 Bảng 2.10. Mô hình ngữ pháp trong địa danh Quảng Ngãi 79 11 Bảng 2.11. Từ loại của thành tố riêng 84 12 Bảng 2.12. Tổng hợp cấu tạo của thành tố riêng trong địa danh Quảng Ngãi 86 Chương 3 13 Bảng 3.1. Bảng đối chiếu tên xã thuộc huyện Bình Sơn từ kháng chiến chống Pháp về sau 127 14 Bảng 3.2. Bảng đối chiếu tên xã thuộc huyện Đức Phổ từ kháng chiến chống Pháp về sau 128 15 Bảng 3.3. Bảng đối chiếu tên xã thuộc huyện Mộ Đức từ kháng chiến chống Pháp về sau 129 16 Bảng 3.4. Bảng đối chiếu tên xã thuộc huyện Nghĩa Hành từ kháng chiến chống Pháp về sau 129 17 Bảng 3.5. Các địa danh hành chính xuất hiện trong ca dao Quảng Ngãi 138 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do lựa chọn đề tài 1) Địa danh học là một chuyên ngành khoa học nghiên cứu về lịch sử phát sinh, cách biến đổi về tên gọi của các vùng miền, đối tượng địa lý cụ thể. Bên cạnh việc nhận biết, hiểu rõ những đặc điểm ngôn ngữ trong các phương thức cấu tạo của hàng loạt tên gọi, việc tìm hiểu, giải thích quá trình hình thành tên gọi từ góc độ lịch sử, văn hóa chính là những nội dung quan trọng của chuyên ngành này. Ngoài những giá trị về mặt ngôn ngữ học, địa danh học còn cung cấp một nguồn tư liệu quý giá cho nhiều ngành khoa học khác như dân tộc học, địa lý học, lịch sử học, khảo cổ học, v.v. 2) Địa danh là những đơn vị được cấu tạo từ chất liệu ngôn ngữ giống như đơn vị từ vựng, là đơn vị định danh tồn tại lâu bền trong cộng đồng dân cư. Nghiên cứu địa danh góp phần nghiên cứu phương thức cấu tạo từ, phương thức định danh. Chính vì thế, địa danh là một kho dữ liệu vô cùng phong phú cần được khai thác. Địa danh có những nguyên tắc riêng trong cấu tạo, trong phương thức gọi tên. Chẳng hạn, một vùng đất có thể nhiều tên gọi khác nhau. Vì thế, nghiên cứu địa danh sẽ góp phần tìm hiểu lịch sử phát triển của một vùng đất, làm sáng rõ sự ảnh hưởng và tác động của những nhân tố bên ngoài vào cách đặt tên. Trong cuộc sống, con người cần phải giao tiếp với nhau, mọi vật cần có tên để gọi và địa danh là một minh chứng, ẩn chứa nhiều điều của cuộc sống qua tên gọi đó. 3) Địa danh Quảng Ngãi, cũng như các địa danh khác, bên cạnh những đặc điểm chung còn có đặc trưng riêng gắn với đặc điểm của vùng đất này. Có thể nói, trên bước đường hình thành và phát triển, vùng đất Quảng Ngãi đã sản sinh ra những tên đất, tên làng xóm tạo thành một hệ thống địa danh phản ánh những nét đặc trưng của vùng đất “địa linh nhân kiệt” này. Qua những biến cố lịch sử thăng trầm, hệ thống địa danh tỉnh Quảng Ngãi cũng có ít nhiều thay đổi cho phù hợp với sự phát triển của từng thời kỳ. 2 Sự phong phú đa dạng của địa danh tỉnh Quảng Ngãi đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài tỉnh. Song, cho đến nay, chưa có một công trình nghiên cứu nào về địa danh tỉnh Quảng Ngãi dưới góc độ ngôn ngữ. Vận dụng những lí thuyết về ngôn ngữ học, kết hợp với những kiến thức về lịch sử, địa lý, văn hóa, dân tộc cũng như việc khảo sát, thống kê, phân loại và đánh giá những địa danh trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi, luận án hướng tới đưa ra một bức tranh toàn cảnh về địa danh ở tỉnh Quảng ngãi. Kết quả của luận án góp phần cho quá trình nghiên cứu về lịch sử, văn hóa và tạo điều