Luận án Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI NGUYỄN NAM THẮNG ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI - 2015 B BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI NGUYỄN NAM THẮNG ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH Chuyên ngành: Kinh tế học Mã Số: 62310101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN VĂN THANH HÀ NỘI - 2015 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận án Tiến sĩ Kinh tế “Nghiên cứu mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong Luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC NGHIÊN CỨU SINH PGS.TS. NGUYỄN VĂN THANH NGUYỄN NAM THẮNG ii LỜI CẢM ƠN Sau một thời gian dài nghiên cứu tại Trường Đại học Bách khoa Hà Nội. Tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới các Thầy, Cô Ban giám hiệu, Viện Kinh tế và Quản lý, Viện Đào tạo sau đại học Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Viện Nghiên cứu Phát triển Du lịch, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, Trường Đại học Thương Mại và lãnh đạo các Sở, Ban, Ngành tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cùng với các đồng nghiệp, gia đình và bạn thân hữu đã giúp đỡ, động viên, khuyến khích, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Đặc biệt tôi xin chân thành cảm ơn Thầy giáo PGS.TS Nguyễn Văn Thanh đã hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Xin ghi nhận nơi đây lòng tri ân và biết ơn sâu sắc nhất. NGHIÊN CỨU SINH Nguyễn Nam Thắng iii PHẦN MỞ ĐẦU Chƣơng 1. GIỚI THIỆU ................................................................................................... 7 1.1. Tầm quan trọng của du lịch ..................................................................................... 7 1.2. Tổng quan nghiên cứu ............................................................................................... 8 1.3. Các khái niệm liên quan ............................................................................................ 9 1.3.1. Du lịch ......................................................................................................................... 9 1.3.2. Năng lực cạnh tranh ................................................................................................ 11 1.3.3. Năng lực cạnh tranh điểm đến du lịch .................................................................. 13 1.3.4. Năng lực cạnh tranh quốc gia................................................................................. 14 1.3.5. Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh.................................................................................. 15 1.3.6. Năng lực cạnh tranh du lịch ................................................................................... 16 1.3.7. Năng lực cạnh tranh ngành ..................................................................................... 17 1.3.8. Năng lực cạnh tranh doanh nghiệp ........................................................................ 18 1.3.9. Năng lực cạnh tranh sản phẩm ............................................................................... 18 1.3.10. Mối quan hệ năng lực cạnh tranh toàn cầu với địa phương trong du lịch ...... 19 1.4. Các nghiên cứu liên quan ........................................................................................ 20 1.4.1. Các nghiên cứu ở Việt Nam ................................................................................... 20 1.4.2. Các nghiên cứu trên Thế giới ................................................................................. 22 1.5. Kết cấu của luận án .................................................................................................. 27 1.6. Kết luận chƣơng 1 ..................................................................................................... 28 Chƣơng 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 2.1. Các điều kiện thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh ban đầu ....................................................................................................................................... 29 2.1.1. Khung phân tích năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .............. 30 2.2.1. Mô hình kim cương của M.Porter ......................................................................... 31 2.3. Các mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh du lịch .......................................... 32 2.3.1. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh toàn cầu trong du lịch của Mill và Morrison (1992; 2007) ....................................................................................................... 32 2.3.2. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh điểm đến của Crouch (2007) ............... 36 2.3.3. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh địa phương trong du lịch của M.Porter (2008) .................................................................................................................. 38 iv 2.3.4. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh Phát triển Kinh tế Thành phố theo cụm ngành CCED của Choe và Roberts (2011) ............................................................. 44 2.3.5. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh trong du lịch của Alain Dupeyras và Neil MacCallum OECD (2013) ................................................................................... 46 2.3.6. Mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh du lịch và lữ hành TTCI của Jennifer Blanke và Thea Chiesa, Diễn đàn Kinh tế Thế giới WEF (2014) ................. 49 2.3.7. So sánh các mô hình đánh giá năng lực cạnh tranh trong du lịch ..................... 54 2.4. Thiết lập bộ tiêu chí đánh giá năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ban đầu .......................................................................................................... 56 2.4.1. Các điều kiện về yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch ............................. 57 2.4.2. Các ngành công nghiệp hỗ trợ và có liên quan .................................................... 59 2.4.3.Chiến lược, cơ cấu và đối thủ cạnh tranh của địa phương .................................. 61 2.4.4. Các điều kiện về nhu cầu thị trường du lịch ......................................................... 64 2.5. Kết luận chƣơng 2 ..................................................................................................... 66 Chƣơng 3. XÂY DỰNG MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 3.1. Tổng quan du lịch Việt Nam .................................................................................. 