Luận án Nghiên cứu phạm trù “ăn” trong thành ngữ tiếng việt từ góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận, có liên hệ với phạm trù “meokda” trong tiếng Hàn

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG PHAN THANH NGA NGHIÊN CỨU PHẠM TRÙ “ĂN” TRONG THÀNH NGỮ TIẾNG VIỆT TỪ GÓC NHÌN NGÔN NGỮ HỌC TRI NHẬN, CÓ LIÊN HỆ VỚI PHẠM TRÙ “MEOKDA” TRONG TIẾNG HÀN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Đà Nẵng – Năm 2023 ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HOÀNG PHAN THANH NGA NGHIÊN CỨU PHẠM TRÙ “ĂN” TRONG THÀNH NGỮ TIẾNG VIỆT TỪ GÓC NHÌN NGÔN NGỮ HỌC TRI NHẬN, CÓ LIÊN HỆ VỚI PHẠM TRÙ “MEOKDA” TRONG TIẾNG HÀN Ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 9229020 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. PHAN VĂN HÒA 2. TS. LƯU TUẤN ANH Đà Nẵng – Năm 2023 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình của riêng tôi. Các số liệu, kết quả thu được trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào. Tác giả luận án Hoàng Phan Thanh Nga MỤC LỤC Lời cam đoan Mục lục Danh mục viết tắt dùng trong luận án Danh mục bảng Danh mục hình vẽ MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lí do lựa chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 2 2.1. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................... 2 2.2. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 2 2.3. Nguồn ngữ liệu2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 4 3.1. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 4 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 4 3.3. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................... 4 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 5 5. Đóng góp của luận án .............................................................................................. 5 6. Bố cục luận án ......................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ THUYẾT ............. 9 1.1. TIỂU DẪN ............................................................................................................ 9 1.2. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ....................................................... 9 1.2.1. Nghiên cứu trong nước ................................................................................. 9 1.2.1.1. Phạm trù “ăn” của tiếng Việt ..................................................................... 9 1.2.1.2. Nghiên cứu thành ngữ tiếng Việt dưới góc độ ngôn ngữ học tri nhận .... 11 1.2.2. Nghiên cứu ở nước ngoài ............................................................................ 15 1.2.2.1. Phạm trù “meokda” trong tiếng Hàn ....................................................... 15 1.2.2.2. Nghiên cứu thành ngữ trong tiếng Hàn dưới góc độ ngôn ngữ học tri nhận ........................................................................................................................... 17 1.3. CƠ SỞ LÝ THUYẾT ......................................................................................... 20 1.3.1. Thành ngữ ................................................................................................... 20 1.3.1.1. Thành ngữ theo quan điểm ngôn ngữ học truyền thống .......................... 20 1.3.1.2. Thành ngữ theo quan điểm của ngôn ngữ học tri nhận ........................... 22 1.3.2. Ngôn ngữ học tri nhận ................................................................................ 24 1.3.2.1. Khái niệm “tri nhận” ................................................................................ 24 1.3.2.2. Ngôn ngữ học tri nhận ............................................................................. 25 1.3.2.3. Ý niệm và ý niệm hóa .............................................................................. 26 1.3.2.4. Phạm trù và phạm trù hóa ........................................................................ 