Luận án Nghiên cứu mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam

BỘ CÔNG THƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN VĂN LINH NGHIÊN CỨU MỐI QUAN HỆ GIỮA CÔNG BỐ THÔNG TIN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƢỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội – Năm 2022 BỘ CÔNG THƢƠNG TRƢỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHIỆP HÀ NỘI NGUYỄN VĂN LINH NGHIÊN CỨU MỐI QUAN HỆ GIỮA CÔNG BỐ THÔNG TIN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƢỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM CHUYÊN NGÀNH: KẾ TOÁN MÃ SỐ: 9340301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. ĐẶNG NGỌC HÙNG 2. TS. TẠ QUANG BÌNH Hà Nội – Năm 2022 i LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tác giả, các dữ liệu, số liệu và kết quả nghiên cứu đƣợc trình bày trong luận án là trung thực, khách quan, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Nguyễn Văn Linh ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận án tiến sĩ này, tôi đã nhận được sự hỗ trợ rất lớn từ Thầy/Cô, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Trước tiên, tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, Ban Giám hiệu Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội, cảm ơn Thầy/Cô của Trung tâm Sau đại học đã giúp đỡ tôi trong công tác và các thủ tục cần thiết trong suốt quá trình học tập và bảo vệ luận án tiến sĩ. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa, Bộ môn HTTTKT, cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Hồng Nga; TS. Nguyễn Thị Thanh Loan; TS. Trương Thanh Hằng; TS. Nguyễn Thị Lan Anh; TS. Hoàng Thị Việt Hà; cùng quý thầy/cô và đồng nghiệp trong khoa Kế toán – Kiểm toán đã tận tình giảng dạy hướng dẫn tôi hoàn thành các học phần trong chương trình đào tạo, giúp đỡ và tạo điều kiện cho tôi trong học tập và công tác tại khoa. Tôi xin chân thành cảm ơn tất cả các quý thầy/cô đã tham dự cũng như đọc và chỉnh sửa luận án về mặt chuyên môn giúp tôi trong tất cả các buổi hội thảo cũng như hội đồng bảo vệ chuyên đề, cơ sở và phản biện độc lập. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn lãnh đạo và đồng nghiệp Phòng TCKT, Trường Đại học Công nghiệp Hà Nội đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi hoàn thành việc báo cáo luận án. Tôi xin bày tỏ sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Đặng Ngọc Hùng và TS. Tạ Quang Bình, là hai Thầy hướng dẫn khoa học của tôi. Trong suốt những năm qua, hai Thầy đã tận tình dìu dắt, chỉ bảo, hướng dẫn tôi thực hiện luận án. Ngoài những nhận xét, đánh giá của hai thầy về chuyên môn, đặc biệt là những gợi mở về hướng giải quyết các vấn đề của tiến trình nghiên cứu trong suốt những năm tháng thực hiện luận án, thực sự đây là những bài học vô cùng quý giá đối với tôi không riêng cho việc thực hiện luận án tiến sĩ mà cả trong chuyên môn công việc và cuộc sống của tôi. Đặc biệt, tôi muốn gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới PGS.TS Đặng Ngọc Hùng – người thầy có ảnh hưởng nhất tới con đường học tập, nghiên cứu khoa học của tôi. iii Cuối cùng, con xin gửi tấm lòng ân tình tới Bố mẹ, anh chị em và gia đình. Trong suốt những năm qua, gia đình luôn là nguồn cổ vũ và chia sẻ cùng con trong những giai đoạn khó khăn nhất cuộc đời. Cảm ơn Vợ đã luôn khuyến khích, động viên, hỗ trợ chồng trong suốt quá trình thực hiện luận án. Xin trân trọng cảm ơn tất cả mọi người và chúc cho mọi điều tốt lành tới Thầy/Cô, bạn bè, đồng nghiệp và Gia đình tôi! iv MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH .................................................................................... xi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT............................................................................... xii MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của Luận án nghiên cứu ................................................................... 1 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu của Luận án ......................................................... 4 2.1. Mục tiêu nghiên cứu của Luận án ........................................................................ 4 2.2. Câu hỏi nghiên cứu của Luận án .......................................................................... 4 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 4 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................................... 5 5. Bố cục của Luận án .................................................................................................. 5 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ............................................................. 6 1.1. Lịch sử và sự phát triển của Công bố thông tin phát triển bền vững ................... 6 1.2. Mối quan hệ giữa Công bố thông tin phát triển bền vững và Hiệu quả tài chính của doanh nghiệp ....................................................................................................... 11 1.2.1. Các nghiên cứu ảnh hƣởng của công bố thông tin phát triển bền vững đến hiệu quả tài chính của doanh nghiệp. ........................................................................ 12 1.2.2. Các nghiên cứu ảnh hƣởng của hiệu quả tài chính tới công bố thông tin phát triển bền vững của doanh nghiệp. ............................................................................. 18 1.2.3. Các nghiên cứu mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính của doanh nghiệp. ........................................................................ 22 1.3. Mối quan hệ của từng khía cạnh phát triển bền vững và Hiệu quả tài chính ............ 24 1.4. Mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính tiếp cận theo phƣơng pháp Meta-Analysis ................................................................ 25 1.5. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................... 37 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 39 CHƢƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ MỐI QUAN HỆ GIỮA CÔNG BỐ THÔNG TIN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ HIỆU QUẢ TÀI CHÍNH ............................. 40 2.1. Cơ sở lý luận về công bố thông tin phát triển bền vững .................................... 40 v 2.1.1. Khái niệm ........................................................................................................ 40 2.1.1.1. Khái niệm về phát triển bền vững ................................................................ 40 2.1.1.2. Khái niệm về báo cáo phát triển bền vững ................................................... 43 2.1.2. Lợi ích và chi phí khi công bố thông tin phát triển bền vững ......................... 45 2.1.2.1. Lợi ích của công bố thông tin phát triển bền vững ...................................... 46 2.1.2.2. Chi phí khi công bố thông tin phát triển bền vững ...................................... 49 2.1.3. Nội dung công bố thông tin phát triển bền vững ............................................ 49 2.1.4. Mức độ công bố thông tin phát triển bền vững ............................................... 54 2.1.5. Công bố thông tin phát triển bền vững theo hƣớng dẫn của Tổ chức sáng kiến Toàn cầu (GRI) ......................................................................................................... 57 2.2. Cơ sở lý luận về hiệu quả tài chính .................................................................... 60 2.2.1. Khái niệm ........................................................................................................ 60 2.2.2. Đo lƣờng hiệu quả tài chính ............................................................................ 62 2.3. Các lý thuyết đƣợc sử dụng ................................................................................ 65 2.3.1. Các lý thuyết liên quan đến mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính ........................................................................................ 65 2.3.2. Lựa chọn lý thuyết.......................................................................................... 66 2.3.3. Xác định các biến đƣợc giải thích bởi các lý thuyết ....................................... 67 2.3.3.1. Lý thuyết các bên liên quan (Stakeholder Theory) ...................................... 67 2.3.3.2. Lý thuyết đại diện (Agency Theory) ............................................................ 67 2.3.3.3. Lý thuyết tín hiệu (Signaling Theory) .......................................................... 68 2.3.3.4. Lý thuyết kinh tế chính trị (Political - Economy Theory) ........................... 69 CHƢƠNG 3: MÔ HÌNH VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................. 71 3.1. Quy trình nghiên cứu ......................................................................................... 71 3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu định tính .................................................................... 73 3.2.1. Đối tƣợng xin ý kiến ....................................................................................... 74 3.2.2. Kết quả xin ý kiến nhà khoa học, chuyên gia và quản lý ................................ 75 3.3. Mô hình nghiên cứu ........................................................................................... 76 3.4. Các giả thuyết nghiên cứu .................................................................................. 78 3.4.1. Mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính của doanh nghiệp ....................................................................................................... 78 vi 3.4.2. Quy mô của doanh nghiệp và công bố thông tin phát triển bền vững, hiệu quả tài chính của doanh nghiệp. ....................................................................................... 