Luận án Nghiên cứu tác động của thu nhập ngoài lãi đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH PHAN THỊ THU HẰNG NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2024 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM TRƯỜNG ĐẠI HỌC NGÂN HÀNG TP. HỒ CHÍ MINH PHAN THỊ THU HẰNG NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ Chuyên ngành: Tài chính – Ngân hàng Mã số: 9340201 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Phan Diên Vỹ TP. HỒ CHÍ MINH - NĂM 2024 i LỜI CAM ĐOAN Luận án này chưa từng được trình nộp để lấy học vị tiến sĩ tại bất cứ một trường đại học nào. Luận án này là công trình nghiên cứu riêng của tác giả, kết quả nghiên cứu là trung thực, trong đó không có các nội dung đã được công bố trước đây hoặc các nội dung do người khác thực hiện ngoại trừ các trích dẫn được dẫn nguồn đầy đủ trong luận án. Hồ Chí Minh, ngày . tháng . năm 2024 Phan Thị Thu Hằng ii LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến Quý Thầy/ Cô của trường Đại học Ngân hàng đã trang bị cho tôi nhiều kiến thức quý báu trong thời gian học tập tại đây. Tôi trân trọng gửi lời cảm ơn đến thầy PGS.TS Phan Diên Vỹ, người hướng dẫn khoa học cho luận án, đã giúp tôi tiếp cận hướng nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu và hướng dẫn tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến Khoa Sau Đại Học, thầy TS Lê Đình Hạc, chị Vũ Thị Thu Hà – Quản lý lớp NCS22 đã tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi có thể hoàn thành được luận án này. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn các anh chị và các bạn lớp NCS22, đã hỗ trợ tôi trong quá trình học tập cũng như trong thời gian thực hiện luận án. Hồ Chí Minh, ngày tháng năm 2024 Phan Thị Thu Hằng iii TÓM TẮT Trong nghiên cứu này, luận án đã trình bày về TNNL và tác động của TNNL đến HQHĐ của các NHTM tai Việt Nam. Luận án sử dụng phương pháp nghiên cứu định lượng với các phương pháp hồi quy OLS, FEM, REM, FGLS, SGMM và Bayes với dữ liệu thu thập từ 32 NHTM tại Việt Nam trong khoảng thời gian từ 2012 đến 2022 với 352 quan sát. Kết quả nghiên cứu cho thấy có 6 biến tác động đến TNNL, cụ thể: biến BANKSIZE có tác động ngược chiều đến TNNL, trong khi các biến DEPTA, ROA, HHI, TEC và GDP có tác động cùng chiều đến TNNL. Kết quả nghiên cứu về đánh giá tác động của TNNL đến HQHĐ của các NHTM Việt Nam cho thấy rằng TNNL có tác động tích cực đến HQHĐ của các NHTM tại Việt Nam thông qua các biến độc lập là ICO-non, ICO -com, ICO-trad và ICO-oth. Đối với SE, biến ICO-trad không có ý nghĩa thống kê. Đồng thời luận án cũng sử dụng phương pháp Bayes để kiểm định tính vững của mô hình. Xác suất hệ số hồi quy của các biến tác động đến TNNL và HQHĐ đều lớn hơn 50%. Như vậy, kết quả phân tích Bayes cho thấy mô hình có tính ổn định cao và các kết luận rút ra sẽ có độ tin cậy. Kết quả kiểm định sự hội tụ của các MCMC tương ứng với các hệ số hồi quy trong các mô hình đều thể hiện sự hội tụ. Bên cạnh đó, luận án còn tiến hành xác định các kênh tác động của TNNL đến HQHĐ. Kết quả nghiên cứu cho thấy TNNL từ hoạt động dịch vụ và TNNL từ hoạt động khác của ngân hàng là những nguyên nhân chính làm gia tăng hiệu suất sử dụng tài sản của các NHTM. Đồng thời, TNNL từ hoạt động khác của ngân hàng có thể làm tăng chi phí của các NHTM. Với chi phí hoạt động dịch vụ, kết quả ước lượng mô hình với các thành phần của TNNL cho thấy TNNL từ hoạt động khác của ngân hàng thậm chí còn làm giảm chi phí hoạt động dịch vụ của các NHTM. Từ các kết quả nghiên cứu trên, tác giả cũng đưa ra các kết luận và các hàm ý chính sách nhằm phát triển các sản phẩm dịch vụ phi tín dụng nhằm nâng cao TNNL, gia tăng HQHĐ, giảm thiểu những rủi ro cho NHTM. Từ khoá: Thu nhập, Thu nhập ngoài lãi, hiệu quả hoạt động, ngân hàng thương mại, Phương pháp Bayes. iv SUMMARY The thesis presented Non-Interest Income and the impact of Non-Interest Income on the performance of commercial banks in Vietnam. The thesis uses quantitative research methods with OLS, FEM, REM, FGLS, SGMM and Bayes regression methods with data collected from 32 commercial banks in Vietnam during the period from 2012 to 2022 with 352 observations. Research results show that there are 6 variables that impact Non-Interest Income, specifically: the BANKSIZE variable has a negative impact on Non-Interest Income, while the variables DEPTA, ROA, HHI, TEC and GDP have the same impact direction to Non-Interest Income.Research results on assessing the impact of Non-Interest Income on the performance of commercial banks in Vietnam show that Non-Interest Income has a positive impact on the performance of commercial banks in Vietnam through the independent variables ICO-non, ICO-com, ICO-trad and ICO-oth. For SE, the ICO-trad variable is not statistically significant. The thesis also uses the Bayesian method to test the robustness of the model. The probability of regression coefficients of variables affecting Non-Interest Income and operating efficiency are all greater than 50%. Thus, the Bayesian analysis results show that the model is highly stable and the conclusions drawn will be reliable. The results of