28 1.3.2.5. Tính nghiệm thân ..................................................................................... 29 1.3.2.6. Phạm trù tỏa tia ........................................................................................ 30 1.3.2.7. Ẩn dụ tri nhận .......................................................................................... 31 1.3.2.8. Hoán dụ tri nhận ...................................................................................... 36 1.3.2.9. Phân biệt giữa ẩn dụ tri nhận và hoán dụ tri nhận ................................... 36 1.3.2.10. Tương tác ẩn dụ tri nhận và hoán dụ tri nhận ........................................ 44 1.3.2.11. Mô hình tri nhận lí tưởng hóa ................................................................ 46 1.4. TIỂU KẾT .......................................................................................................... 47 CHƯƠNG 2. CƠ CHẾ CHUYỂN DI Ý NIỆM “ĂN” TRONG TIẾNG VIỆT, CÓ LIÊN HỆ VỚI TIẾNG HÀN .................................................................................. 49 2.1. TIỂU DẪN ......................................................................................................... 49 2.2. NGHIÊN CỨU VỀ “ĂN” DƯỚI GÓC NHÌN NGÔN NGỮ HỌC TRUYỀN THỐNG ..................................................................................................................... 49 2.3. NGHIÊN CỨU SỰ CHUYỂN DI Ý NIỆM “ĂN” DƯỚI GÓC NHÌN NGÔN NGỮ HỌC TRI NHẬN ............................................................................................ 53 2.4. LIÊN HỆ VỚI TIẾNG HÀN.............................................................................. 60 2.5. TIỂU KẾT .......................................................................................................... 67 CHƯƠNG 3. HOÁN DỤ TRI NHẬN TRONG CÁC THÀNH NGỮ CÓ CHỨA THÀNH TỐ “ĂN” CỦA TIẾNG VIỆT, CÓ LIÊN HỆ VỚI TIẾNG HÀN ...... 69 3.1. TIỂU DẪN ......................................................................................................... 69 3.2. ĂN ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG .................................................................. 69 3.2.1. Thuộc tính “bình yên” ................................................................................ 72 3.2.2. Thuộc tính “sung túc” ................................................................................. 73 3.2.3. Thuộc tính “nhàn rỗi” ................................................................................. 76 3.2.4. Thuộc tính “vất vả” ..................................................................................... 77 3.2.5. Thuộc tính “nghèo khó” .............................................................................. 80 3.2.6. Thuộc tính “quyền thế” ............................................................................... 82 3.2.7. Liên hệ với tiếng Hàn ................................................................................. 83 3.2.7.1. Thuộc tính “sung túc” .............................................................................. 85 3.2.7.2. Thuộc tính “nghèo khó” ........................................................................... 88 3.2.7.3. Thuộc tính “nhàn rỗi” .............................................................................. 92 3.2.7.4. Thuộc tính “quyền thế” ............................................................................ 93 3.2.7.5. Các thuộc tính khác ................................................................................. 93 3.3. ĂN ĐẠI DIỆN CHO HÀNH VI ........................................................................ 94 3.3.1. Thuộc tính “nói năng” ................................................................................ 96 3.3.2. Thuộc tính “làm việc” ................................................................................. 