78 3.4.3. Đòn bẩy tài chính và công bố thông tin phát triển bền vững, hiệu quả tài chính của doanh nghiệp ....................................................................................................... 79 3.4.4. Pháp luật và mức độ công bố thông tin phát triển bền vững .......................... 79 3.4.5. Chất lƣợng kiểm toán (Big4) mối quan hệ với mức độ công bố thông tin phát triển bền vững. ........................................................................................................... 80 3.5. Phƣơng pháp nghiên cứu định lƣợng ................................................................. 80 3.5.1. Dữ liệu nghiên cứu và thu thập dữ liệu nghiên cứu ........................................ 80 3.5.1.1. Dữ liệu nghiên cứu ....................................................................................... 80 3.5.1.2. Thu thập dữ liệu nghiên cứu ........................................................................ 81 3.5.2. Phân tích nội dung, đánh giá mức độ công bố thông tin phát triển bền vững của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trƣờng chứng khoán Việt Nam ................... 81 3.5.3. Phân tích dữ liệu .............................................................................................. 83 3.5.3.1.Phƣơng pháp hồi quy thực hiện trong nghiên cứu ........................................ 84 3.5.3.2.Trình tự thực hiện nghiên cứu định lƣợng .................................................... 85 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 .......................................................................................... 88 CHƢƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................................. 89 4.1. Tổng kết về công bố thông tin phát triển bền vững của các doanh nghiệp tại Việt Nam hiện nay .................................................................................................... 89 4.2. Kết quả phân tích thống kê mô tả ...................................................................... 92 4.3. Kết quả phân tích tƣơng quan ............................................................................ 95 4.4. Kết quả phân tích hồi quy .................................................................................. 98 4.4.1. Kết quả hồi quy mô hình tổng quát 1 ............................................................ 98 4.4.1.1. Mô hình với biến phụ thuộc HQTC là biến ROA ........................................ 98 4.4.1.2. Mô hình với biến phụ thuộc HQTC là biến ROE ...................................... 106 4.4.1.3. Mô hình với biến phụ thuộc HQTC là biến Tobin‟Q ................................ 109 4.4.2. Kết quả hồi quy mô hình tổng quát 2 ............................................................ 113 4.5. Kết quả các kiểm định ...................................................................................... 116 4.5.1. Kết quả kiểm định sự khác biệt về CBTT PTBV theo chất lƣợng kiểm toán (Big4) ...................................................................................................................... 116 vii 4.5.2. Kết quả kiểm định sự khác biệt về CBTT PTBV theo ngành nghề kinh doanh (sản xuất – Phi sản xuất) ......................................................................................... 116 4.5.3. Kết quả kiểm định sự khác biệt về CBTT PTBT theo năm và thời điểm trƣớc, sau khi có thông tƣ số 155/2015/TT-BTC .............................................................. 117 KẾT LUẬN CHƢƠNG 4 ........................................................................................ 119 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu .......................................................................... 120 5.1.1. Thảo luận về thực trạng công bố thông tin phát triển bền vững của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trƣờng chứng khoán Việt Nam hiện nay .......................... 120 5.1.2. Thảo luận về mối quan hệ giữa công bố thông tin phát triển bền vững và hiệu quả tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên thị trƣờng chứng khoán Việt Nam ................................................................................................................................. 122 5.1.3. Thảo luận về ảnh hƣởng của quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính, pháp luật, và chất lƣợng kiểm toán (Big4) đến công bố thông tin phát triển bền vững của doanh nghiệp ........................................................................................................... 124 5.1.4. Thảo luận về ảnh hƣởng của quy mô doanh nghiệp, đòn bẩy tài chính đến hiệu quả tài chính của doanh nghiệp ....................................................................... 125 5.2. Khuyến nghị ..................................................................................................... 