67 3.1.1. Tiềm năng phát triển du lịch Việt Nam ................................................................ 67 3.1.1.1. Tài nguyên du lịch tự nhiên Việt Nam .............................................................. 67 3.1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa Việt Nam ............................................................... 68 3.1.2. Thực trạng du lịch Việt Nam ................................................................................. 69 3.1.3. Các kết quả đạt được đối với phát triển du lịch Việt Nam ................................. 75 3.1.4. Các hạn chế đối với phát triển du lịch Việt Nam ................................................ 77 3.1.5. Định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Việt Nam ............................ 78 3.2. Thiết kế nghiên cứu .................................................................................................. 80 3.2.1. Tiêu chuẩn kỹ thuật đánh giá các yếu tố lý thuyết .............................................. 80 3.2.2. Tiêu chuẩn và đối tượng tham gia đánh giá các yếu tố lý thuyết ..................... 80 3.2.3. Kết quả khảo sát các yếu tố lý thuyết .................................................................... 80 3.2.4. Bộ tiêu chí xây dựng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch chính thức ............................................................................................................... 83 3.3. Mô hình lý thuyết năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ...... 85 3.3.1. Các câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................... 85 3.3.2. Các giả thuyết nghiên cứu ...................................................................................... 86 v 3.3.3. Mô hình định tính năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ........... 86 3.3.4. Xếp hạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................... 87 3.4. Thiết kế các thang đo lƣờng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .......................................................................................................................... 88 3.4.1. Thang đo các yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch ................................... 88 3.4.2. Thang đo các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch ............................................ 89 3.4.3. Thang đo năng lực của chính quyền địa phương ................................................. 90 3.4.4. Thang đo các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch ...................................... 90 3.5. Kết luận chƣơng 3 ..................................................................................................... 91 Chƣơng 4. KIỂM ĐỊNH MÔ HÌNH NĂNG LỰC CẠNH TRANH CẤP TỈNH TRONG LĨNH VỰC DU LỊCH 4.1. Tổng quan du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ................................................................ 92 4.1.1. Tiềm năng phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ................................................ 92 4.1.1.1. Tài nguyên du lịch tự nhiên Bà Rịa – Vũng Tàu .............................................. 93 4.1.1.2. Tài nguyên du lịch văn hóa Bà Rịa – Vũng Tàu .............................................. 94 4.1.2. Thực trạng du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ................................................................. 95 4.1.3. Các kết quả đạt được đối với phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu .............. 106 4.1.4. Các hạn chế đối với phát triển du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu .............................. 108 4.1.5. Định hướng nâng cao năng lực cạnh tranh du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ......... 109 4.2. Phƣơng pháp lấy mẫu ............................................................................................ 110 4.2.1. Bảng câu hỏi khảo sát ........................................................................................... 110 4.2.2. Kích thước mẫu ...................................................................................................... 111 4.2.3. Chọn mẫu ................................................................................................................ 112 4.2.4. Đối tượng lấy mẫu ................................................................................................. 112 4.2.5. Phạm vi lấy mẫu .................................................................................................... 114 4.2.6. Cách điều tra........................................................................................................... 114 4.3. Mô tả mẫu ................................................................................................................. 114 4.4. Kiểm định độ tin cậy Cronbach’Alpha .............................................................. 115 4.4.1. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các yếu tố đầu vào và mức độ hấp dẫn du lịch .................................................................................................................. 115 4.4.2. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch ....................................................................................................................... 115 vi 4.4.3. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường năng lực của chính quyền địa phương ............................................................................................................................... 116 4.4.4. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch .................................................................................................................... 116 4.4.5. Kiểm định độ tin cậy của các biến đo lường năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ....................................................................................................... 116 4.5. Phân tích nhân tố khám phá EFA ...................................................................... 117 4.5.1. Kiểm định tính thích hợp và tương quan của các biến ..................................... 117 4.5.2. Kiểm định mức độ giải thích của các biến đo lường đối với các nhân tố ...... 117 4.5.3. Xoay các nhân tố ................................................................................................... 117 4.5.4. Kiểm định phân phối chuẩn ................................................................................. 