97 3.3.3. Thuộc tính khác .......................................................................................... 97 3.3.4. Liên hệ với tiếng Hàn ................................................................................. 98 3.3.4.1. Thuộc tính “nói năng” ............................................................................. 99 3.3.4.2. Thuộc tính “làm việc” ............................................................................ 100 3.3.4.3. Thuộc tính khác ..................................................................................... 101 3.4. TIỂU KẾT ........................................................................................................ 104 CHƯƠNG 4. ẨN DỤ TRI NHẬN TRONG THÀNH NGỮ CHỨA THÀNH TỐ “ĂN” CỦA TIẾNG VIỆT, CÓ LIÊN HỆ VỚI TIẾNG HÀN ........................... 106 4.1. TIỂU DẪN ....................................................................................................... 106 4.2. TÍNH CÁCH LÀ ĂN ....................................................................................... 106 4.2.1. Thuộc tính “tham lam” ............................................................................. 107 4.2.2. Thuộc tính “bao đồng” .............................................................................. 109 4.2.3. Thuộc tính “nhẫn nhịn” ............................................................................ 110 4.2.4. Thuộc tính “vô ơn” ................................................................................... 112 4.2.5. Thuộc tính “đố kỵ” ................................................................................... 112 4.2.6. Thuộc tính “tàn ác” ................................................................................... 114 4.2.7. Liên hệ với tiếng Hàn ............................................................................... 116 4.3. TIỂU KẾT ........................................................................................................ 118 KẾT LUẬN ............................................................................................................. 119 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 124 PHỤ LỤC 01 ........................................................................................................... 141 PHỤ LỤC 02 ........................................................................................................... 191 PHỤ LỤC 03 ........................................................................................................... 203 PHỤ LỤC 04 ........................................................................................................... 209 DANH MỤC VIẾT TẮT DÙNG TRONG LUẬN ÁN 1. Các ví dụ ngữ liệu minh họa in bằng chữ in nghiêng và được đánh số thứ tự trong ngoặc đơn không theo đề mục mà theo thứ tự liên tục từ nhỏ đến lớn trong toàn bộ luận án. 2. Trong khi trình bày phần ngữ liệu thành ngữ tiếng Hàn, các thành ngữ tiếng Hàn được dịch sang tiếng Việt với nghĩa các yếu tố cấu tạo và nghĩa thành ngữ. Viết tắt Viết đầy đủ ADYN Ẩn dụ ý niệm ADTN Ẩn dụ tri nhận HDYN Hoán dụ ý niệm HDTN Hoán dụ tri nhận NNHTN Ngôn ngữ học tri nhận ICM Mô hình tri nhận lí tưởng hóa DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang 2.1 Nghĩa của từ “ăn” 49 2.2 Cơ chế chuyển nghĩa của “ăn” trên bình diện ngữ nghĩa 50 2.3 Cơ chế chuyển nghĩa của từ “ăn” dựa trên cơ chế ẩn dụ và hoán dụ 54 2.4 Các ý niệm phái sinh của “ăn” 57 2.5 Cơ chế sinh lý của hành vi ăn 60 2.6 Nghĩa của từ “meokda” 60 2.7 Các ý niệm của “ăn” và “meokda” 65 3.1 Các thuộc tính ý niệm CUỘC SỐNG 70 3.2 Thành ngữ có chứa thành tố “meokda” biểu trưng HDYN MEOKDA ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG 84 3.3 Các thuộc tính của ý niệm HÀNH VI 95 3.4 Thành ngữ có chứa thành tố “meokda” ánh xạ YN HÀNH VI 98 4.1 Các thuộc tính của ý niệm TÍNH CÁCH 106 DANH MỤC HÌNH Số hiệu hình Tên