Luận án Nghiên cứu tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM LÊ THỊ THANH HẢO NGHIÊN CỨU TÀI CHÍNH CHO CHUỖI GIÁ TRỊ SỮA TƯƠI TẠI KHU VỰC ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2023 HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM LÊ THỊ THANH HẢO NGHIÊN CỨU TÀI CHÍNH CHO CHUỖI GIÁ TRỊ SỮA TƯƠI TẠI KHU VỰC ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG Chuyên ngành : Quản trị kinh doanh Mã só : 9 34 01 01 Người hướng dẫn khoa học : PGS.TS. Bùi Thị Nga HÀ NỘI – 2023 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất ký học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cảm ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngàythángnăm 2023 Tác giả luận án Lê Thị Thanh Hảo ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án, tôi đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình từ các giảng viên, nhà khoa học, sự động viên giúp đỡ từ bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp hoàn thành luận án, cho phép tôi được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới: - PGS.TS. Bùi Thị Nga, Người hướng dẫn khoa học, Cô đã rất tận tình định hướng và chỉ dẫn cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu đề tài. - Tập thể Bộ môn Tài chính, Khoa Kế toán và Quản trị kinh doanh (đơn vị tôi đang công tác và sinh hoạt chuyên môn) đã động viên, khích lệ tôi tham gia vào quá trình đào tạo nâng cao trình độ chuyên môn ở bậc học Tiến sĩ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình công tác, học tập và sinh hoạt chuyên môn tại Bộ môn. - Ban Giám đốc, Ban Quản lý Đào tạo, Ban chủ nhiệm Khoa Kế toán và Quản trị kinh doanh, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã hỗ trợ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong công tác, học tập và nghiên cứu. - Các giảng viên, nhà khoa học và đồng nghiệp đã nhiệt tình, nghiêm túc góp ý cho tôi trong quá trình học tập, thực hiện đề tài và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể lãnh đạo, cán bộ viên chức, tổ chức đoàn thể (Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, Hội Cựu chiến binh) của UBND các xã trong nghiên cứu, UBND thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam và UBND huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn sự giúp đỡ quý báu của các hộ CNBS, cơ sở thu gom sữa, cơ sở chế biến, nhà phân phối, Ngân hàng Nông nghiệp & PTNT, Ngân hàng Chính sách xã hội tại địa bàn nghiên cứu trong suốt quá trình tôi thực hiện đề tài. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và giúp đỡ tôi về mọi mặt, động viên, khích lệ tôi hoàn thành luận án. Hà Nội, ngàythángnăm 2023 Tác giả luận án Lê Thị Thanh Hảo iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................................................... i Lời cảm ơn ........................................................................................................................ ii Mục lục ............................................................................................................................ iii Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... vi Danh mục bảng ............................................................................................................... vii Danh mục hình ................................................................................................................. ix Danh mục biểu đồ ............................................................................................................. x Danh mục phụ lục ............................................................................................................ xi Trích yếu luận án ........................................................................................................... xiii Thesis abstract ................................................................................................................. xv Phần 1. Mở đầu ............................................................................................................... 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài........................................................................................ 1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ............................................................................. 3 1.2.1. Mục tiêu tổng quát ................................................................................................ 3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................ 3 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ........................................................................................... 3 1.3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................................. 