testing the convergence of the MCMCs corresponding to the regression coefficients in the models all show convergence. In addition, the thesis also identifies the impact channels of Non-Interest Income on operational efficiency. Research results show that Non-Interest Income from service activities and Non-Interest Income from other banking activities are the main reasons for increasing asset utilization efficiency of commercial banks. At the same time, Non- Interest Income from other bank activities can increase the costs of commercial banks. With service operating costs, the model estimation results with the components of Non- Interest Income show that Non-Interest Income from other bank activities even reduces the service operating costs of commercial banks. From the above research results, the author also draws conclusions and policy implications to develop non-credit products and services to improve Non-Interest Income, increase operational efficiency, and minimize risks for commercial banks. Keywords: Income, Non-Interest Income, operating efficiency, commercial banks, Bayesian analysis. v MỤC LỤC DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................................ X DANH MỤC BẢNG BIỂU .......................................................................................... XI DANH MỤC HÌNH ................................................................................................... XIII CHƯƠNG 1: GIỚI THIỆU NGHIÊN CỨU .................................................................. 1 1.1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ........................................................................................... 1 1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU VÀ CÂU HỎI NGHIÊN CỨU .................................. 3 1.3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ........................................................ 3 1.4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................... 4 1.5. Ý NGHĨA CỦA ĐỀ TÀI ......................................................................................... 5 1.6. KẾT CẤU LUẬN ÁN ............................................................................................. 6 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ...................... 8 2.1. TỔNG QUAN VỀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG .................... 8 2.1.1. KHÁI NIỆM ......................................................................................................... 8 2.1.2. CÁCH THỨC ĐO LƯỜNG ................................................................................. 9 2.2. THU NHẬP CỦA NGÂN HÀNG ......................................................................... 12 2.3. THU NHẬP NGOÀI LÃI ...................................................................................... 13 2.3.1. KHÁI NIỆM ....................................................................................................... 13 2.3.2. CÁCH THỨC ĐO LƯỜNG ............................................................................... 14 2.3.3. VAI TRÒ CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐỐI VỚI CÁC NGÂN HÀNG ...... 14 2.3.4. CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN THU NHẬP NGOÀI LÃI ....................... 15 2.4. TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI .......................................................................... 19 2.5. CÁC LÝ THUYẾT LIÊN QUAN ......................................................................... 21 2.5.1. LÝ THUYẾT VỀ SỨC MẠNH THỊ TRƯỜNG ( MARKET POWER THEORY) ..................................................................................................................... 21 2.5.2. LÝ THUYẾT VỀ NGUỒN LỰC (RESOURCE-BASED VIEW) ..................... 22 2.5.3. LÝ THUYẾT VỀ ĐA DẠNG HOÁ THU NHẬP .............................................. 23 2.5.4. LÝ THUYẾT CHI PHÍ ĐẠI DIỆN (AGENCY THEORY) .............................. 24 2.5.5. LÝ THUYẾT PHÁT TÍN HIỆU (SIGNALING THEORY) .............................. 25 2.6. CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ...................................................................... 26 vi 2.6.1. CÁC NGHIÊN CỨU VỀ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TNNL CỦA CÁC NHTM ................................................................................................................. 26 2.6.2. CÁC NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN HQHĐ CỦA CÁC NHTM ................................................................................................................. 29 2.7. KHOẢNG TRỐNG NGHIÊN CỨU ..................................................................... 40 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ............................................................................................... 43 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ...................................................................................................................................... 