Luận án Nghiên cứu thành phần, mối quan hệ của các loài côn trùng bắt mồi với sâu hại trên cây chè ở Phú thọ và ảnh hưởng của một số yếu tố sinh thái lên chúng

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Vũ Thị Thƣơng NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN, MỐI QUAN HỆ CỦA CÁC LOÀI CÔN TRÙNG BẮT MỒI VỚI SÂU HẠI TRÊN CÂY CHÈ Ở PHÚ THỌ VÀ ẢNH HƢỞNG CỦA MỘT SỐ YẾU TỐ SINH THÁI LÊN CHÚNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ Vũ Thị Thƣơng NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN, MỐI QUAN HỆ CỦA CÁC LOÀI CÔN TRÙNG BẮT MỒI VỚI SÂU HẠI TRÊN CÂY CHÈ Ở PHÚ THỌ VÀ ẢNH HƢỞNG CỦA MỘT SỐ YẾU TỐ SINH THÁI LÊN CHÚNG Chuyên ngành: Sinh thái học Mã số: 9 42 01 20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS Trương Xuân Lam 2. PGS. TS. Nguyễn Thị Phương Liên HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả công bố trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nghiên cứu nào khác. Các kết quả nghiên cứu có sự phối hợp với tác giả khác đã được đồng ý sử dụng bằng văn bản. Các tài liệu trích dẫn đã được chỉ rõ nguồn gốc và mọi sự giúp đỡ đã được cảm ơn. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả Vũ Thị Thƣơng LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, trước tiên tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Trương Xuân Lam và PGS.TS. Nguyễn Thị Phương Liên – Viện Sinh Thái và Tài nguyên sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn chân thành đến Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm khoa và các đồng nghiệp trong Khoa Sinh - Kỹ thuật nông nghiệp, các Phòng, Ban của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận án. Trong thời gian học tập, thực hiện luận án tại Viện Sinh Thái và tài Nguyên Sinh vật, Học viện Khoa học và Công nghệViệt Nam, tôi luôn nhận được sự giúp đỡ, động viên và tạo điều kiện của các thầy, cô, các nghiên cứu viên, các chuyên viên của phòng Sinh thái côn trùng, phòng Đào tạo Nhân dịp này, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc sự quan tâm và giúp đỡ quý báu đó. Tôi cũng xin bày tỏ lòng cảm ơn đến các cán bộ công tác tại trạm Bảo vệ thực vật huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ, các cán bộ công tác tại Nông trường chè Phúc Khánh, huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình điều tra, bố trí thí nghiệm ngoài thực địa. Tôi xin chân thành cảm ơn anh em, bạn bè, đồng nghiệp đã ủng hộ, động viên và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực hiện luận án. Đặc biệt, tôi bày tỏ lòng cảm ơn đến bố, mẹ, chồng, con và gia đình hai bên nội, ngoại đã động viên và tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2018 Tác giả Vũ Thị Thương MỤC LỤC MỞ ĐẦU........1 1. Lý do lựa chọn đề tài...........1 2. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn ................................................................... 3 3. Mục đích của đề tài .................................................................................................. 3 4. Những đóng góp mới của đề tài .............................................................................. 3 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ KHOA HỌC VÀ TỔNG QUAN TÀI LIỆU ......................... 4 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài ..................................................................................... 4 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu ......................................................................... 5 1.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới...................................................................5 1.2.1.1. Những nghiên cứu về thành phần sâu hại trên chè, mức độ phổ biến và diễn biến mật độ của một số loài hại chính trên chè .......................................... 5 1.2.1.2. Những nghiên cứu về thành phần côn trùng bắt mồi và diễn biến mật độ một số loài côn trùng bắt mồi phổ biến trên chè ......................................... 10 1.2.1.3. Nghiên cứu mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi là sâu hại chính trên chè ................................................................................... 13 1.2.1.4. Những nghiên cứu về ảnh hưởng của các yếu tố sinh thái lên sâu hại, côn trùng bắt mồi và mối quan hệ của chúng trên chè .................................... 16 1.2.2. Những nghiên cứu ở trong nước ......................................................... 20 1.2.2.1. Những nghiên cứu về thành phần sâu hại trên chè, mức độ phổ biến và diễn biến mật độ của một số loài hại chính trên chè ........................................ 20 1.2.2.2. Những nghiên cứu về thành phần côn trùng bắt mồi và diễn biến mật độ một số loài côn trùng bắt mồi phổ biến trên chè ......................................... 