4 1.4. Những đóng góp mới của đề tài ........................................................................... 4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................................. 5 1.5.1. Ý nghĩa khoa học .................................................................................................. 5 1.5.2. Ý nghĩa thực tiễn .................................................................................................. 5 Phần 2. Tổng quan tài liệu ............................................................................................. 6 2.1. Cơ sở lý luận về tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi ............................................ 6 2.1.1. Một số vấn đề cơ bản về tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi ............................... 6 2.1.2. Nội dung nghiên cứu tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi .................................. 16 2.1.3. Yếu tố ảnh hưởng tới tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi .................................. 23 iv 2.2. Cơ sở thực tiễn về tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi ...................................... 25 2.2.1. Kinh nghiệm về tài chính cho chuỗi giá trị nông nghiệp ....................................... 25 2.2.2. Kinh nghiệm về tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi .............................................. 26 2.2.3. Một số bài học rút ra về tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ......................................................................................... 33 2.3. Khoảng trống trong nghiên cứu .......................................................................... 34 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................ 36 Phần 3. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 37 3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ............................................................................. 37 3.1.1. Đặc điểm tự nhiên khu vực đồng bằng sông Hồng ............................................ 37 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội khu vực đồng bằng sông Hồng ....................................... 37 3.1.3. Tình hình chăn nuôi bò sữa tại khu vực đồng bằng sông Hồng ......................... 39 3.2. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 41 3.2.1. Phương pháp tiếp cận ......................................................................................... 41 3.2.2. Khung phân tích ................................................................................................. 43 3.2.3. Phương pháp chọn điểm, chọn mẫu nghiên cứu ................................................. 45 3.2.4. Phương pháp thu thập dữ liệu ............................................................................. 49 3.2.5. Phương pháp xử lý thông tin .............................................................................. 52 3.2.6. Phương pháp phân tích ....................................................................................... 52 3.2.7. Hệ thống chỉ tiêu phân tích ................................................................................. 56 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................ 58 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ................................................................... 59 4.1. Thực trạng chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ................. 59 4.1.1. Khái quát về chuỗi giá trị sữa tươi khu vực đồng bằng sông Hồng ................... 59 4.1.2. Đặc điểm cơ bản của các tác nhân và các bên liên quan .................................... 61 4.2. Tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ................. 65 4.2.1. Tự tài trợ ............................................................................................................. 65 4.2.2. Tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị sữa tươi ...................... 81 4.2.3. Tài chính gián tiếp từ bên ngoài chuỗi giá trị sữa tươi ....................................... 90 4.2.4. Kết quả tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ................................................................................................................. 106 v 4.3. Yếu tố ảnh hưởng tới tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng. ............................................................................................... 112 4.3.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................. 112 4.3.2. Chính sách của Nhà nước và các địa phương ................................................... 113 4.3.3. Đặc điểm tín dụng nông nghiệp, nông thôn và sự gắn kết chuyên môn của tổ chức tín dụng với chuỗi giá trị ............................................................................. 