hình Trang 1.1 Sơ đồ mô hình hóa phạm trù tỏa tia 31 1.2 Ẩn dụ và hoán dụ 44 2.1 Sơ đồ tỏa tia của “ăn” 59 2.2 Sơ đồ tỏa tia của “meokda” 65 3.1 ICM của HDYN ĂN ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG 70 3.2 ICM của HDYN ĂN ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG [vất vả] 80 3.3 ICM của HDYN ĂN ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG [quyền thế] 83 3.4 ICM của HDYN TIỀN CÔNG ĐẠI DIỆN CHO GIÁ TRỊ LAO ĐỘNG 89 3.5 ICM của ADYN THỤ HƯỞNG [giá trị lao động] LÀ MEOKDA 90 3.6 ICM của HDYN MEOKDA ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG [nghèo khó] trong thành ngữ “ăn tiền công canh tác” 91 3.7 Hình 3.7. ICM của HDYN MEOKDA ĐẠI DIỆN CHO CUỘC SỐNG [nghèo khó] trong thành ngữ “ăn cơm thái độ” 92 3.8 ICM của HDYN ĂN ĐẠI DIỆN CHO HÀNH VI 95 3.9 ICM của ADYN HÀNH VI [làm việc] LÀ MEOKDA 101 3.10 ICM của HDYN MEOKDA ĐẠI DIỆN HÀNH VI [làm việc] trong thành ngữ “날로 먹다” [nal loo meokda] (ăn sống) 101 3.11 ICM của ADYN HÀNH VI [nhận hối lộ], [say xỉn] LÀ MEOKDA 103 4.1 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [tham lam] LÀ ĂN 108 4.2 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [bao đồng] LÀ ĂN 110 4.3 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [nhẫn nhịn] LÀ ĂN 111 4.4 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [vô ơn] LÀ ĂN 112 4.5 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [đố kỵ] LÀ ĂN 113 4.6 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [tàn ác] LÀ ĂN 116 4.7 ICM của ADYN TÍNH CÁCH [tàn ác] LÀ MEOKDA 118 5.1 Sơ đồ tỏa tia của phạm trù “ăn” khảo sát trong phạm vi thành ngữ tiếng Việt có chứa thành tố “ăn” 122 5.2 Sơ đồ tỏa tia của phạm trù “meokda” khảo sát trong phạm vi thành ngữ tiếng Hàn có chứa thành tố “meokda” 123 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do lựa chọn đề tài Ngôn ngữ học tri nhận ra đời và bắt đầu phát triển vào cuối những năm 70 của thế kỉ XX. Cuốn sách Metaphors We Live By của Lakoff & Jonhson (1980) được xem là một cột mốc khởi đầu cho lý thuyết ngôn ngữ học này với quan niệm mới về chức năng của ngôn ngữ học tri nhận như sau: nghiên cứu cách con người nhìn và nhận biết thế giới qua lăng kính ngôn ngữ và văn hóa dân tộc. Rõ ràng, bằng con đường của ngôn ngữ học tri nhận, việc nghiên cứu ngôn ngữ đang mở ra những hướng đi mới nhằm đạt đến những mục tiêu rộng hơn: nghiên cứu về con người và thế giới qua lăng kính ngôn ngữ và tư duy. “Ăn” là hành vi cơ bản nhất để duy trì sự sống và là hành vi diễn ra liên tục đều đặn và trải dài trong quá trình sống. Vấn đề ăn luôn là vấn đề cấp thiết nhất của con người cả trong đời sống vật chất lẫn đời sống tinh thần. Chẳng phải ngẫu nhiên mà ông cha ta nói “Học ăn, học nói, học gói, học mở”. “Học ăn” được xem là điều đầu tiên mà con người cần phải học để tồn tại và phát triển trong xã hội. “Ăn” đi sâu bám rễ trong lối sống, trong tư duy và đi vào ngôn ngữ của con người với nhiều sắc thái và hàm ý đa dạng. Vì vậy, việc nghiên cứu phạm trù “ăn” dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận hứa hẹn sẽ đem lại những cái nhìn mới về lối tư duy của mỗi dân tộc. Cho đến nay, nhiều công trình đã nghiên cứu/bàn luận về ăn, từ ăn trong tiếng Việt và nhiều ngôn ngữ khác nhau. Tuy nhiên, các nghiên cứu về từ ăn chủ yếu được tiếp cận từ góc độ cấu trúc, ngữ nghĩa và văn hóa, còn tiếp cận từ góc độ ngôn ngữ học tri nhận vẫn còn những khoảng trống, đặc biệt là phạm trù “ăn” trong tiếng Việt và tiếng Hàn thông qua thành ngữ như đề tài luận án. Theo quan điểm của ngôn ngữ học tri nhận, thành ngữ được xem là sản phẩm của hệ thống tri nhận của chúng ta và thành ngữ không chỉ là vấn đề của ngôn ngữ. Một thành ngữ không chỉ là một sự diễn đạt có nghĩa đặc biệt trong mối quan hệ ngôn 2 ngữ với các thành tố được ghép lại mà nó xuất phát từ kiến thức nền của chúng ta về thế giới. Theo Kovecses & Szabo (1996), có nhiều bằng chứng cho rằng chính