Luận án Nghiên cứu phát triển bền vững sâm Ngọc linh ở tỉnh Quảng Nam

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN VIỆT THIÊN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP HUẾ - 2017 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ NGUYỄN VIỆT THIÊN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM Mã số: 62 62 01 15 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học 1: PGS.TS. NGUYỄN TÀI PHÚC Người hướng dẫn khoa học 2: PGS.TS. PHAN VĂN HOÀ HUẾ - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ với đề tài: “Nghiên cứu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam” là công trình do chính tôi nghiên cứu và thực hiện. Các thông tin, số liệu được sử dụng trong luận án này hoàn toàn trung thực và chính xác. Tất cả những sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận án đã được ghi rõ nguồn gốc. Tác giả Nguyễn Việt Thiên ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên cho phép tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến tất cả các cơ quan, đơn vị và cá nhân đã trực tiếp giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận án này. Tôi xin cảm ơn Lãnh đạo Nhà trường, Lãnh đạo Khoa kinh tế và Phát triển, Bộ môn Kinh tế Nông nghiệp –TN&MT, Phòng Đào tạo Sau Đại học và tập thể các nhà khoa học kinh tế của Trường Đại học Kinh tế Huế đã giúp đỡ, đóng góp nhiều ý kiến khoa học quý giá trong quá trình hoàn thiện luận án tiến sĩ. Đặc biệt xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS. Nguyễn Tài Phúc, Phó hiệu trưởng; PGS.TS. Phan Văn Hòa, Phó trưởng Phòng Đào tạo Sau Đại học Trường Đại học Kinh tế - Đại học Huế đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu luận án. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ, động viên của người thân, gia đình và đồng nghiệp trong suốt thời gian qua. Tác giả Nguyễn Việt Thiên iii MỤC LỤC Lời cam đoan ................................................................................................................ i Lời cảm ơn .................................................................................................................. ii Danh mục các chữ viết tắt ......................................................................................... vii Danh mục bảng ........................................................................................................ viii PHẦN 1. MỞ ĐẦU .................................................................................................... 1 1.Tính cấp thiết của đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 3 4. Những đóng góp mới của luận án ....................................................................... 4 PHẦN 2. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ..................................................................... 6 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CHO PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH ....................................................................................... 6 1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững ............................................................... 6 1.2. Phát triển bền vững nông nghiệp ..................................................................... 9 1.2.1. Khái niệm ................................................................................................. 9 1.2.2. Mục tiêu phát triển bền vững nông nghiệp............................................. 12 1.2.3. Nội dung phát triển bền vững nông nghiệp ............................................ 12 1.2.4. Sự cần thiết phát triển bền vững trong nông nghiệp .............................. 17 1.3. Phát triển bền vững sâm Ngọc Linh .............................................................. 18 1.3.1. Đặc điểm kinh tế, kỹ thuật của cây sâm Ngọc Linh .............................. 18 1.3.2. Quan niệm về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................ 22 1.3.3. Nội dung phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ....................................... 25 1.3.4. Những yếu tố tác động tới phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ............ 29 1.4. Cơ sở thực tiễn về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ................................ 33 1.4.1. Tình hình phát triển cây sâm trên thế giới .............................................. 33 1.4.2. Các công trình nghiên cứu sâm trên thế giới .......................................... 38 1.4.3. Kinh nghiệm phát triển bền vững sâm ở một số Quốc gia trên thế giới 42 iv 1.5. Phát triển sản xuất sâm Ngọc Linh ở Việt Nam ............................................ 43 1.5.1. Tình hình phát triển sâm ở Việt Nam ..................................................... 43 1.5.2. Các công trình nghiên cứu về sâm và dược liệu ở Việt Nam ................. 