115 4.3.4. Khoa học công nghệ và cơ sở hạ tầng .............................................................. 118 4.3.5. Tiêu chuẩn kỹ thuật của sản phẩm ................................................................... 120 4.3.6. Liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị sữa tươi .................................... 121 4.3.7. Đặc điểm tổ chức sản xuất kinh doanh của các tác nhân chuỗi giá trị ............. 124 4.4. Giải pháp nhằm thúc đẩy tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ....................................................................................... 129 4.4.1. Căn cứ đề xuất giải pháp .................................................................................. 129 4.4.2. Định hướng tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ......................................................................................................... 138 4.4.3. Giải pháp thúc đẩy tài chính cho chuỗi giá trị sữa tươi .................................... 139 Tóm tắt phần 4 .............................................................................................................. 147 Phần 5. Kết luận và kiến nghị .................................................................................... 148 5.1. Kết luận ............................................................................................................ 148 5.2. Kiến nghị .......................................................................................................... 149 Danh mục các công trình đã công bố liên quan đến kết quả luận án ............................ 151 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................ 152 Phụ lục .......................................................................................................................... 160 vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt AFTA Khu vực mậu dịch tự do ASEAN BHNN Bảo hiểm nông nghiệp BQ Bình quân CGHL Cô gái Hà Lan CGT Chuỗi giá trị CNBS Chăn nuôi bò sữa DN Doanh nghiệp ĐBSH Đồng bằng sông Hồng GTGT HĐ Giá trị gia tăng Hợp đồng HND Hội nông dân HPN Hội phụ nữ HTX HTX CNBS Hợp tác xã Hợp tác xã chăn nuôi bò sữa ND Nông dân NMS Nhà máy sữa NH Ngân hàng NHCSXH Ngân hàng chính sách xã hội NHNN&PTNT Ngân hàng Nông nghiệp & Phát triển nông thôn NHTM NN&PTNT Ngân hàng thương mại Nông nghiệp và phát triển nông thôn QTDND Quỹ tín dụng nhân dân SX SXKD Sản xuất Sản xuất kinh doanh TACN Thức ăn chăn nuôi TAHH Thức ăn hỗn hợp TCTC TD TDTM Tổ chức tài chính Tín dụng Tín dụng thương mại TGĐL Thu gom độc lập TK&VV Tiết kiệm & Vay vốn TT Trang trại WTO Tổ chức thương mại thế giới vii DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 3.1. Tình hình chăn nuôi bò sữa tại huyện Gia Lâm năm 2020 ................... 46 3.2. Tình hình chăn nuôi bò sữa tại thị xã Duy Tiên năm 2020 .................. 47 3.3. Kết quả chọn mẫu ................................................................................. 48 3.4. Nguồn thu thập thông tin thứ cấp chủ yếu của nghiên cứu .................. 49 3.5. Bảng đánh giá Likert 5 mức độ ............................................................ 51 3.6. Mô tả các biến và dự kiến tác động của các biến trong mô hình hồi quy hai bước của Heckman áp dụng trong nghiên cứu .................. 55 3.7. Định nghĩa các biến trong mô hình hồi quy bội ................................... 56 4.1. Đặc điểm hộ chăn nuôi bò sữa theo chuỗi giá trị sữa tươi ................... 63 4.2. Tự tài trợ trong vốn đầu tư của hộ chăn nuôi theo chuỗi giá trị ........... 67 4.3. Tự tài trợ trong vốn đầu tư của hộ vay vốn và không vay vốn ............. 68 4.4. Tự tài trợ tài sản cố định theo hình thức tái đàn của hộ ....................... 69 4.5. Tự tài trợ trong chi phí bằng tiền hàng năm của hộ chăn nuôi ............. 69 4.6. Tự tài trợ tài sản của cơ sở thu gom trong các chuỗi giá trị ................. 71 4.7. Tự tài trợ tài sản của cơ sở thu gom vay vốn và không vay vốn .......... 71 4.8. Tự tài trợ trong chi phí thu gom trong 1 kg sữa thu gom ..................... 72 4.9. Tự tài trợ trong đầu tư tài sản của cơ sở chế biến ................................. 73 4.10. Tự tài trợ trong chi phí chế biến tính cho 1 kg sữa ............................... 74 4.11. Tự tài trợ trong vốn đầu tư của tác nhân phân phối sữa ....................... 74 4.12. Tự tài trợ trong chi phí phân phối ......................................................... 75 4.13. Chỉ tiêu đánh giá hiệu quả hoạt động chăn nuôi bò sữa của hộ ............ 77 4.14. Kết quả sử dụng tự tài trợ đối với hoạt động chăn nuôi bò sữa ............ 78 4.15. Kết quả sử dụng tự tài trợ đối với hoạt động thu gom .......................... 