126 5.2.1. Đối với Nhà nƣớc .......................................................................................... 126 5.2.2. Đối với doanh nghiệp niêm yết ..................................................................... 130 5.2.3. Đối với các nhà đầu tƣ .................................................................................. 132 5.2.4. Đối với các bên liên quan khác ..................................................................... 133 5.3. Những đóng góp của luận án ........................................................................... 136 5.4. Hạn chế của nghiên cứu và định hƣớng nghiên cứu tiếp theo ...................... 137 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 141 PHỤ LỤC 01 PHIẾU XIN Ý KIẾN NHÀ KHOA HỌC, CHUYÊN GIA VÀ QUẢN LÝ ............................................................................................................................ 148 PHỤ LỤC 02 BẢNG TỔNG HỢP XIN Ý KIẾN NHÀ KHOA HỌC, CHUYÊN GIA VÀ QUẢN LÝ ................................................................................................ 158 PHỤ LỤC 03 BỘ TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ CÔNG BỐ THÔNG TIN PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG CỦA DOANH NGHIỆP THEO HƢỚNG DẪN GRI 4 TẠI VIỆT NAM........................................................................................................................ 171 viii PHỤ LỤC 04 KẾT QUẢ MÔ HÌNH VỚI BIẾN PHỤ THUỘC ROA .................. 176 PHỤ LỤC 05 KẾT QUẢ MÔ HÌNH VỚI BIẾN PHỤ THUỘC ROE ................... 191 PHỤ LỤC 06 KẾT QUẢ MÔ HÌNH VỚI BIẾN PHỤ THUỘC Tobin‟Q ............. 194 PHỤ LỤC 07 KẾT QUẢ MÔ HÌNH VỚI BIẾN PHỤ THUỘC SR ...................... 197 PHỤ LỤC 08 DANH SÁCH CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN TTCK VIỆT NAM ............................................................................................................. 210 ix DANH MỤC BẢNG, BIỀU Bảng 1.1: Tổng hợp các nghiên cứu ảnh hƣởng của CBTT PTBV đến hiệu quả kinh doanh ......................................................................................................................... 14 Bảng 1.2: Tổng hợp các nghiên cứu ảnh hƣởng của hiệu quả kinh doanh đến CBTT PTBV ......................................................................................................................... 19 Bảng 1.3: Các bài báo/báo cáo đƣợc sử dụng trong mẫu nghiên cứu mối quan hệ giữa báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính ...29 Bảng 1.4: Biểu đồ forest plot phản ánh mối quan hệ báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính tổng thể ..32 Bảng 1.5: Biểu đồ forest plot phản ánh mối quan hệ báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính chia theo chiều hƣớng....33 Bảng 1.6: Biểu đồ Funnel plot và kiểm định egger phản ánh mối quan hệ báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính 34 Bảng 1.7: Biểu đồ forest plot phản ánh mối quan hệ báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính theo chỉ số của tạp chí ...35 Bảng 1.8: Biểu đồ forest plot cumulative phản ánh mối quan hệ báo cáo bền vững và hiệu quả tài chính ....36 Bảng 2.1: Bảng so sánh khái niệm về phát triển bền vững ....................................... 42 Bảng 2.2: Đo lƣờng hiệu quả tài chính trong các nghiên cứu về mối quan hệ với công bố thông tin phát triển bền vững ...................................................................... 63 Bảng 2.3: Tổng hợp các lý thuyết ............................................................................. 66 Bảng 3.1: Bảng tổng hợp đối tƣợng xin ý kiến ......................................................... 75 Bảng 3.2: Bảng tính các biến trong mô hình nghiên cứu..77 Bảng 4.1: Kết quả thống kê mô tả các biến độc lập .................................................. 93 Bảng 4.2: Kết quả thống kê biến hiệu quả kinh doanh ............................................. 94 Bảng 4.3: Kết quả tƣơng quan giữa các biến ............................................................ 97 Bảng 4.4: Kết quả hồi quy mô hình Pooled OLS của mô hình với biến phụ thuộc là ROA và biến độc lập là SR ....................................................................................... 98 Bảng 4.5: Kết quả hồi quy mô hình FEM của mô hình với biến phụ thuộc là ROA và biến độc lập là SR ................................................................................................. 99 Bảng 4.6: Kết quả hồi quy mô hình REM của mô hình với biến phụ thuộc là ROA x và biến độc lập là SR ................................................................................................. 99 Bảng 4.7: Kết quả kiểm định Hausman .................................................................. 100 Bảng 4.8: Kết quả kiểm tra hệ số VIF ..................................................................... 100 Bảng 4.9: Kết quả kiểm định Wooldrige test .......