46 1.5.3. Bài học kinh nghiệm rút ra cho phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .................................................................................................................. 48 CHƯƠNG 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .... 51 2.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội tỉnh Quảng Nam ...................................... 51 2.1.1. Đặc điểm tự nhiên, tài nguyên và môi trường tỉnh Quảng Nam ............ 51 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội tỉnh Quảng Nam ............................................ 57 2.1.3. Những thuận lợi và khó khăn về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ................ 66 2.1.4. Đánh giá tiềm năng phát triển sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ........ 68 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 68 2.2.1. Phương pháp tiếp cận và khung phân tích.............................................. 68 2.2.2. Chọn điểm nghiên cứu............................................................................ 71 2.2.3. Thu thập thông tin tài liệu, số liệu thứ cấp, sơ cấp ................................. 72 2.2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................. 73 2.2.5. Phương pháp xử lý số liệu ...................................................................... 77 2.2.6. Phương pháp tổng hợp và phân tích ....................................................... 77 CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM .......................................................................................... 81 3.1. Thực trạng phát triển sâm Ngọc Linh ............................................................ 81 3.1.1. Diện tích, sản lượng và giá trị sản xuất .................................................. 81 3.1.2. Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh ..................................... 84 3.1.3. Kết quả và hiệu quả sản xuất sâm NL ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam .................................................................................................................. 85 3.1.4. Sinh kế và phát triển cộng đồng vùng trồng sâm Ngọc Linh ............... 101 3.1.5. Môi trường sinh thái vùng trồng sâm Ngọc Linh ................................. 106 3.1.6. Thực trạng Bảo tồn và phát triển nguồn dược liệu sâm Ngọc Linh ..... 109 v 3.2. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ......................................................................................................... 111 3.2.1. Điều kiện tự nhiên và môi trường sinh thái .......................................... 111 3.2.2. Điều kiện kinh tế- xã hội ...................................................................... 112 3.2.3. Chính sách Nhà nước và chính quyền địa phương ............................... 113 3.2.4. Áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh ....................................................................................................... 115 3.2.5. Yếu tố thị trường và cạnh tranh ............................................................ 116 3.3. Những thành công, tồn tại trong phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ............................................................................................... 117 3.3.1. Những thành công trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .......................................................................................... 117 3.3.2. Những mặt tồn tại trong quá trình phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam .......................................................................................... 118 CHƯƠNG 4. GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG SÂM NGỌC LINH Ở TỈNH QUẢNG NAM ........................................................................................ 120 4.1. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ........... 120 4.1.1. Bối cảnh phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ....... 120 4.1.2. Phân tích SWOT về phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ................................................................................................................ 121 4.1.3. Quan điểm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam.... 123 4.2. Định hướng, mục tiêu phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........................ 124 4.2.1. Định hướng ........................................................................................... 124 4.2.2. Mục tiêu ................................................................................................ 135 4.3. Một số giải pháp nhằm phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ở tỉnh Quảng Nam ..................................................................................................................... 127 4.3.1. Nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả kinh tế trồng sâm Ngọc Linh của hộ ..................................................................................................... 