Luận án Nghiên cứu trầm cảm và đánh giá kết quả can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại Thành phố Quảng Ngãi

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y-DƯỢC ĐỖ VĂN DIỆU NGHIÊN CỨU TRẦM CẢM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ CAN THIỆP CỘNG ĐỒNG PHÒNG CHỐNG TRẦM CẢM Ở NGƯỜI CAO TUỔI TẠI THÀNH PHỐ QUẢNG NGÃI LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HUẾ - 2023 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y-DƯỢC ĐỖ VĂN DIỆU NGHIÊN CỨU TRẦM CẢM VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ CAN THIỆP CỘNG ĐỒNG PHÒNG CHỐNG TRẦM CẢM Ở NGƯỜI CAO TUỔI TẠI THÀNH PHỐ QUẢNG NGÃI Ngành: Y TẾ CÔNG CỘNG Mã số: 9720701 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. ĐOÀN VƯƠNG DIỄM KHÁNH 2. TS. TRẦN NHƯ MINH HẰNG HUẾ - 2023 LỜI CẢM ƠN Xin chân thành cảm ơn Ban giám đốc Đại học Huế, Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo Sau đại học, Khoa Y tế công cộng trường Đại học Y-Dược, Đại học Huế. Xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc TS. BS. Đoàn Vương Diễm Khánh, TS. BS. Trần Như Minh Hằng là người đã trực tiếp tận tình hướng dẫn giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn thầy, cô Trường Đại học Y-Dược, Đại học Huế đã tận tình, chu đáo quan tâm giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và nghiên cứu. Xin cảm ơn Sở Y tế tỉnh Quảng Ngãi, Bệnh viện Tâm thần tỉnh Quảng Ngãi, Trung tâm Y tế thành phố Quảng Ngãi, Trung tâm Y tế huyện Sơn Tịnh và các đồng nghiệp đã tạo điều kiện giúp đỡ cho tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu. Đặc biệt xin chân thành cám ơn Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Ngãi, Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Quảng Ngãi; Uỷ ban nhân dân, Trung tâm y tế, Hội người cao tuổi thành phố Quảng Ngãi; Uỷ ban nhân dân, Trạm y tế, Hội người cao tuổi, nhân viên Y tế thôn/tổ dân phố, chi hội người cao tuổi, trưởng thôn/tổ dân phố và nhất là người cao tuổi phường Trương Quang Trọng, xã Tịnh Thiện, xã Nghĩa Dũng và phường Lê Hồng Phong đã quan tâm hợp tác tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện hoàn thành luận án. Cuối cùng, xin được gửi tấm lòng ân tình tới vợ và các con, đại gia đình và các bạn bè đồng nghiệp, nơi hằng ngày tôi nhận được sự cảm thông, chia sẻ và động viên trong suôt quá trình học tập và hoàn thành luận án này. Tác giả luận án Đỗ Văn Diệu LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là một công trình nghiên cứu khoa học do chính tôi thực hiện. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Nếu có điều gì sai trái, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Tác giả luận án Đỗ Văn Diệu DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT CI Khoảng tin cậy (Confident Interval) CRH Hormon phóng thích corticotropin (Corticotropin-releasing hormone) CSHQ Chỉ số hiệu quả EAAD Liên minh châu Âu chống trầm cảm (European Alliance Against Depression) GDS Thang đánh giá trầm cảm người cao tuổi (Geriatric Depression Scale) GMS-AGECAT Thang đánh giá tâm thần người cao tuổi- AGECAT (Geriatric Mental Scale-AGECAT) HDRS Thang đánh giá trầm cảm của Hamilton (Hamilton Depression Rating Scale) HPA Trục hạ đồi-tuyến yên-tuyến thượng thận (Hypothalamus - Pitutary - Adrenal Axis) HQCT Hiệu quả can thiệp ICD-10 Phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10 (International Statistical Classification of Diseases) KAP Kiến thức-thái độ-thực hành (Knowledge-Attitudes-Practices) MSPSS Thang đo sự hỗ trợ xã hội đa lĩnh vực (Multidimensional Scale of Perceived Social Support) NCT Người cao tuổi NVYTT Nhân viên y tế thôn OR Tỷ suất chênh (Odds Ratio) PCTC Phòng chống trầm cảm PHQ-9 Bảng câu hỏi về sức khỏe bệnh nhân-9 (Patient Health Questionnaire-9) PVS Phỏng vấn sâu SPSS Gói thống kê dành cho khoa học xã hội (Statistical Package for the Social Siences) STOPS Chiến lược phòng ngừa tự sát (Strategy to prevent suicide) THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông TP Thành phố TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh TTGDSK Truyền thông giáo dục sức khỏe TTYT Trung tâm y tế UBND Ủy ban nhân dân ZSDS Thang tự đánh giá trầm cảm của Zung (Zung Self-Rating Depression Scale) MỤC LỤC Trang ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................ 1 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ...................................................................... 3 1.1. Tổng quan về trầm cảm ................................................................................... 3 1.2. Người cao tuổi và trầm cảm ở người cao tuổi ............................................... 17 1.3. Các chương trình can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm và chăm sóc người cao tuổi ................................................................................................. 25 1.4. Các nghiên cứu có liên quan đến đề tài ......................................................... 29 1.5. Đặc điểm chung của địa điểm nghiên cứu ..................................................... 35 Chương 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....................... 37 2.1. Đối tượng nghiên cứu .................................................................................... 37 2.2. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 38 2.3. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu ............................................................... 39 2.4. Các biện pháp can thiệp và cách đánh giá ..................................................... 46 2.5. Biến số nghiên cứu ........................................................................................ 52 2.6. Cách lượng hóa các biến số chỉ số ................................................................. 55 2.7. Công cụ và phương pháp thu thập số liệu ..................................................... 62 2.8. Các sai số có thể xảy ra và biện pháp khống chế .......................................... 65 2.9. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu ......................................................... 66 2.10. Vấn đề đạo đức nghiên cứu ......................................................................... 67 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................................. 68 3.1. Đặc điểm chung của đối tượng nghiên cứu ................................................... 68 3.2. Tỷ lệ trầm cảm, mức độ trầm cảm, kiến thức-thái độ-thực hành phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi ............................................................................. 71 3.3. Phân tích các yếu tố liên quan trầm cảm người cao tuổi..................................... 72 3.4. Kết quả xây dựng triển khai mô hình can thiệp phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi dựa vào cộng đồng ................................................................. 78 3.5. So sánh và đánh giá hiệu quả can thiệp ......................................................... 82 Chương 4. BÀN LUẬN ........................................................................................... 96 4.1. Thông tin chung của đối tượng nghiên cứu ................................................... 96 4.2. Tỷ lệ trầm cảm mức độ trầm cảm và kap phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi ....................................................................... 99 4.3. Các yếu tố liên quan đên trầm cảm ở người cao tuổi 4.4. Kết quả xây dựng triển khai mô hình can thiệp phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi .................................................................. 111 4.5. So sánh và đánh giá hiệu quả can thiệp ....................................................... 116 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 128 KHUYẾN NGHỊ .................................................................................................... 130 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ TÀI LIỆU THAM KHẢO DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1. Tóm tắt tiêu chuẩn chẩn đoán phân loại trầm cảm theo ICD-10 .............. 9 Bảng 2.1. Bảng thiết kế nghiên cứu ........................................................................ 41 Bảng 2.2. Cỡ mẫu mỗi cụm được chọn................................................................... 42 Bảng 2.3. Cỡ mẫu của xã/phường được chọn ......................................................... 43 Bảng 2.4. Danh sách đối tượng chọn thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu ............... 44 Bảng 2.5. Đánh giá KAP phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi ....................... 59 Bảng 3.1. Đặc điểm về nhân khẩu học (tần số=1572) ............................................ 68 Bảng 3.2. Các đặc trưng về kinh tế xã hội của người cao tuổi (tần số=1572) ........ 69 Bảng 3.3. Bệnh mạn tính, di truyền, biến cố lớn và hỗ trợ xã hội (tần số=1572) ... 70 Bảng 3.4. Tỷ lệ trầm cảm ở người cao tuổi (tần số=1572) ..................................... 71 Bảng 3.5. Tỷ lệ mức độ trầm cảm ở người cao tuổi (tần số=1572) ........................ 71 Bảng 3.6. Mối liên quan nhân khẩu học với trầm cảm ở người cao tuổi (tần số =1572) ......................................................................................... 72 Bảng 3.7. Mối liên quan các đăc trưng về kinh tế xã hội với trầm cảm ở người cao tuổi (tần số=1572) ................................................................................... 73 Bảng 3.8. Mối liên quan bệnh mạn tính, di tuyền, biến cố lớn với trầm cảm ở người cao tuổi (tần số=1572) .................................................................. 74 Bảng 3.9. Mối liên quan hành vi-thói quen và trầm cảm ở người cao tuổi (tần số=1572) .......................................................................................... 75 Bảng 3.10. Mô hình hồi quy logistic đa biến kiểm định các yếu tố liên quan đến trầm cảm ở người cao tuổi ...................................................................... 76 Bảng 3.11. Đánh giá tính tương đồng một số đặc điểm nhóm xã-phường chọn ngẫu nhiên và nhóm xã-phường chọn có chủ đích .......................................... 77 Bảng 3.12. Kết quả thực hiện xây dựng mô hình can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi ở nhóm can thiệp ......................................... 79 Bảng 3.13. Kết quả độ bao phủ đầu tư xây dựng mô hình can thiệp ........................ 79 Bảng 3.14. Xây dựng mạng lưới cộng tác viên huy động cộng đồng và xây dựng tổ dịch vụ phòng chống trầm cảm .............................................................. 80 Bảng 3.15. Kết quả thực hiện giải pháp truyền thông giáo dục sức khỏe nâng cao KAP phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi ở nhóm can thiệp .......... 81 Bảng 3.16. Kết quả hỗ trợ tâm lý cho người cao tuổi mắc trầm cảm dựa vào cộng đồng ở nhóm can thiệp ........................................................................... 82 Bảng 3.17. So sánh và đánh giá kết quả tỷ lệ chia sẻ tâm sự, hỗ trợ xã hội, hoạt động thể lực ở nhóm can thiệp so với nhóm đối chứng trước can thiệp-sau can thiệp......................................................................................................... 82 Bảng 3.18. So sánh và đánh giá tỷ lệ trầm cảm ở người cao tuổi trước can thiệp-sau can thiệp ......................................................................................................... 84 Bảng 3.19. So sánh và đánh giá tỷ lệ mức độ trầm cảm người cao tuổi trước can thiệp-sau can thiệp ............................................................................ 84 Bảng 3.20. So sánh và đánh giá kết quả tỷ lệ kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống trầm cảm người cao tuổi trước can thiệp và sau can thiệp .......... 85 Bảng 3.21. Đánh giá chỉ số hiệu quả và hiệu quả can thiệp về tỷ lệ trầm cảm ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng trước can thiệp-sau can thiệp .................. 87 Bảng 3.22. Đánh giá chỉ số hiệu quả và hiệu quả can thiệp về mức độ tỷ lệ trầm cảm ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng trước can thiệp-sau can thiệp ..... 87 Bảng 3.23. Đánh giá chỉ số hiệu quả và hiệu quả can thiệp KAP phòng chống trầm cảm ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng trước can thiệp - sau can thiệp ......... 88 DANH MỤC CÁC BẢN ĐỒ, BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HÌNH Trang BẢN ĐỒ Bản đồ 1.1. Bản đồ hành chính thành phố Quảng Ngãi ............................................ 36 BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Đặc điểm các hành vi-thói quen ........................................................... 70 Biểu đồ 3.2. Tỷ lệ kiến thức, thái độ và thực hành phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi ................................................................................................. 72 Biểu đồ 3.3. So sánh tỷ lệ hỗ trợ xã hội, chia sẻ tâm sự và hoạt động thể lực trước can thiệp-sau can thiệp ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng ............ 83 Biểu đồ 3.4. So sánh tỷ lệ trầm cảm, mức độ trầm cảm trước can thiệp-sau can thiệp ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng .................................................. 85 Biểu đồ 3.5. So sánh tỷ lệ về KAP phòng chống trầm cảm sau can thiệp-trước can thiệp ở nhóm can thiệp và nhóm đối chứng ......................................... 86 SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Các giai đoạn và kỹ thuật chọn mẫu ....................................................... 45 Sơ đồ 2.2. Mô hình so sánh đánh giá trước sau nhóm can thiệp và nhóm đối chứng .... 52 HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ synapse thần kinh và các bước truyền tín hiệu hoá học.................... 4 1 ĐẶT VẤN ĐỀ Người cao tuổi ngày càng chiếm một tỷ lệ cao trong dân số, nhất là ở các nước đang phát triển. Việt Nam là một trong những quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới [31]. Ở Việt Nam giai đoạn 2009 đến 2019 người cao tuổi tăng từ 8,7% đến 11,9% dân số. Dự báo đến năm 2029, người cao tuổi ở Việt Nam chiếm tỷ lệ 16,5% dân số [31]; Tỷ lệ người cao tuổi ngày càng tăng đang tạo ra những vấn đề cần phải quan tâm hơn nữa về chăm sóc sức khỏe tâm thần trong đó có trầm cảm [31]. Trầm cảm là một trạng thái của sự buồn kéo dài và dai dẳng, là một vấn đề sức khỏe cộng đồng quan trọng vì sự phổ biến của nó [125]. Trầm cảm gây ảnh hưởng đáng kể đến tất cả các lĩnh vực cuộc sống của con người, làm suy giảm khả năng làm việc, học tập hoặc khó khăn khi đương đầu với cuộc sống hằng ngày, gây ảnh hưởng lớn cho xã hội và nhiều người trên thế giới [1], [125]. Tự sát là một nguy cơ chính trong tiến trình trầm cảm. Mặc dù, trầm cảm có phương pháp điều trị hiệu quả, nhưng một số lượng lớn bệnh nhân không được chẩn đoán và điều trị kịp thời [125]. Tổ chức Y tế Thế giới dự báo đến năm 2030, trầm cảm sẽ là nguyên nhân hàng đầu gây ra gánh nặng bệnh tật trên toàn cầu [126]. Trầm cảm nhẹ có thể được điều trị bằng liệu pháp tâm lý mà không cần dùng thuốc, nhưng trầm cảm nặng thì phải được dùng thuốc chống trầm cảm kết hợp với liệu pháp tâm lý-xã hội [13], [48], [125]. Trầm cảm ở người cao tuổi là vấn đề sức khỏe thường gặp ở cộng đồng. Việc chẩn đoán trầm cảm ở người cao tuổi thường là khó khăn và hay bị bỏ sót do các triệu chứng của trầm cảm như chậm chạp vận động và tư duy, giảm tập trung chú ý, ý tưởng tự ti, bi quan thường được xem là diễn biến tự nhiên của tuổi tác nên dẫn đến trầm cảm không được chẩn đoán và điều trị thời [11], [115]. Người cao tuổi mắc đồng thời trầm cảm và bệnh mạn tính chiếm tỷ lệ khoảng 13,0% dân số, nên việc tiếp cận chẩn đoán điều trị và quản lý đối với họ là một thách thức [129]. Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ trầm cảm ở người cao tuổi trong cộng đồng là khá cao, dao động từ 10,0% đến 15,0% [40], có khi lên đến 45,9% [61]. Ở Việt Nam trong những năm gần đây, đã có nhiều nghiên cứu về trầm cảm ở người cao tuổi. Kết quả cho thấy tỷ lệ này lên đến 66,9% [56]. 2 Có nhiều yếu tố liên quan đến trầm cảm ở người cao tuổi, tùy thuộc vào đặc điểm về nhân khẩu học, các đặc trưng kinh tế xã hội và điều kiện sống ở các địa phương khác nhau và thuộc vào 4 nhóm yếu tố: Nhân khẩu học, kinh tế-xã hội, hành vi-thói quen, các yếu tố sinh học nội sinh, sang chấn tâm lý và bệnh mạn tính [12], [43], [56], [94]. Trầm cảm cần phải được chăm sóc, giúp đỡ và chia sẻ của gia đình, cộng đồng và xã hội [16]. Liệu pháp tâm lý nói chung và liệu pháp nhận thức hành vi cũng như giáo dục sức khỏe là một trong 10 nguyên tắc quan trọng của phòng chống trầm cảm [2]. Trên thế giới hiện nay có nhiều chương trình can thiệp khác nhau phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi. Nhìn chung các phương pháp tiếp cận đều dựa trên 3 nhóm giải pháp cơ bản: tiếp cận đào tạo truyền thông giáo dục sức khỏe [122], [126]; tiếp cận hỗ trợ tâm lý rèn luyện khả năng thích ứng cao [23], [124] và tiếp cận hỗ trợ dịch vụ trong môi trường y tế [98]. Các chương trình này thực hiện nhiều hoạt động theo các nhóm đối tượng đích khác nhau, nhằm tạo nên những thay đổi bền vững ở cộng đồng [58], [80], [92]. Ở Việt Nam nói chung và ở tỉnh Quảng Ngãi nói riêng hiện chỉ có mạng lưới chăm sóc sức khỏe tâm thần nói chung và chưa có mạng lưới dành riêng cho phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi [37], [120]. Các hoạt động chăm sóc sức khỏe tâm thần cho người cao tuổi cũng chỉ dựa vào bệnh viện chứ ít dựa vào cộng đồng nên hiệu quả dự phòng và tái hòa nhập xã hội còn thấp. Chính vì vậy, việc xây dựng một mô hình phù hợp để phòng chống trầm cảm dựa vào cộng đồng ở người cao tuổi là vấn đề cấp bách trong bối cảnh già hóa dân số nhanh như hiện nay. Với những lý do đó chúng tôi thực hiện “Nghiên cứu trầm cảm và đánh giá kết quả can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi” với 3 mục tiêu: 1. Xác định tỷ lệ trầm cảm bằng thang đo GDS-30 (Geriatric Depression Scale-30) và một số yếu tố liên quan ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi. 2. Xây dựng mô hình can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi. 3. Đánh giá kết quả mô hình can thiệp cộng đồng phòng chống trầm cảm ở người cao tuổi tại thành phố Quảng Ngãi. 3 Chương 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. TỔNG QUAN VỀ TRẦM CẢM 1.1.1. Lịch sử trầm cảm Từ thời Ai Cập Cổ Đại (hơn 3000 năm trước Công Nguyên), trầm cảm đã được mô tả ở Đức vua Saul trong Kinh Cựu Ước. Lúc đó, người ta cho rằng đó là sự trừng phạt của Chúa Trời nên các linh mục là những nhà trị liệu. Đến thế kỷ thứ IV trước Công Nguyên, Hippocrates đã đưa ra thuật ngữ “Melancholia-sầu uất” và nhấn mạnh vai trò rối loạn cân bằng thể dịch trong bệnh sinh trầm cảm [125]. Thời Cổ Đại, trầm cảm đã được công nhận là một căn bệnh phổ biến và được mô tả bằng các tên gọi khác nhau. Các nguyên nhân của căn bệnh này đã được suy đoán là tương tác giữa khí, môi trường và bốn thể dịch của cơ thể (hơi trong dạ dày, đờm, mật vàng và mật đen) [125]. Đến thế kỷ XIX, nhiều Bác sĩ như Esquirol (1820), Samuel Tuke (1813) và Henry Maudsley (1868) đã cố gắng để xác định nguyên nhân, tính chất và trình bày các triệu chứng của chứng “u uất”. Sau thế kỷ XIX, chứng “u uất” bắt đầu được xem như là một căn bệnh độc lập [125]. Năm 1992, một phiên bản sửa đổi phân loại bệnh quốc tế lần thứ 10 (ICD- 10) của Tổ chức Y tế Thế giới, cùng với các phiên bản sửa đổi hướng dẫn chẩn đoán và thống kê của Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ đề xuất trầm cảm được xếp vào nhóm rối loạn cảm xúc và xếp ở mục F30-F39 theo danh mục ICD-10 [125]. 1.1.2. Khái niệm trầm cảm Trầm cảm (Depression) là quá trình ức chế toàn bộ hoạt động tâm thần, một trạng thái cảm xúc buồn bã, chán nản. Trầm cảm có nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh phức tạp. Trầm cảm điển hình thường được biểu hiện bằng giảm khí sắc, mất mọi quan tâm hay thích thú, giảm năng lượng dẫn tới tăng sự mệt mỏi; các biểu hiện này tồn tại ít nhất là 2 tuần. Ngoài ra, còn có các triệu chứng khác như giảm sự tập trung chú ý, giảm tính tự trọng và lòng tự tin, ý tưởng bị tội và không xứng đáng, nhìn vào tương l