kiện để phát triển du lịch của tỉnh Quảng Ngãi. Từ những lý do cơ bản trên, chúng tôi chọn “Nghiên cứu địa danh tỉnh Quảng Ngãi” làm đề tài luận án. 2. Mục đích và Nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận án là khảo sát, nghiên cứu đặc điểm của địa danh tỉnh Quảng Ngải ở hai bình diện cấu tạo và định danh; phân tích, chỉ ra các nhân tố ngôn ngữ, văn hóa, xã hội tác động đến việc đặt địa danh của tỉnh Quảng Ngãi. Kết quả nghiên cứu góp phần vào nghiên cứu địa danh ở Việt Nam nói riêng, vấn đề đại danh nói chung; góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa ngôn ngữ với văn hóa, xã hội trong nghiên cứu ngôn ngữ; khẳng định cách tiếp cận liên ngành trong nghiên cứu ngôn ngữ hiện nay 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận án có những nhiệm vụ như sau: 1) Tổng quan tình hình nghiên cứu trên thế giới và trong nước về địa danh nói chung, địa danh Quảng Ngãi nói riêng; từ đó, xây dựng cơ sở lí thuyết cho việc nghiên cứu của đề tài. 2) Miêu tả, phân tích đặc điểm cấu tạo và đặc điểm định danh của địa danh Quảng Ngãi. 3 3) Phân tích, chỉ ra các nhân tố ngôn ngữ, văn hóa, xã hội tác động tới địa danh Quảng Ngãi . 3. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp, thủ pháp nghiên cứu cơ bản sau đây: 1) Phương pháp điều tra điền dã, khảo sát bản đồ để thu thập tư liệu địa danh trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi theo các nhóm. 2) Phương pháp ngôn ngữ học so sánh lịch sử. Đối với phương pháp này chúng tôi sử dụng hai cách so sánh: - So sánh đối chiếu đồng đại để tìm ra những nét tương đồng và dị biệt của địa danh vùng này so với địa danh vùng khác. - So sánh đối chiếu lịch đại để làm cơ sở giải thích, nhận diện một số địa danh. 3) Phương pháp miêu tả với các thủ pháp thống kê, phân loại Phương pháp này dùng để thống kê, phân loại các địa danh và miêu tả đặc điểm cấu tạo, đặc điểm định danh của các địa danh tỉnh Quảng Ngãi. Luận án áp dụng những thủ pháp luận giải bên trong và thủ pháp luận giải bên ngoài. Thủ pháp luận giải bên trong dùng để chỉ ra các đặc điểm về hình thái, ngữ nghĩa của các tiểu loại địa danh và phân tích thành tố trực tiếp khi miêu tả cấu trúc và ý nghĩa các thành tố bên trong địa danh. Đối với thủ pháp luận giải bên ngoài nhằm phân tích các sự kiện, hiện tượng ngôn ngữ trong mối quan hệ giữa ngôn ngữ và những gì ngoài ngôn ngữ. 4) Cách tiếp cận liên ngành mà luận án sử dụng là tiếp cận giữa ngôn ngữ học với dân tộc học, văn hóa học và xã hội học nhằm chứng minh, xác định và giải thích lí do của một số địa danh ở tỉnh Quảng Ngãi 4 4. Đối tượng nghiên cứu, Phạm vi nghiên cứuvà Nguồn ngữ liệu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các địa danh hành chính, địa danh tự nhiên và địa danh văn hóa lịch sử trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận án gồm các phương diện: cấu tạo, nguồn gốc, phương thức định danh của địa danh tỉnh Quảng Ngãi và các đặc trưng ngôn ngữ - văn hóa, lịch sử được thể hiện trong địa danh. 4.3. Nguồn tư liệu Nguồn tư liệu để thực hiện luận án này gồm hai nguồn chính là: tư liệu thành văn và tư liệu điền dã. 1)Tư liệu thành văn: Tư liệu thành văn được tập hợp từ các nguồn - Bản đồ các loại của tỉnh Quảng Ngãi và các huyện trong tỉnh, đây là một nguồn tư liệu phong phú và có giá trị trong quá trình nghiên cứu của luận án, giúp xác định được tọa độ, vị trí của các địa danh. Nguồn tư liệu này phân chia theo từng giai đoạn sẽ giúp thấy được sự thay đổi của tên địa danh và mối quan hệ giữa các địa danh trong quá trình biến đổi của lịch sử. Cụ thể, các bản đồ liên quan đến Quảng Ngãi như: Giao Châu dư địa chí VHt.30 (đời Lê); Địa chí A.343 (đời Nguyễn); Bản đồ hành chính tỉnh Quảng Ngãi; Bản đồ hình thể tỉnh Quảng Ngãi; Bản đồ sông ngòi tỉnh Quảng Ngãi; Bản đồ các huyện Tiên Phước 6639, Bình Sơn 6739 I, Tam Quan 6838, Đức Phổ 6738, Tiên Kỳ 6639, v.v. - Nguồn tư liệu được thu thập từ các bài viết, tạp chí, các tác phẩm, các công trình nghiên cứu của nhiều tác giả qua từng thời kỳ, đặc biệt các 5 địa danh được thu thập từ danh mục các đơn vị hành chính do các cấp ban hành là quan trọng. 2) Tư liệu điền dã Qua khảo sát thực tế, chúng tôi nhận thấy, có rất nhiều bài viết , nhiều loại hình văn bản tiếng Việt đã trình bày thiếu sự nhất quán trong cách gọi tên của từng vùng đất, cũng như sự thay đổi của địa danh qua từng thời kỳ. Vì lẽ đó, theo chúng tôi, tư liệu có được sau khi điền dã là tư liệu vô cùng quan trọng giúp chúng tôi xác định đúng tên gọi của địa danh và vai trò, vị trí của địa danh trong quá trình hình thành và biến đổi. Chúng tôi thâm nhập địa bàn nghiên cứu để thu thập thông tin về địa danh. Qua đó, lý giải nguồn gốc, ý nghĩa của từng địa danh gắn với từng giai đoạn lịch sử. 5. Đóng góp của luận án Đây là công trình nghiên cứu một cách toàn diện hệ thống địa danh tỉnh Quảng Ngãi về các phương diện đặc điểm cấu tạo, đặc điểm định danh và làm sáng rõ những nhân tố ngôn ngữ, văn hóa, xã hội tác động đến quá trình đặt tên các địa danh của tỉnh. 6. Ý nghĩa lí luận và ý nghĩa thực tiễn của luận án 6.1. Ý nghĩa lí luận - Luận án cung cấp một cách toàn diện về hệ thống địa danh ở tỉnh Quảng Ngãi, mô tả về đặc điểm, ý nghĩa, cấu tạo của địa danh. Qua đó, lý giải được những đặc điểm về cách thức cấu tạo và các trường nghĩa tạo nên ý nghĩa của địa danh. - Viêc nghiên cứu sự biến đổi của địa danh qua từng giai đoạn lịch sử khác nhau sẽ cho chúng ta thấy được sự ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa,lịch sử, ngôn ngữ đến sự hình thành và biến đổi của địa danh. - Thông qua nghiên cứu sự gắn kết giữa địa danh với ngôn ngữ văn hóa địa phương sẽ làm sáng rõ những đặc trưng của từ trong từng địa phương cụ 6 thể, góp phần bổ sung thêm cho lí luận nghiên cứu địa danh Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần bổ sung tư liệu cho ngành nghiên cứu văn hóa, lịch sử và du lịch của tỉnh Quảng Ngãi, góp phần làm sáng rõ những vấn đề về địa danh tỉnh Quảng Ngãi mà trước đây chưa được đề cập hoặc đề cập nhưng chưa có sự nhất quán và chuyên sâu dưới góc độ ngôn ngữ. Đồng thời, kết quả nghiên cứu này có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo hữu ích trong việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử địa phương. 