127 vi 4.3.2. Mở rộng thị trường, xây dựng và phát triển thương hiệu sâm Ngọc Linh, nâng cao khả năng cạnh tranh ........................................................................ 128 4.3.3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trồng, chế biến sâm Ngọc Linh 130 4.3.4. Quy hoạch vùng nguyên liệu, hoàn thiện công tác giao khoán và quản lý tài nguyên đất, rừng phát triển bền vững sâm Ngọc Linh .............................. 133 4.3.5. Chính sách tín dụng dài hạn cho phát triển bền vững sâm Ngọc Linh 134 4.3.6. Khoanh nuôi, bảo vệ rừng, bảo vệ môi trường sinh thái cho PTBVSNL ...................................................................................................... 134 4.3.7. Đa dạng hóa các hình thức tổ chức sản xuất, chế biến, tiêu thụ sâm Ngọc Linh ....................................................................................................... 135 4.3.8. Áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh ................................................................................................................. 136 4.3.9. Đầu tư cơ sở hạ tầng ............................................................................. 138 4.3.10. Đầu tư nghiên cứu dược liệu sâm Ngọc Linh .................................... 139 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ........................................................... 140 1. Kết luận ........................................................................................................... 140 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 141 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ .................... 143 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................. 144 PHỤ LỤC ............................................................................................................................... 156 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Ý nghĩa 1 BVR Bảo vệ rừng 2 DRC Chi phí nội nguồn (Domestic Resource Cost) 3 DT Diện tích 4 FAO Tổ chức lương thực và nông nghiệp (Food Agriculture Organization) 5 GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Production) 6 GO Tổng giá trị sản xuất(Gross Output) 7 IRR Tỷ suất nội hoàn (Internal Rate of Return) 8 LN Lợi nhuận 9 MI Thu nhập hỗn hợp 10 NPV Hiện giá thuần thu nhập (Net Present Value 11 NS Năng suất 12 PTBVSNL Phát triển bền vững Sâm Ngọc Linh 13 SNL Sâm Ngọc Linh 14 SWOT Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức 15 TC Tổng chi phí (Total Cost) 16 VSATTP Vệ sinh an toàn thực phẩm viii DANH MỤC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1. Tình hình đất đai của huyện Nam Trà My giai đoạn 2010-2014 ........ 60 Bảng 2.2. Kết quả phát triển nông –lâm – thủy sản huyện Nam Trà My năm 2010–2014 ........................................................................................... 63 Bảng 3.1. Diện tích, năng suất và sản lượng các sản phẩm sâm NL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010-2014 .......................... 82 Bảng 3.2. Giá trị sản xuất sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2010-2014 ................................................................... 83 Bảng 3.3 Các hình thức tổ chức sản xuất sâm Ngọc Linh huyện Nam Trà My giai đoạn 2010-2014 ..................................................................... 84 Bảng 3.4. Đặc điểm cơ bản của các đối tượng điều tra ....................................... 86 Bảng 3.5. Chi phí đầu tư trồng sâm Ngọc Linh thời kỳ kiến thiết cơ bản .......... 87 Bảng 3.6. Chi phí sản xuất sâm Ngọc Linh thời kỳ kinh doanh .......................... 88 Bảng 3.7. Kết quả và hiệu quả kinh tế trồng sâm Ngọc Linh ở các xã điều tra ......................................................................................................... 90 Bảng 3.8. Kết quả ước lượng hàm sản xuất Cobb- Douglas của các hộ trồng sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ........... 92 Bảng 3.9. Hiệu quả kinh tế sản xuất sâm Ngọc Linh với diễn biến của giá cả với các mức chiết khấu khác nhau .................................................. 96 Bảng 3.10. Sản lượng chế biến và tiêu thụ các sản phẩm sâm Ngọc Linh giai đoạn 2010-2014 ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ............ 97 Bảng 3.11. Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi trên thị trường năm 2014 ..................................................................... 99 Bảng 3.12. Chi phí sản xuất và giá trị gia tăng của sâm Ngọc Linh củ tươi chế biến trên thị trường năm 2014 .................................................... 100 ix Bảng 3.13. Biến động lao động trong sản xuất nông lâm nghiệp, ngành trồng sâm Ngọc Linh ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010  2014......... 102 Bảng 3.14. Tình hình giảm nghèo ở huyện Nam Trà My giai đoạn 2010 -2014 ........................................................................ 103 Bảng 3.15. Tình hình thu nhập và cơ cấu thu nhập từ hộ trồng sâm Ngọc Linh được điều tra năm 2014 ............................................................ 104 Bảng 3.16. Kết quả điều tra tình hình vay vốn của hộ trồng sâm Ngọc Linh năm 2014 ........................................................................................... 106 Bảng 3.17. Tình hình khoanh nuôi bảo vệ rừng từ năm 2010 – 2014 ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .......................................................... 107 Bảng 3.18. Tình hình khoanh nuôi, bảo vệ rừng ................................................. 108 Bảng 3.19 Số chốt, số cây sâm Ngọc Linh, diện tích đang được bảo tồn và phát triển ở các xã ở huyện Nam Trà My .......................................... 110 Bảng 3.20. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện tự nhiên đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .................. 112 Bảng 3.21. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố điều kiện kinh tế xã hội đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ............ 113 Bảng 3.22. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách Nhà nước và chính quyền địa phương đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam ....................................................................................... 114 Bảng 3.23. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ vào sản xuất, chế biến sâm Ngọc Linh đến PTBVSNL .. 115 Bảng 3.25. Đánh giá mức độ ảnh hưởng của yếu tố thị trường và cạnh tranh đến PTBVSNL ở huyện Nam Trà My, tỉnh Quảng Nam .................. 116 Bảng 4.1. Các chỉ tiêu chủ yếu nhằm PTBV sâm Ngọc Linh phân theo giai đoạn đầu tư ........................................................................................ 126 x DANH MỤC SƠ ĐỒ, ĐỒ THỊ, HÌNH Số hiệu Tên sơ đồ, đồ thị, hình Trang Sơ đồ. 1.1. Tính bền vững là giao điểm của hiệu quả 3 trụ cột ............................... 9 Sơ đồ. 2.1. Khung phân tích phát triển bền vững sâm Ngọc Linh ........................ 70 Đồ thị 2.1. Tình hình sử dụng đất tại huyện Nam Trà My năm 2014 ................... 59 Hình 1.2. Vườn sâm Ngọc Linh tại Trạm dược liệu Trà Linh- Quảng Nam ...... 43 Hình 2.1. Bản đồ địa lý tỉnh Quảng Nam ............................................................ 51 Hình 2.2. Vị trí các xã được điều tra, khảo sát vùng sâm Ngọc Linh ................. 71 1 PHẦN 1 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài Cây sâm Ngọc Linh (danh pháp khoa học: Panax vietnamensis) là một loài cây thuộc họ Cam tùng (Araliaceae), còn gọi là sâm Việt Nam, sâm Khu Năm (sâm K5), sinh trưởng và phát triển ở khu vực Núi Ngọc Linh thuộc xã Trà Linh - huyện Nam Trà My tỉnh Quảng Nam, trên độ cao 1.200 đến 2.100m. Sâm Ngọc Linh là loài cây hoang dã, có hàm lượng saponin (có tác dụng chống lão hóa, chữa bệnh tiểu đường, bảo vệ tim mạch, chống stress, ngừa ung thư...) cao hơn nhiều lần so với các loại sâm khác trên thế giới. Trên thị trường hiện nay giá 1kg sâm Ngọc Linh cao gấp từ 5 đến 6 lần giá sâm Hàn Quốc và 7 đến 8 lần giá sâm Mỹ [11] [31]. Cây sâm Ngọc Linh là cây dược liệu rất có giá trị trong việc phòng và điều trị bệnh cho con người. Với sự phân bố tự nhiên của cây sâm Ngọc Linh trong điều kiện môi trường sinh thái đặc biệt đã tạo ra sự quý hiếm và đặc hữu; cung hiện tại luôn thấp hơn cầu nên giá cả thị trường tăng cao, giá sâm củ bình quân 20 triệu đồng/kg, có lúc lên đến 45 triệu đồng/kg. Trong một thời gian dài chưa có sự quản lý chặt chẽ và khai thác tự do quá mức, không đi đôi với công tác bảo tồn và phát triển, đã làm cho cây sâm Ngọc Linh hoang dã giảm mạnh về số lượng trong rừng tự nhiên, dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng. Hiện tại cây sâm Ngọc Linh chủ yếu là sâm trồng theo phương thức truyền thống ở quy mô hộ gia đình, giống do Trạm Dược liệu Trà Linh và một số vườn sâm lưu giữ của dân xã Trà Linh cung cấp. Nhận thức được tầm quan trọng của cây sâm Ngọc Linh, trong những năm qua Chính phủ đã có những nỗ lực cứu loài cây này ra khỏi nguy cơ tuyệt chủng bằng biện pháp thành lập vùng cấm quốc gia khu vực có sâm Ngọc Linh trong tự nhiên tại hai tỉnh Quảng Nam và Kon Tum, đưa sâm Ngọc Linh vào trong sách đỏ Việt Nam với mức độ đe dọa ở bậc E, là loài thực vật có giá trị đặc biệt về khoa học và kinh tế, nghiêm cấm khai thác, sử dụng [18] [22]. Tỉnh Quảng Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc thực hiện các chính sách của Chính phủ về bảo tồn và phát triển cây dược liệu nói chung và sâm Ngọc Linh nói 2 riêng, cụ thể hóa bằng những chính sách đầu tư và hỗ trợ nguồn lực trực tiếp, như dự án xây dựng Trạm Dược liệu Trà Linh từ năm 2004, thành lập Trung tâm Phát triển sâm Ngọc Linh và dược liệu Quảng Nam, xây dựng cơ chế khuyến khích, quy hoạch bảo tồn và phát triển sâm Ngọc Linh giai đoạn 2