miền tri nhận chứ không phải các từ riêng rẽ tạo ra thành ngữ. Các từ riêng rẽ chỉ bộc lộ quá trình sâu hơn về tri nhận. “Nói một cách khác, thành ngữ về bản chất là vấn đề thuộc về tri nhận, không phải vấn đề thuộc ngôn ngữ.” [112, tr.330]. Với những cơ sở trên, luận án lựa chọn nghiên cứu phạm trù “ăn” trong thành ngữ tiếng Việt dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận. Việc nghiên cứu phạm trù “ăn” trong thành ngữ tiếng Việt được đặt trong mối liên hệ với phạm trù “meokda” trong thành ngữ tiếng Hàn có thể kết nối phạm trù, soi chiếu và tạo nên một bức tranh rộng lớn hơn, giúp chúng ta phát hiện được một số điểm tương đồng và khác biệt, từ đó làm phong phú thêm sự hiểu của chúng ta về phạm trù “ăn” trong hai ngôn ngữ của hai dân tộc khác nhau/hai cộng đồng nói năng khác nhau. Đó cũng là lý do lựa chọn đề tài nghiên cứu của luận án. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là phạm trù “ăn” thể hiện trong các thành ngữ có thành tố “ăn” trong tiếng Việt theo lý thuyết của ngôn ngữ học tri nhận , có liên hệ với phạm trù “meokda” trong thành ngữ tiếng Hàn có thành tố “meokda”. 2.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu phạm trù “ăn” trong thành ngữ có chứa thành tố “ăn” trong tiếng Việt, đối chiếu một chiều (có liên hệ với phạm trù “meokda” thành ngữ có chứa thành tố “meokda” trong tiếng Hàn dưới góc nhìn của ngôn ngữ học tri nhận trên các phương diện: sự chuyển di ý niệm, ẩn dụ ý niệm và hoán dụ ý niệm dựa trên lý thuyết ngôn ngữ tri nhận của Lakoff & Johnson (1980), mô hình tri nhận lý tưởng hóa (ICM) của Lakoff (1987). Việc nghiên cứu phạm trù “ăn” từ quan điểm ngôn ngữ học tri nhận, chúng tôi nhận thức được vấn đề là nghiên cứu trên phạm vi ý niệm (tức phạm trù, ý niệm “ăn”), 3 chứ không phải nghiên cứu trên phạm vi các từ cụ thể (như từ “ăn”). Tuy nhiên, trong khuôn khổ nghiên cứu, đối chiếu trong hai ngôn ngữ Việt-Hàn cả từ bình diện cấu trúc lẫn bình diện tri nhận, nguồn ngữ liệu khảo sát trong thành ngữ chỉ dừng lại ở các thành ngữ có chứa thành tố “ăn” trong tiếng Việt, có liên hệ với phạm trù “meokda” trong thành ngữ có chứa thành tố “meokda” trong tiếng Hàn. Do vậy, các thành ngữ không chứa thành tố ‘ăn” trong tiếng Việt và không chứa thành tố “meokda” trong tiếng Hàn nhưng vẫn nằm trong miền tri nhận của phạm trù/ý niệm “ăn” và phạm trù/ý niệm “meokda” không được chúng tôi khảo sát hoặc đề cập. Chẳng hạn: “cốc mò cò xơi”, “cơm tẻ mẹ ruột”, “tham thực, cực thân”, “chém to kho mặn”, “mắt to hơn bụng”, “sống về mồ về mả, chẳng sống về cả bát cơm”. “một miếng giữa đàng hơn một sáng xó bếp”, “tay làm hàm nhai, tay quai miệng trễ”, “có tiếng mà chẳng có miếng”, “nhịn miệng thết khách”, “há miệng chờ sung”, 2.3. Nguồn Ngữ liệu Luận án sử dụng ngữ liệu từ các từ điển về thành ngữ của Việt Nam và Hàn Quốc. Để đảm bảo có một nguồn ngữ liệu đầy đủ về các thành ngữ có chứa thành tố “ăn” trong tiếng Việt, luận án sử dụng 04 từ điển sau đây. - “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (Nguyễn Lân, NXB Văn Học, 2014) - “Từ điển thành ngữ Tiếng Việt” (Nguyễn Lực, NXB Thanh Niên, 2002) - “Từ điển thành ngữ học sinh”, Nguyễn Như Ý (NXB Giáo dục Việt Nam, 2016) - Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê, NXB Đà Nẵng, 2003) Đối với ngữ liệu tiếng Hàn, luận án sử dụng từ điển điện tử của Viện Ngôn ngữ học Hàn Quốc - cơ ban trực thuộc Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch Hàn Quốc. Từ điển điện tử này được xem là kho tàng từ điển lớn nhất của Hàn Quốc và được chính phủ Hàn Quốc chính thức công nhận. - “Đại từ điển điện tử quốc gia” của Viện ngôn ngữ học Hàn Quốc: https://www.korean.go.kr/ 4 Ngoài ra, luận án còn khảo sát và sử dụng các nguồn cứ liệu từ các tác phẩm báo chí, tác phẩm nghệ thuật và các website. Thông tin nguồn cứ liệu cụ thể được trình bày ở phụ lục 03 và 04. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu n