Luận án Nghiên cứu tác động của đầu tư trực tiếp nước ngoài tới công nghiệp hóa tại tỉnh Thái Nguyên

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Tr−êng ®¹i häc kinh tÕ quèc d©n --------

-------- NGUYÔN THÞ THóY V¢N NGHI£N CøU T¸C §éNG CñA §ÇU T¦ TRùC TIÕP N¦íC NGOµI TíI C¤NG NGHIÖP HãA T¹I TØNH TH¸I NGUY£N Chuyªn ngµnh: KINH TÕ PH¸T TRIÓN (KINH TÕ §ÇU T¦) M· sè: 62310105 Ng−êi h−íng dÉn khoa häc: PGS.TS. LÊ QUANG CẢNH Hµ Néi, N¡M 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Người hướng dẫn khoa học PGS.TS Lê Quang Cảnh Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thúy Vân MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC HÌNH DANH MỤC PHỤ LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................. 5 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài .......................... 5 1.1.1. Những nghiên cứu về công nghiệp hóa và đo lường công nghiệp hóa ............ 5 1.1.2. Những nghiên cứu về tác động của FDI đối với công nghiệp hóa ................. 12 1.1.3. Những khoảng trống từ tổng quan nghiên cứu ............................................. 24 1.2. Số liệu và phương pháp nghiên cứu ..................................................... 25 1.2.1. Số liệu nghiên cứu ....................................................................................... 25 1.2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................. 26 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI ĐỐI VỚI CÔNG NGHIỆP HÓA.............................. 33 2.1. Một số vấn đề cơ bản về đầu tư trực tiếp nước ngoài ......................... 33 2.1.1. Khái niệm đầu tư trực tiếp nước ngoài ......................................................... 33 2.1.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động FDI tại địa phương cấp tỉnh ............... 34 2.2. Công nghiệp hóa .................................................................................... 37 2.2.1. Quan niệm về công nghiệp hóa .................................................................... 37 2.2.2. Các tiêu chí đánh giá công nghiệp hóa ......................................................... 39 2.2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến công nghiệp hóa ................................................. 46 2.3. Tác động của đầu tư trực tiếp nước ngoài tới công nghiệp hóa ......... 48 2.3.1. Tác động của FDI tới tăng trưởng kinh tế..................................................... 48 2.3.2. Tác động của FDI đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động ......... 51 2.3.3. Tác động của FDI đối với quá trình đô thị hóa ............................................. 52 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI VÀ CÔNG NGHIỆP HÓA TỈNH THÁI NGUYÊN ........................................... 54 3.1. Lợi thế so sánh của Thái Nguyên trong thu hút FDI và thực hiện công nghiệp hóa .................................................................................................... 54 3.1.1. Vị trí địa kinh tế và nguồn tài nguyên thiên nhiên ........................................ 54 3.1.2. Tiềm lực kinh tế ........................................................................................... 55 3.1.3. Nguồn nhân lực ........................................................................................... 56 3.1.4. Tiềm lực khoa học công nghệ ...................................................................... 57 3.1.5. Chính quyền địa phương .............................................................................. 57 3.2. Thực trạng đầu tư trực tiếp nước ngoài tại tỉnh Thái nguyên giai đoạn 1995 - 2015 .................................................................................................... 57 3.2.1. Kết quả thu hút và sử dụng FDI tại tỉnh Thái Nguyên .................................. 57 3.2.2. Đánh giá chung về hoạt động FDI tại tỉnh Thái Nguyên ............................... 63 3.3. Thực trạng công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ................................... 65 3.3.1. Tăng trưởng kinh tế ..................................................................................... 65 3.3.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế .......................................................................... 68 3.3.3. Chuyển dịch cơ cấu lao động ....................................................................... 70 3.3.4. Đô thị hóa .................................................................................................... 72 3.3.5. Chỉ số công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên.................................................... 74 CHƯƠNG 4: TÁC ĐỘNG CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI ĐẾN CÔNG NGHIỆP HÓA TỈNH THÁI NGUYÊN .................................. 77 4.1. Vai trò của FDI đối với công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ............... 77 4.1.1. Vai trò của FDI đối với tăng trưởng kinh tế ................................................. 77 4.1.2. Vai trò của FDI đối với chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động ....... 86 4.1.3. Vai trò của FDI đối với quá trình đô thị hóa ................................................. 88 4.2. Phân tích tương quan mối quan hệ giữa FDI và công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ................................................................................................. 89 4.3. Phân nhân quả mối quan hệ giữa FDI và công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ... 92 4.3.1. Kiểm định nghiệm đơn vị ............................................................................ 92 4.3.3. Kiểm định nhân quả ..................................................................................... 94 4.4. Tác động của FDI tới công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên .................. 95 4.4.1. Mô hình ước lượng ...................................................................................... 95 4.4.2. Kết quả ước lượng ....................................................................................... 97 4.5. Đánh giá chung về tác động của FDI tới CNH tỉnh Thái Nguyên .... 101 4.5.1 Những thành tựu chính ............................................................................... 101 4.5.2 Những điểm hạn chế và nguyên nhân.......................................................... 103 CHƯƠNG 5: GIẢI PHÁP NHẰM TĂNG CƯỜNG VAI TRÒ CỦA ĐẦU TƯ TRỰC TIẾP NƯỚC NGOÀI ĐỐI VỚI CÔNG NGHIỆP HÓA TỈNH THÁI NGUYÊN ........................................................................................... 106 5.1. Cơ sở đề xuất giải pháp ...................................................................... 106 5.1.1. Định hướng thu hút và sử dụng FDI ở Việt Nam ........................................ 106 5.1.2 Xu thế công nghiệp hóa đất nước ................................................................ 109 5.1.3. Định hướng công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ......................................... 112 5.1.4. Định hướng thu hút FDI nhằm đẩy mạnh quá trình CNH tỉnh Thái Nguyên ... 115 5.2. Giải pháp tăng cường vai trò của FDI nhằm thúc đẩy công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên ....................................................................................... 118 KẾT LUẬN ................................................................................................... 128 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC Đà CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................................................................................................................. 130 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 131 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 140 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CDCCKT Chuyển dịch cơ cấu kinh tế CDCCLĐ Chuyển dịch cơ cấu lao động CNH Công nghiệp hóa ĐK Đăng ký ĐTPT Đầu tư phát triển FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Tổng sản phẩm quốc nội HĐH Hiện đại hóa IMF Quỹ tiền tệ quốc tế KT- XH Kinh tế – xã hội KTNN Kinh tế nhà nước KTNNN Kinh tế ngoài nhà nước NGTK Niên giám thống kê NN-LN-TS Nông nghiệp – Lâm nghiệp – Thủy sản NSNN Ngân sách nhà nước ODA Hỗ trợ phát triển chính thức OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế PCI Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh TCTK Tổng cục thống kê TD&MNPB Trung du và miền núi phía Bắc TM – DV Thương mại – Dịch vụ TNCs Công ty xuyên quốc gia UBND Uỷ ban nhân dân UNCTAD Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên Hợp Quốc USD Đồng đô la Mỹ VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam WTO Tổ chức thương mại thế giới DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Quy mô vốn FDI tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 1995 – 2015 ..................... 58 Bảng 3.2: Quy mô vốn FDI phân theo ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên ................... 60 Bảng 3.3: Tỷ trọng dự án và tỷ trọng vốn FDI theo ngành tỉnh Thái Nguyên ........... 61 Bảng 3.4: FDI theo đối tác đầu tư chủ yếu tại tỉnh Thái Nguyên ............................. 62 Bảng 3.5: Cơ cấu lao động theo ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên so với cả nước ..... 71 Bảng 3.6: Cơ cấu lao động theo thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên và cả nước ... 72 Bảng 3.7. Chỉ số công nghiệp hóa tỉnh Thái Nguyên năm 2015 .............................. 75 Bảng 4.1: Xuất khẩu khu vực FDI so với xuất khẩu tỉnh Thái Nguyên .................... 82 Bảng 4.2: Kết quả phân tích tương quan giữa FDI và các chỉ tiêu CNH tỉnh Thái Nguyên ... 90 Bảng 4.3: Kết quả kiểm định nghiệm đơn vị............................................................ 92 Bảng 4.4: Kết quả kiểm định đồng liên kết .............................................................. 93 Bảng 4.5: Kết quả của kiểm định Granger ............................................................... 94 Bảng 4.6: Kết quả ước lượng tác động của FDI tới các biến đo lường CNH tỉnh Thái Nguyên ................................................................................................... 97 Bảng 4.7: Kết quả kiểm định khuyết tật của các mô hình hồi quy ............................ 98 DANH MỤC HÌNH Hình 3.1: Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên ...................................................... 54 Hình 3.2: Số đào tạo Chỉ lao động tỉnh Thái Nguyên và một số tỉnh lân cận, 2007-2015 56 Hình 3.3: FDI theo hình thức đầu tư tại tỉnh Thái Nguyên ...................................... 59 Hình 3.4: Tăng trưởng kinh tế tỉnh Thái Nguyên so với cả nước, 1995-2015 .......... 66 Hình 3.5: Tăng trưởng các ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên, 1995-2015 ................. 67 Hình 3.6: GDP bình quân đầu người tỉnh Thái Nguyên so với cả nước ................... 68 Hình 3.7: Cơ cấu GDP theo ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên .................................. 68 Hình 3.8: Cơ cấu lao động theo ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên ............................ 70 Hình 3.9: Dân số đô thị và tốc độ đô thị hóa tỉnh Thái Nguyên ............................... 72 Hình 3.10: Tỷ lệ đô thị hóa tỉnh Thái Nguyên so với cả nước, 1995 - 2015 ............... 73 Hình 4.1: Tỷ trọng các thành phần kinh tế trong giá trị sản xuất công nghiệp ......... 77 Hình 4.2: Tăng trưởng GTSX công nghiệp và GTSX công nghiệp khu vực FDI tỉnh Thái Nguyên, 1995 - 2015 ....................................................................... 78 Hình 4.3: Tăng trưởng GTSX công nghiệp theo ngành công nghiệp tỉnh Thái Nguyên 79 Hình 4.4: Đóng góp của nguồn vốn FDI trong tổng vốn đầu tư phát triển toàn xã hội tỉnh Thái Nguyên và cả nước ................................................................... 80 Hình 4.5: Quy mô và tốc độ tăng trưởng thu NSNN khu vực FDI ........................... 81 Hình 4.6: Quy mô, tăng trưởng lao động khu vực FDI tỉnh Thái Nguyên ................ 83 Hình 4.7: Tăng trưởng NSLĐ và tăng trưởng kinh tế tỉnh Thái Nguyên .................. 84 Hình 4.8: Năng suất lao động xã hội và năng suất lao động khu vực FDI tỉnh Thái Nguyên ................................................................................................... 85 Hình 4.9: Mối quan hệ giữa FDI, GDP và GDP công nghiệp tỉnh Thái Nguyên ...... 86 Hình 4.10: Mối quan hệ giữa FDI, chuyển dịch cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu lao động theo ngành tỉnh Thái Nguyên .................................................... 87 Hình 4.11: FDI với quá trình đô thị hóa tỉnh Thái Nguyên ........................................ 88 DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1: Tốc độ chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên .................. 140 Phụ lục 2: Cơ cấu GDP theo thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên ........................ 141 Phụ lục 3: Tốc độ CDCCKT theo ngành và TPKT tỉnh Thái Nguyên ..................... 141 Phụ lục 4: Tốc độ chuyển dịch cơ cấu lao động theo ngành tỉnh Thái Nguyên ....... 142 Phụ lục 5: Tốc độ chuyển dịch cơ cấu lao động tỉnh Thái Nguyên so với cả nước, giai đoạn 1995 - 2015 .................................................................................. 143 Phụ lục 6: Ý nghĩa của hệ số tương quan (r)........................................................... 143 Phụ lục 7: Hệ số tương quan giữa FDI và giá trị gia tăng ngành công nghiệp ......... 144 Phụ lục 8: Phân tích tương quan giữa FDI và tăng trưởng kinh tế .......................... 144 Phụ lục 9: Phân tích tương quan giữa FDI với cơ cấu kinh tế và tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế ........................................................................................ 144 Phụ lục 10: Phân tích tương quan giữa FDI với cơ cấu lao động và tốc độ chuyển dịch cơ cấu lao động ..................................................................................... 145 Phụ lục 11: Phân tích tương quan giữa FDI và quá trình đô thị hóa ............................. 145 Phụ lục 12: Cán cân thương mại tỉnh Thái Nguyên, 2005 - 2015 ............................. 145 Phụ lục 13. Tiêu chí tỉnh công nghiệp theo đề xuất của UBND tỉnh Thái Nguyên ... 146 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa (HĐH) là xu thế phát triển tất yếu của mọi quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển như Việt Nam. CNH, HĐH với mục tiêu là đạt được xã hội phát triển toàn diện về kinh tế, xã hội và môi trường, trong đó tăng trưởng kinh tế đạt cao, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng giảm dần tỷ trọng ngành nông nghiệp, tăng cường xuất khẩu sản phẩm công nghiệp... Đến nay, đã có nhiều quốc gia hoàn thành CNH và đang hướng đến nền kinh tế hiện đại - nền kinh tế tri thức. Tuy nhiên, còn không ít quốc gia, trong đó có Việt Nam, đang trong quá trình thực hiện CNH, HĐH. Xuất phát từ thực tiễn 30 năm đổi mới đất nước, Đảng và Nhà nước ta đã xác định CNH, HĐH là con đường đúng đắn để đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu. Chính vì vậy, việc nghiên cứu các nguồn lực (nội lực và ngoại lực) nhằm thực hiện CNH, HĐH là hết sức cần thiết. Nhiều nghiên cứu thực nghiệm cho thấy, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) có vai trò quan trọng đối với quá trình CNH, HĐH ở các quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển như Việt Nam thông qua những tác động tích cực đến tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu lao động, nâng cao trình độ khoa học và công nghệ quốc gia (Krongkaew, 1995; Phùng Xuân Nhạ, 2000; Đỗ Thị Thủy, 2001; Jomo, 2001; Peng, 2010). Những kết luận trong các nghiên cứu trước đó về vai trò của FDI đối với quá trình CNH, HĐH có còn đúng trong điều kiện một địa phương cấp tỉnh ở một quốc gia đang phát triển hay không? Nghiên cứu này nhằm kiểm định giả thuyết về tác động của FDI với quá trình CNH, HĐH ở một địa phương cấp tỉnh tại tỉnh Thái Nguyên. Thái Nguyên là một tỉnh thuộc khu vực Trung du và Miền núi phía Bắc (TD&MNPB) của Việt Nam, là trung tâm văn hóa, giáo dục của khu vực. Trong những năm qua, Thái Nguyên đã phát huy sức mạnh nội lực cùng với tận dụng ngoại lực để đẩy mạnh quá trình CNH, sớm đưa Thái Nguyên trở thành tỉnh công nghiệp theo hướng hiện đại theo Nghị quyết Đảng bộ tỉnh đề ra. Trong suốt quá trình CNH, HĐH địa phương kể từ khi tái lập tỉnh năm 1997, Thái Nguyên đã đạt được nhiều thành tựu trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, văn hóa – xã hội, bảo vệ môi trường. Tăng trưởng kinh tế của tỉnh liên tục tăng lên qua các giai đoạn phát triển, cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng tỷ trọng ngành công nghiệp, dịch vụ, giảm tỷ trọng ngành nông nghiệp. Cơ cấu lao động của tỉnh Thái Nguyên cũng chuyển dịch theo hướng tích cực, trong đó tỷ trọng lao động nông nghiệp có xu hướng giảm xuống và tỷ 2 trọng lao động công nghiệp và dịch vụ có xu hướng tăng lên. Quá trình đô thị hóa trên địa bàn tỉnh diễn ra với tốc độ khá nhanh. Sau gần 20 năm từ khi tái lập tỉnh, tỷ lệ dân số đô thị năm 2015 là 34,11%, tăng 13,4 điểm % so với tỷ lệ dân số đô thị năm 1997 là 20,7%. Cùng với quá trình CNH, HĐH hoạt động thu hút và sử dụng nguồn vốn FDI vào tỉnh Thái Nguyên ngày càng hiệu quả. Số dự án, quy mô dự án, tỷ lệ giải ngân vốn có xu hướng tăng lên, đặc biệt là trong những năm gần đây. Nguồn vốn FDI vào tỉnh chủ yếu tập trung vào ngành công nghiệp, chiếm 98,9% vốn đầu tư đăng ký và 99,72% vốn đầu tư thực hiện, đã góp phần thúc đẩy ngành công nghiệp, các ngành kinh tế khác phát triển và làm thay đổi diện mạo tỉnh Thái Nguyên theo hướng hiện đại. Những bằng chứng từ các nghiên cứu thực nghiệm cho thấy tác động tích cực của nguồn vốn FDI và khu vực có vốn FDI đối với quá trình CNH ở Việt Nam. Tuy nhiên, những tranh luận về tác động của FDI tới CNH hay CNH là cơ sở cho thu hút FDI vẫn còn chưa có câu trả lời thống nhất. Kết quả thực nghiệm về mối quan hệ giữa FDI và CNH, đặc biệt là tác động của FDI tới quá trình CNH nhằm phục vụ cho công tác điều hành và thu hút vốn FDI, nâng cao hơn nữa đóng góp của FDI đối với CNH, đẩy nhanh tốc độ CNH ở địa phương cấp tỉnh như Thái Nguyên là yêu cầu cấp thiết cho cả nghiên cứu và thực tiễn quản lý. Vì vậy, tác giả đã lựa chọn đề tài “Nghiên cứu tác động của đầu tư trực tiếp nước ngoài tới công nghiệp hóa tại tỉnh Thái Nguyên” để nghiên cứu nhằm xác định rõ tác động của FDI đến CNH tỉnh Thái Nguyên, từ đó đề xuất các giải pháp chính sách huy động và sử dụng có hiệu quả nguồn vốn FDI gắn với thúc đẩy quá trình CNH, HĐH của tỉnh. 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu chung của luận án là nghiên cứu tác động của FDI đến CNH tại tỉnh Thái Nguyên. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, các giải pháp chính sách được đề xuất nhằm thúc đẩy quá trình CNH tại tỉnh Thái Nguyên trong thời gian tới. Các mục tiêu cụ thể của luận án là: - Tổng quan các nghiên cứu lý luận, thực nghiệm về CNH và tác động của FDI tới CNH ở phạm vi quốc gia, địa phương, từ đó xác định các tiêu chí, chỉ tiêu đo lường CNH ở địa phương cấp tỉnh sử dụng cho nghiên cứu này; - Hệ thống hoá, luận giải và bổ sung những vấn đề lý luận về FDI, CNH và tác động của FDI đối với CNH; 3 - Phân tích thực trạng hoạt động FDI, quá trình CNH và vai trò của FDI đối với CNH tại tỉnh Thái Nguyên; - Phân tích tác động của FDI tới CNH tỉnh Thái Nguyên; - Đề xuất các giải pháp tăng cường vai trò của FDI nhằm thúc đẩy quá trình CNH tại tỉnh Thái Nguyên 2.2. Câu hỏi nghiên cứu Nhằm đạt tới mục tiêu nghiên cứu đặt ra, Luận án sẽ tập trung trả lời các câu hỏi nghiên cứu dưới đây: - CNH được đo lường như thế nào? - Ở góc độ lý thuyết, FDI có tác động như thế nào đối với quá trình CNH? - Thực trạng hoạt động FDI và quá trình CNH tại tỉnh Thái Nguyên diễn ra như thế nào? - FDI và CNH tỉnh Thái Nguyên có quan hệ với nhau như thế nào? FDI có tác động gì tới CNH tại Thái Nguyên trong giai đoạn 1995 – 2015? - Giải pháp tăng cường vai tr