79 4.16. Kết quả sử dụng chi phí bằng tiền tự tài trợ của tác nhân chế biến ...... 80 4.17. Kết quả sử dụng chi phí bằng tiền tự tài trợ của tác nhân phân phối ....................................................................................................... 81 4.18. Số lượng và tỷ lệ hộ chăn nuôi được cấp tín dụng đầu vào .................. 83 viii 4.19. Kết quả hoạt động tín dụng đầu vào đối với hộ chăn nuôi ................... 85 4.20. Kết quả tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 1 ...... 87 4.21. Kết quả tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 2 ....... 88 4.22. Kết quả tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 3 ....... 88 4.23. Số lượng và tỷ lệ các tác nhân nhận được hỗ trợ tài chính từ Nhà nước và các địa phương ........................................................................ 92 4.24. Nguồn hình thành vốn vay của các tác nhân chuỗi giá trị sữa tươi ...... 92 4.25. Kết quả vay vốn từ các tổ chức tín dụng chính thức ............................ 93 4.26. Tỷ lệ hộ chăn nuôi vay vốn xét theo chuỗi giá trị ................................ 95 4.27. Điều kiện vay vốn, thời gian chờ đợi, tỷ lệ vốn vay so với nhu cầu .... 97 4.28. Lãi suất vay vốn bình quân của các tác nhân ....................................... 98 4.29. Mức vốn vay bình quân của các tác nhân chuỗi giá trị ...................... 100 4.30. Số nguồn vay của các tác nhân trong chuỗi giá trị sữa tươi ............... 102 4.31. Thời gian vay vốn của các tác nhân chuỗi giá trị sữa tươi ................. 103 4.32. Thực trạng sử dụng vốn vay của các tác nhân .................................... 104 4.33. Đánh giá kết quả sử dụng vốn vay của các tác nhân chuỗi giá trị ...... 105 4.34. Tổng hợp về nguồn tài chính của các tác nhân trong chuỗi giá trị ..... 106 4.35. Ảnh hưởng của vốn vay đến giá trị gia tăng của hộ chăn nuôi .......... 110 4.36. Liên kết ngang giữa các hộ chăn nuôi bò sữa ..................................... 124 4.37. Đánh giá của các tác nhân về tài chính trực tiếp trong chuỗi giá trị ... 131 4.38. Mức độ hài lòng về tài chính gián tiếp từ bên ngoài chuỗi ................ 135 ix DANH MỤC HÌNH TT Tên hình Trang 2.1. Các dòng chảy trong chuỗi giá trị sữa tươi ............................................. 8 2.2. Hoạt động tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị ...... 17 2.3. Mô hình tài chính gián tiếp từ bên ngoài chuỗi giá trị.......................... 20 2.4. Mô hình tài chính gián tiếp từ bên ngoài chuỗi dựa trên liên kết của các tác nhân .................................................................................... 20 3.1. Khung phân tích tài chính cho giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng .................................................................................... 44 3.2. Bản đồ chăn nuôi bò sữa khu vực đồng bằng sông Hồng và các điểm được lựa chọn nghiên cứu trong khu vực .................................... 45 4.1. Chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ..................... 59 4.2. Các chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng............... 60 4.3. Tài chính trực tiếp giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị sữa tươi ....... 82 4.4. Nguồn tài chính gián tiếp từ bên ngoài chuỗi giá trị sữa tươi tại khu vực đồng bằng sông Hồng ............................................................. 90 4.5. Rào cản tiếp cận tài chính chính thức của hộ chăn nuôi ..................... 117 4.6. Liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 1 ................................. 122 4.7. Liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 2 ................................. 122 4.8. Liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị 3 ................................. 123 x DANH MỤC BIỂU ĐỒ TT Tên biểu đồ Trang 3.1. Cơ cấu đàn bò sữa theo vùng ở Việt Nam năm 2020 ........................... 40 3.2. Cơ cấu sản lượng sữa theo vùng ở Việt Nam năm 2020 ...................... 40 3.3. Cơ cấu đàn bò sữa tại khu vực đồng bằng sông Hồng năm 2020 ......... 41 3.4. Cơ cấu sản lượng sữa tại khu vực đồng bằng sông Hồng năm 2020 .......... 41 4.1. Tỷ lệ số khoản vay theo nguồn của các tác nhân chuỗi giá trị ............. 94 4.2. Phân phối lợi ích – chi phí trong các chuỗi giá trị sữa tươi ................ 107 xi DANH MỤC PHỤ LỤC TT Tên phụ lục Trang 1. Mô hình tài chính cho chuỗi giá trị sữa tại Bang Gujarat, Ấn Độ ...... 160 2. Tài chính cho chuỗi giá trị sữa tại vùng Altiplano, Bolivia ................ 160 3. Tình hình chăn nuôi bò sữa theo vùng ở Việt Nam giai đoạn 2016-2020 ........................................................................................... 161 4. Tình hình chăn nuôi bò sữa tại khu vực đồng bằng sông Hồng g