7. Bố cục của luận án Ngoài Phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận án gồm 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết của luận án Chương 2: Đặc điểm của địa danh Quảng Ngãi xét từ góc độ hệ thống - cấu trúc Chương 3: Đặc điểm của địa danh Quảng Ngãi xét từ góc độ văn hoá - xã hội 7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới Lịch sử địa danh thế giới có thể chia làm ba giai đoạn, gồm giai đoạn phôi thai, giai đoạn hình thành và giai đoạn phát triển. 1.1.1.1. Giai đoạn phôi thai Có thể nói, ở Trung Quốc địa danh được quan tâm từ rất sớm, việc tìm hiểu nguồn gốc, ý nghĩa cũng như diễn biến của địa danh đã được quan tâm từ đầu công nguyên. Trong giai đoạn này, địa danh được lưu giữ trong các sách địa lý, địa chí, chỉ ra cách đọc, ngữ nghĩa của các địa danh. Trong năm 32- 92 của nhà Đông Hán (32-92 SCN), Ban Cố đã ghi chép trên 4000 địa danh trong Hán Thư. Vào thời cổ đại ở các nước Phương Tây trong các sách thánh kinh của thiên chúa giáo đã viết về địa danh, về nguồn gốc địa danh với mục đích truyền bá tư tưởng cho các giáo dân ở các quốc gia, các châu lục khác nhau trên thế giới. Chẳng hạn, “Từ điển địa danh” đầu tiên đã xuất hiện ở Ý, giữa thế kỷ XVII (Poyares, Dicionario de nomes proprios de Regiónes, Rome, 1667). 1.1.1.2. Giai đoạn hình thành Trong giai đoạn này, khởi đầu bằng hàng loạt từ điển địa danh và sách nghiên cứu địa danh ra đời. Chẳng hạn： Về từ điển: ở Nga có cuốn “Từ điển địa-lịch sử thời Sa Hoàng” (Dictionnaire geographique – hictorisque de l’Empire de Russie; 1923); ở Pháp có cuốn “ Longnom-Địa danh ở Pháp” ( Longnom, Les noms de lieux de France; 1929), ở Đài Bắc có cuốn “Trung Quốc cổ kim địa danh đại từ điển” ( 中國古今地名大辭典；1931). Về sách nghiên cứu địa danh, có thể kể đến: “Địa lí từ nguyên học” (T.A.Gibson, 1835), "Địa danh học” (J.J.Egli, 1872), Năm 1903 người Áo cũng 8 công bố cuốn “Địa danh học” (J.W.Nagl, 1903). Các công trình nghiên cứu về địa danh học này bước đầu chỉ ra, định hướng cách nghiên cứu lí thuyết làm tiền đề khoa học địa danh phát triển ở những giai đoạn tiếp sau này. 1.1.1.3.Giai đoạn phát triển Ở giai đoạn này, nhiều tài liệu khảo cứu đã nghiên cứu tới nguồn gốc các địa danh, việc nghiên cứu về địa danh đã được quan tâm sâu sắc và đưa lên một tầm cao mới, phát triển ở cả phương diện lí thuyết lẫn ứng dụng thực tế. Từ năm (1902 - 1910) J.Gillieron xuất bản “Átlat ngôn ngữ Pháp ;Nguồn gốc và sự phát triển của các địa danh” (1926) của A.Dauzat – nhà địa danh học người Pháp này đã đề xuất phương pháp văn hóa địa lí học giúp nghiên cứu các lớp niên đại của địa danh; “Các tên gọi, một khảo sát về việc đặt tên địa điểm” (1958) của George R.Stewart; “Thực hành địa danh học” (1977) của P.E.Raper... Tuy nhiên thành công hơn cả và đi đầu trong việc nghiên cứu xây dựng hệ thống lí thuyết về địa danh phải kể đến các học giả người Xô Viết với nhiều công trình về địa danh có giá trị ra đời, như: “Những khuynh hướng địa danh học” (E.M.Murzaev), “Bàn về địa danh học đồng đại” (Iu.A.Kapenko); “Những công tác cơ bản về nghiên cứu địa danh” (A.I.Popov) ; “Các khuynh hướng nghiên cứu địa danh” (N.I. Nikonov). Đáng chú ý là, A.V. Superanskaja trong hai công trình “Những nguyên lí của địa danh học” và “Địa danh là gì” đã được tác giả nghiên cứu và đánh giá khá sâu trên phương diện: định nghĩa địa danh, chức năng, cấu tạo của địa danh, cách viết tên gọi địa lí địa danh... Tác giả G.L.Somolisn