118 4.6. Phân tích nhân tố khẳng định CFA .................................................................... 118 4.7. Kiểm định mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch . 119 4.7.1. Mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch định lượng ...... 119 4.7.2. Kết quả ước lượng các yếu tố trong mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ....................................................................................................... 120 4.7.3. Kiểm định Bootstrap của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ......................................................................................................................... 122 4.7.4. Kết quả kiểm định các giả thuyết nghiên cứu .................................................... 123 4.7.5. Kết quả trả lời các câu hỏi nghiên cứu ................................................................ 123 4.7.6. Kết quả đánh giá và xếp hạng năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch................................................................................................................................. 124 4.8. Thảo luận mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .. 124 4.8.1. Giá trị liên hệ lý thuyết ......................................................................................... 124 4.8.2. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh ngành du lịch Bà Rịa – Vũng Tàu ........................................................................................................................... 125 4.8.3. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu ........ 129 4.8.4. Giá trị liên hệ thực tế với năng lực cạnh tranh ngành du lịch Việt Nam và Thế giới .............................................................................................................................. 129 4.9. Kết luận chƣơng 4 ................................................................................................... 133 Chƣơng 5. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................... 134 5.1. Kết luận ..................................................................................................................... 134 5.1.1. Ưu điểm của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ... 134 vii 5.1.2. Hạn chế của mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch và định hướng nghiên cứu tiếp theo ............................................................................... 136 5.1.3. Cách sử dụng mô hình năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch .. 137 5.2. Một số giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh .............................................. 137 5.2.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh cấp tỉnh trong lĩnh vực du lịch ....... 138 5.2.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với các nguồn lực phục vụ phát triển du lịch ............................................................................................................... 139 5.2.2.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ sở hạ tầng du lịch ....... 139 5.2.2.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch................................................................................................................................. 139 5.2.2.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với doanh nghiệp du lịch ....... 141 5.2.2.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với điều kiện về nguồn lực ... 141 5.2.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với cơ chế, chính sách, kế hoạch, chiến lược phát triển du lịch ............................................................................... 142 5.2.3.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng cơ chế phát triển du lịch ....................................................................................................................... 142 5.2.3.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng chính sách phát triển du lịch ............................................................................................................... 143 5.2.3.3. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với xây dựng và phát triển thương hiệu du lịch ........................................................................................................... 143 5.2.3.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với phát triển du lịch .............. 144 5.2.3.5. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với ứng dụng thương mại điện tử trong du lịch và các dịch vụ sáng tạo khác ...................................................... 145 5.2.3.6. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với Marketing du lịch ............ 145 5.2.4. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với các yếu tố ảnh hưởng đến thị trường du lịch .............................................................................................................. 146 5.2.4.1. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với phân khúc thị trường du lịch ...................................................................................................................................... 146 5.2.4.2. Giải pháp nâng cao năng lực cạnh tranh đối với nhận thức du lịch ............. 146 5.3. KHUYẾN NGHỊ ..................................................................................................... 148 5.3.1. Khuyến nghị đối với Trung ương ........................................................................ 148 5.3.2. Khuyến nghị đối với địa phương ......................................................................... 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 151 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA LUẬN ÁN ................ 160 PHỤ LỤC viii DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT BR-VT Bà Rịa - Vũng Tàu DN Doanh nghiệp ĐP Địa phương DT Doanh thu DVDL Dịch vụ du lịch ĐVT Đơn vị tính GTVT Giao thông vận tải HCSN Hành chính sự nghiệp LN Lợi nhuận NLCT Năng lực cạnh tranh SP Sản phẩm TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TW Trung ương VN Việt Nam ix DANH MỤC KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH ADB The Asian Development Bank Ngân hàng Phát triển châu Á AHP Analytic Hierarchy Process Quá trình phân tích phân cấp AMOS Analysis of Moment Structures Phân tích cấu trúc mô men ASEAN Association of Southeast Asian Nations Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á CCED Cluster-based City Economic Development Cơ sở phát triển Kinh tế Thành phố dựa vào cụm /ngành CECODES Centre for Research and Developmen