22 1.2.2.3. Nghiên cứu mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi là sâu hại chính trên chè ................................................................................... 25 1.2.2.4. Những nghiên cứu ảnh hưởng của các yếu tố sinh thái lên sâu hại, côn trùng bắt mồi và mối quan hệ giữa chúng trên chè ......................................... 25 CHƢƠNG 2: NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU......................... 33 2.1. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 33 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu .......................................................................... 33 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 33 2.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu ..................................................................... 33 2.2.1. Thời gian nghiên cứu .......................................................................... 33 2.2.2. Địa điểm nghiên cứu ........................................................................... 34 2.3. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................... 35 2.4. Vật liệu và dụng cụ nghiên cứu ......................................................................... 35 2.5. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................... 36 2.5.1. Nghiên cứu thành phần sâu hại trên chè, mức độ xuất hiện và diễn biến mật độ của một số loài sâu hại phổ biến tại địa điểm nghiên cứu. ................. 36 2.5.1.1. Điều tra thành phần sâu hại chè và mức độ xuất hiện ........................ 36 2.5.1.2. Điều tra diễn biến mật độ của một số sâu hại chính trên chè tại địa điểm nghiên cứu ................................................................................................ 37 2.5.2. Điều tra thành phần côn trùng bắt mồi, vật mồi của chúng và diễn biến mật độ của chúng ở trên chè tại địa điểm nghiên cứu .................................... 38 2.5.2.1. Điều tra thành phần côn trùng bắt mồi, vật mồi của chúng ................ 38 2.5.2.2. Điều tra diễn biến mật độ một số loài côn trùng bắt mồi phổ biến trên chè ..................................................................................................................... 40 2.5.3.Nghiên cứu mối quan hệ của côn trùng bắt mồi với vật mồi là sâu hại chè tại địa điểm nghiên cứu ................................................................................. 40 2.5.4. Nghiên cứu ảnh hưởng của một số yếu tố sinh thái lên sâu hại, côn trùng bắt mồi trên chè và mối quan hệ giữa chúng tại địa điểm nghiên cứu. . 41 2.5.4.1. Nghiên cứu ảnh hưởng của giống chè .................................................. 41 2.5.4.2. Nghiên cứu ảnh hưởng của cây che bóng ............................................ 42 2.5.4.3. Nghiên cứu ảnh hưởng của biện pháp chăm sóc .............................. 43 2.5.4.4. Nghiên cứu ảnh hưởng của kĩ thuật hái chè .................................... 44 2.5.4.5. Nghiên cứu ảnh hưởng của biện pháp đốn chè ................................ 44 2.6. Phƣơng pháp xử lý số liệu .................................................................................. 36 CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ................................ 48 3.1. Nghiên cứu thành phần sâu hại, mức độ xuất hiện và diễn biến mật độ của một số loài hại chính trên chè tại tỉnh Phú Thọ ...................................................... 48 3.1.1. Thành phần sâu hại chè và mức độ xuất hiện của sâu hại chè ............. 48 3.1.2. Nghiên cứu diễn biến mật độ của một số loài côn trùng gây hại phổ biến trên chè tại Hương xạ, Hạ Hòa, Phú Thọ ..................................................... 53 3.1.2.1. Diễn biến mật độ của rầy xanh Empoasca flavercens Fabricius ........ 53 3.1.2.2. Diễn biến mật độ bọ trĩ Physothrips sentiventris Bagnall .................. 55 3.1.2.3. Diễn biến mật độ rệp muội nâu đen Toxoptera aurantii Fonscolombe .......................................................................................................................... 56 3.1.2.4. Diễn biến mật độ tập hợp sâu cánh vẩy .............................................. 58 3.2. Nghiên cứu thành phần côn trùng bắt mồi, vật mồi của chúng, mức độ xuất hiện và diễn biến mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi trên chè tại Hƣơng Xạ, Hạ Hòa, Phú Thọ................................................................................................. 59 3.2.1. Thành phần côn trùng bắt mồi, vật mồi của chúng và mức độ xuất hiện ..................................................................................................................... 59 3.2.2. Diễn biến mật độ loài côn trùng bắt mồi phổ biến trên chè tại Hương xạ, Hạ Hòa, Phú Thọ ......................................................................................... 68 3.2.2.1. Diễn biến mật độ loài bọ xít cổ ngỗng đen bắt mồi Sycanus croceovittatus Dohrn ......................................................................................... 68 3.2.2.2. Diễn biến mật độ bọ xít nâu đen nhỏ bắt mồi Orius sauteri (Poppius)69 3.2.2.3. Diễn biến mật độ tập hợp bọ xít bắt mồi .............................................. 70 3.2.2.4. Diễn biến mật độ bọ rùa đỏ Micraspis discolor Fabricius .................. 72 3.2.2.5. Diễn biến mật độ bọ rùa 6 vằn Menochilus sexmaculatus Fabricius .. 73 3.3. Mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi chính với vật mồi (Sâu hại chè chính) tại Hương Xạ, Hạ Hòa, Phú Thọ ...................................................................... 76 3.3.1. Mối quan hệ giữa một số loài bọ xít bắt mồi phổ biến và vật mồi của chúng trên chè .............................................................................................. 76 3.3.1.1. Mối quan hệ giữa bọ xít nâu đen nhỏ bắt mồi Orius sauteri (Poppius) với bọ trĩ Physothrips setiventris Bagnall ........................................................ 78 3.3.1.2. Mối quan hệ giữa bọ xít cổ ngỗng đen bắt mồi Sycanus croceovittatus Dohrn với tập hợp sâu cánh vẩy hại chè .......................................................... 80 3.3.2. Mối quan hệ giữa một số loài bọ rùa phổ biến với rệp muội nâu đen Toxoptera aurantii Fonscolombe .................................................................. 82 3.3.2.1. Mối quan hệ giữa bọ rùa đỏ Micraspis discolor (Fabricius) với rệp muội nâu đen Toxoptera aurantii Fonscolombe............................................... 83 3.3.2.2. Mối quan hệ giữa bọ rùa 6 vằn Menochilus sexmaculatus (Fabricius) với rệp muội nâu đen Toxoptera aurantii Fonscolombe .................................. 85 3.4. Ảnh hƣởng của một số yếu tố sinh thái lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính trên chè tại Phú Thọ ......................... 87 3.4.1. Nghiên cứu ảnh hưởng của giống chè lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính ............................................ 87 3.4.1.1. Nghiên cứu ảnh hưởng của giống chè lên mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính ........................................................................ 87 3.4.1.2. Nghiên cứu ảnh hưởng của giống chè lên mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính trên chè tại Phú Thọ ........................ 96 3.4.2. Nghiên cứu ảnh hưởng của cây che bóng lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính ............................................ 98 3.4.3. Nghiên cứu ảnh hưởng của biện pháp chăm sóc lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính ............................... 103 3.4.4. Nghiên cứu ảnh hưởng của kĩ thuật hái chè lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính .................................... 107 3.4.5. Nghiên cứu ảnh hưởng của phương thức và thời gian đốn lên mật độ và mối quan hệ của một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính ................ 112 3.4.5.1. Ảnh hưởng của kĩ thuật đốn ............................................................... 112 3.4.5.2. Ảnh hưởng của thời gian đốn ............................................................ 117 3.4.6. Ảnh hưởng của của một số thuốc trừ rầy thường dùng đến mật độ một số loài côn trùng bắt mồi trên chè tại Yên Lập, Phú Thọ ................................. 124 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ...................................................................................... 128 Kết luận ..................................................................................................................... 128 Đề nghị ...................................................................................................................... 128 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................... 133 Tài liệu tham khảo tiếng Việt ................................................................................. 133 Tài liệu tham khảo tiếng nƣớc ngoài ...................................................................... 137 DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu Diễn gải CT Công thức IPM Intergrated Pest Managenment – Quản lý dịch hại tổng hợp ICM Intergrated Crop Managenment – Quản lý cây trồng tổng hợp STT Số thứ tự THBXBM Tập hợp bọ xít bắt mồi THBRBM Tập hợp bọ rùa bắt mồi HSTQ Hệ số tương quan MĐ Mật độ TL Tỷ lệ NSP Ngày sau phun CCB Có che bóng KCB Không che bóng LSD0,05 Least Significant Difference – Sự sai khác nhỏ nhất có ý nghĩa thống kê ở mức ý nghĩa 0,05 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Mật độ chung của nhện lớn bắt mồi trên cây chè với số lần phun thuốc hóa học trừ sâu khác nhau (Phú Hộ, Phú Thọ, 1999) ............................................. 29 Bảng 1.2. Mật độ bọ rùa đỏ trên cây chè ở các điều kiện phun thuốc hóa học trừ sâu khác nhau (Phú Hộ, Phú Thọ, 1999) ............................................................... 30 Bảng 2.1. Thời gian tiến hành thu mẫu nghiên cứu thành phần loài ....................... 34 Bảng 2.2. Danh sách các điểm thu mẫu ở tỉnh Phú Thọ ......................................... 35 Bảng 2.3. Các loại thuốc trừ sâu và liều lượng sử dụng ......................................... 45 Bảng 3.1. Thành phần và mức độ xuất hiện sâu hại chè tại tỉnh Phú Thọ ............... 48 Bảng 3.2. Số lượng các loài sâu hại chè đã được ghi nhận ở Phú Thọ qua các giai đoạn ................................................................................................................... 52 Bảng 3.3. Thành phần côn trùng bắt mồi vật mồi của chúng và mức độ xuất hiện trên chè tại Phú Thọ (2014- 2016) ........................................................................ 59 Bảng 3.4. Số lượng các loài côn trùng bắt mồi ghi nhận trên chè tại Phú Thọ ........ 64 Bảng 3.5. Số lượng và tỷ lệ của giống, loài côn trùng bắt mồi trên chè tại Phú Thọ ..... 67 Bảng 3.6. Hệ số tương quan giữa bọ xít bắt mồi và vật mồi của chúng trên chè tại Phú Thọ .............................................................................................................. 77 Bảng 3.7. Hệ số tương quan giữa bọ xít nâu đen nhỏ bắt mồi Orius sauteri với vật mồi (Bọ trĩ Physothrips setiventris) qua các giai đoạn điều tra trên chè .................. 78 Bảng 3.8. Hệ số tương quan giữa bọ xít cổ ngỗng đen Sycanus croceovittatus với vật mồi (Tập hợp sâu cánh vẩy) qua các giai đoạn điều tra trên chè ....................... 80 Bảng 3.9. Hệ số tương quan giữa mật độ bọ rùa bắt mồi phổ biến với mật độ rệp muội hại trên cây chè ở các giai đoạn điều tra tại Phú Thọ ................................... 82 Bảng 3.10. Ảnh hưởng của các giống chè đến mật độ của bọ xít nâu đen nhỏ bắt mồi (Orius sauteri) và vật mồi (bọ trĩ Physothrips setiventris) trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 ............................................................................................ 88 Bảng 3.11. Ảnh hưởng của giống chè đến mật độ của bọ xít cổ ngỗng đen bắt mồi (Sycanus croceovittatus) và vật mồi (tập hợp sâu hại cánh vẩy) trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 ............................................................................................ 89 Bảng 3.12. Ảnh hưởng của các giống chè đến mật độ của tập hợp bọ xít bắt mồi và vật mồi (rầy xanh Empoasca flavescens) trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 .. 91 Bảng 3.13. Ảnh hưởng của giống chè đến mật độ của một số loài bọ rùa bắt mồi với vật mồi (rệp muội Toxoptera theicola) trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 . 933 Bảng 3.14. Ảnh hưởng của giống chè đến mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi và vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ........................ 96 Bảng 3.15. Ảnh hưởng của cây che bóng đến mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi và vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ .............................................. 98 Bảng 3.16. Ảnh hưởng của cây che bóng đến mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ............ 102 Bảng 3.17. Ảnh hưởng của biện pháp chăm sóc lên mật độ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 ..... 103 Bảng 3.18. Ảnh hưởng của biện pháp chăm sóc lên mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với sâu hại chính trên chè tại Phú Thọ .................................... 106 Bảng 3.19. Ảnh hưởng của kĩ thuật hái chè lên mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi và vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ......................... 108 Bảng 3.20. Ảnh hưởng của kĩ thuật hái chè lên mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ............ 111 Bảng 3.21. Ảnh hưởng của kĩ thuật đốn lên mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi và sâu hại chính trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 ..................................... 112 Bảng 3.22. Ảnh hưởng của kĩ thuật đốn lên mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ............ 116 Bảng 3.23. Ảnh hưởng của thời gian đốn lên mật độ của một số loài côn trùng bắt mồi và sâu hại chính trên chè tại Phú Thọ trong năm 2016 .................................. 118 Bảng 3.24 . Ảnh hưởng của thời gian đốn lên mối quan hệ giữa một số loài côn trùng bắt mồi với vật mồi (sâu hại chính) trên chè tại Phú Thọ năm 2016 ............ 123 Bảng 3.25. Mật độ trung bình của rầy xanh ở các công thức phun thuốc khác nhau tại nông trường chè Phúc Khánh, Yên Lập, Phú Thọ .......................................... 125 Bảng 3. 26. Ảnh hưởng của một số loại thuốc trừ rầy thường dùng đến tập hợp bọ rùa bắt mồi tại nông trường chè Phúc Khánh, Yên Lập, Phú Thọ......................... 126 Bảng 3. 27. Ảnh hưởng của một số loại th