44 3.1. THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ................................................................................... 44 3.2. PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ HQHĐ CỦA CÁC NHTM VIỆT NAM .............. 50 3.3. PHƯƠNG PHAP DANH GIA CAC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TNNL CỦA CAC NHTM VIỆT NAM ............................................................................................. 51 3.3.1. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU .......................................................................... 51 3.3.2. MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................................................. 55 3.4. PHƯƠNG PHÁP ĐÁNH GIÁ TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN HQHĐ CỦA CÁC NHTM VIỆT NAM ...................................................................................................... 57 3.4.1. PHÁT TRIỂN GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU .................................................. 57 3.4.2. MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................................................................. 59 3.5. MÔ HÌNH XÁC ĐỊNH KÊNH TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM ............................................................................................................................. 62 3.6. DỮ LIỆU NGHIÊN CỨU ..................................................................................... 62 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ............................................................................................... 64 CHƯƠNG 4. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ...................................... 65 4.1. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN THU NHẬP NGOÀI LÃI CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM ............... 65 4.1.1. THỐNG KÊ MÔ TẢ .......................................................................................... 65 4.1.2 PHÂN TÍCH TƯƠNG QUAN ............................................................................ 67 4.1.3. KIỂM TRA ĐA CỘNG TUYẾN ....................................................................... 69 4.1.4. KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG MÔ HÌNH POOLED – OLS, MÔ HÌNH TÁC ĐỘNG CỐ ĐỊNH, MÔ HÌNH TÁC ĐỘNG NGẪU NHIÊN ...................................... 69 vii 4.1.5. KHẮC PHỤC HIỆN TƯỢNG PHƯƠNG SAI SAI SỐ THAY ĐỔI . .............. 71 4.1.6. KIỂM ĐỊNH HIỆN TƯỢNG NỘI SINH CỦA MÔ HÌNH ............................... 72 4.1.7. KẾT QUẢ HỒI QUY BẰNG PHƯƠNG PHÁP SGMM .................................. 73 4.1.8. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ......................................................................................................................... 74 4.1.9. THẢO LUẬN VỀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC YẾU TỐ ĐẾN THU NHẬP NGOÀI LÃI CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM ..................................... 77 4.2. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN HQHĐ CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM .............................................................................................. 79 4.2.1.THỐNG KÊ MÔ TẢ ........................................................................................... 79 4.2.2 PHÂN TÍCH MA TRẬN TƯƠNG QUAN ......................................................... 80 4.2.3. KIỂM TRA ĐA CỘNG TUYẾN ....................................................................... 82 4.2.4. KẾT QUẢ HỒI QUY THEO CÁC PHƯƠNG PHÁP ƯỚC LƯỢNG .............. 82 4.2.4.1. KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG HỒI QUY POOLED – OLS ................................. 82 4.2.4.2. KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG HỒI QUY FEM .................................................... 85 4.2.4.3. KẾT QUẢ ƯỚC LƯỢNG HỒI QUY REM .................................................... 86 4.2.4.4. LỰA CHỌN PHƯƠNG PHÁP HỒI QUY PHÙ HỢP .................................... 88 4.2.4.5. KIỂM ĐỊNH PHƯƠNG SAI SAI SỐ THAY ĐỔI ......................................... 90 4.2.4.6. KIỂM ĐỊNH TỰ TƯƠNG QUAN .................................................................. 91 4.2.4.7. KHẮC PHỤC KHUYẾT TẬT CỦA MÔ HÌNH BẰNG FGLS ..................... 91 4.2.4.8. KIỂM ĐỊNH TÍNH NỘI SINH CỦA MÔ HÌNH ........................................... 94 4.2.5. KẾT QUẢ HỒI QUY BẰNG PHƯƠNG PHÁP SGMM .................................. 98 4.2.6. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ....................................................................................................................... 102 4.2.6.1. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ĐỐI VỚI ROA .............................................................................................. 102 4.2.6.2. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ĐỐI VỚI ROE .............................................................................................. 108 4.2.6.3. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ĐỐI VỚI SE ................................................................................................. 113 4.2.6.4. KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH TÍNH VỮNG CỦA MÔ HÌNH BẰNG PHÂN TÍCH BAYES ĐỐI VỚI TE ................................................................................................. 118 viii 4.2.7. THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ....................................................... 123 4.3. KẾT QUẢ XÁC ĐỊNH KÊNH TÁC ĐỘNG CỦA THU NHẬP NGOÀI LÃI ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM ........................................................................................................................... 126 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ............................................................................................. 130 CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ............................................ 131 5.1. KẾT LUẬN ......................................................................................................... 131 5.2. CÁC HÀM Ý CHÍNH SÁCH .............................................................................. 132 5.2.1. HÀM Ý CHÍNH SÁCH LIÊN QUAN ĐẾN THU NHẬP NGOÀI LÃI ......... 132 5.2.2. HÀM Ý CHÍNH SÁCH KHÁC ....................................................................... 134 5.3. HẠN CHẾ VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO. ..................................... 136 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................... I PHỤ LỤC 1: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN TNNL CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ........................................................................... XII PHỤ LỤC 2: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN ROA CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ( BIẾN ĐỘC LẬP ICO-COM, ICO-TRAD, ICO-OTH) ............................................................................................................................... XXVII PHỤ LỤC 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN ROE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM (BIẾN ĐỘC LẬP ICO-COM, ICO-TRAD, ICO-OTH) ..................................................................................................................................... XL PHỤ LỤC 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN TE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ( BIẾN ĐỘC LẬP ICO-COM, ICO-TRAD, ICO-OTH) ................................................................................................................................... LIX PHỤ LỤC 5: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN SE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ( BIẾN ĐỘC LẬP ICO-COM, ICO-TRAD, ICO-OTH) .............................................................................................................................. LXXVI PHỤ LỤC 6: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN ROA CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ( BIẾN ĐỘC LẬP ICO-NON) .............................. XCIII PHỤ LỤC 7: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN ROE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM ( BIẾN ĐỘC LẬP ICO-NON) ................................ CIV PHỤ LỤC 8: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN TE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM (BIẾN ĐỘC LẬP ICO-NON) .............................. CXIV ix PHỤ LỤC 9: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN SE CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM (BIẾN ĐỘC LẬP ICO-NON) ........................... CXXIX PHỤ LỤC 10: KẾT QUẢ KIỂM ĐỊNH KÊNH TÁC ĐỘNG CỦA TNNL ĐẾN HQHĐ CỦA CÁC NHTM TẠI VIỆT NAM .................................................... CXXXIX x DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT TỪ VIẾT TẮT ĐỊNH NGHĨA 1 DGMM Difference Generalized Method of moments 2 ĐDH Đa dạng hoá 3 FGLS Feasible Generalized Least Squares 4 FEM Fix Effects models 5 Fintech Financial Technology 6 GDP Gross Domestic product 7 GMM Generalized Method of moments 8 HHI Herfindahl Hirschman index 9 HQHĐ Hiệu quả hoạt động 10 HQQM hiệu quả quy mô 11 NH Ngân hàng 12 NHNN Ngân hàng Nhà nước 13 NHTM Ngân hàng Thương mại 14 NHTMCP Ngân hàng Thương mại Cổ phần 15 NHTMVN Ngân hàng Thương mại Việt Nam 16 NON Thu nhập thuần ngoài lãi 17 NIM Thu lãi biên ròng 18 OECD Organization for Economic Cooperation and Development 19 REM Random Effects models 20 ROA Lợi nhuận ròng trên tổng tài sản 21 ROE Lợi nhuận ròng trên tổng vốn chủ sở hữu 22 SGMM System Generalized Method of moments 23 TCTD Tổ chức tín dụng 24 TNNL Thu nhập ngoài lãi 25 VN Việt Nam xi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1 : Lược khảo các nghiên cứu liên quan ........................................................... 34 Bảng 3.1: Các biến trong mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến TNNL ..... 55 Bảng 3.2. Các biến trong mô hình nghiên cứu tác động của TNNL đến HQHĐ của các NHTM ...................................................................