Luận án Nghiên cứu vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường tại tổng công ty giấy Việt Nam và các công ty liên kết

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- PHẠM VŨ HÀ THANH NGHIÊN CỨU VẬN DỤNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TẠI TỔNG CÔNG TY GIẤY VIỆT NAM VÀ CÁC CÔNG TY LIÊN KẾT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ HÀ NỘI, NĂM 2022 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THƯƠNG MẠI ------------------------- PHẠM VŨ HÀ THANH NGHIÊN CỨU VẬN DỤNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TẠI TỔNG CÔNG TY GIẤY VIỆT NAM VÀ CÁC CÔNG TY LIÊN KẾT Chuyên ngành: KẾ TOÁN Mã số: 9.34.03.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. TRẦN THỊ HỒNG MAI 2. PGS.TS. HÀ THỊ THÚY VÂN Hà Nội, Năm 2022 i LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu khoa học của cá nhân tôi. Các số liệu sử dụng trong luận án là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Luận án không sao chép nghiên cứu của bất cứ cá nhân và tập thể nào. Các kết quả nghiên cứu của luận án chưa từng được công bố trong bất cứ công trình của các cá nhân và tập thể nào khác. Tác giả luận án Phạm Vũ Hà Thanh ii LỜI CẢM ƠN Tác giả luận án xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể lãnh đạo, các thầy cô giáo Phòng Quản lý Sau đại học, Bộ môn Kế toán quản trị, Khoa Kế toán – Kiểm toán trường Đại học Thương mại, Ban giám hiệu Học viện công nghệ bưu chính viễn thông đã tạo mọi điều kiện để tác giả học tập, nghiên cứu trong suốt thời gian qua. Tác giả đặc biệt xin gửi lời cảm ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc đến tập thể cán bộ hướng dẫn khoa học PGS.TS. Trần Thị Hồng Mai và PGS.TS. Hà Thị Thúy Vân đã tận tình giúp đỡ, chỉ bảo và động viên tác giả hoàn thành luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn lãnh đạo, nhân viên tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết đã tạo điều kiện, hỗ trợ cho tác giả trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tác giả xin chân thành cảm ơn gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã tạo mọi điều kiện, chia sẻ khó khăn và luôn động viên tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án này. Xin chân thành cảm ơn! Tác giả luận án Phạm Vũ Hà Thanh iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................... ii MỤC LỤC ....................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT .......................................................................................... vii DANH MỤC BẢNG ...................................................................................................... viii DANH MỤC SƠ ĐỒ .........................................................................................................x DANH MỤC HÌNH ......................................................................................................... xi MỞ ĐẦU ...........................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................. 1 2. Tổng quan nghiên cứu ..................................................................................... 3 2.1. Các nghiên cứu về nội dung của kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp ................................................................................................... 3 2.2. Các nghiên cứu về nhân tố ảnh hưởng đến việc vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp...........................................................13 2.3. Kết luận về khoảng trống trong nghiên cứu .............................................15 3. Mục tiêu nghiên cứu.......................................................................................17 4. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................18 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................18 6. Quy trình nghiên cứu .....................................................................................20 7. Những đóng góp mới của luận án ...................................................................21 8. Kết cấu của luận án ........................................................................................21 CHƯƠNG 1 ..................................................................................................................... 22 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KỀ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TRONG DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT ....................................................................................... 22 1.1. Những vấn đề chung về kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp sản xuất ..................................................................................................22 1.1.1. Bản chất của kế toán quản trị chi phí môi trường ..................................22 1.1.2. Vai trò của kế toán quản trị chi phí môi trường .....................................28 1.1.3. Lý thuyết nền tảng của kế toán quản trị chi phí môi trường ..................30 1.2. Nội dung kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp sản xuất .34 1.2.1. Nhận diện và phân loại chi phí môi trường ...........................................34 1.2.2. Xây dựng định mức và lập dự toán chi phí môi trường .........................37 iv 1.2.3. Xác định chi phí môi trường .................................................................42 1.2.4. Phân tích và cung cấp thông tin chi phí môi trường ..............................48 1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường trong doanh nghiệp sản xuất ...............................................................................51 1.3.1. Khung nghiên cứu nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường ...............................................................................................51 1.3.2. Mô hình nghiên cứu của luận án ...........................................................56 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ................................................................................................... 58 CHƯƠNG 2 ..................................................................................................................... 59 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................................................................... 59 2.1. Nghiên cứu định tính ...................................................................................59 2.1.1. Mô tả phương pháp sử dụng .................................................................59 2.1.2. Thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu định tính .......................................60 2.2. Nghiên cứu định lượng ................................................................................65 2.2.1. Mô tả phương pháp sử dụng .................................................................65 2.2.2. Xử lý dữ liệu ........................................................................................68 2.2.3. Phân tích dữ liệu ...................................................................................69 2.3. Mô hình nghiên cứu và các giả thuyết điều chỉnh sau nghiên cứu định tính .70 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ................................................................................................... 75 CHƯƠNG 3 ..................................................................................................................... 76 NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TẠI TỔNG CÔNG TY GIẤY VIỆT NAM .............................................................................. 76 VÀ CÁC CÔNG TY LIÊN KẾT ...................................................................................... 76 3.1. Tổng quan về Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết .............76 3.1.1. Khái quát chung về Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết .......................................................................................................................76 3.1.2. Đặc điểm hoạt động có ảnh hưởng đến kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết .....................78 3.1.3. Các vấn đề môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ...........................................................................................................83 3.2. Thực trạng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ...............................................................................86 3.2.1. Thực trạng nhận diện và phân loại chi phí môi trường ..........................86 3.2.2. Thực trạng xây dựng định mức và lập dự toán chi phí môi trường ........90 v 3.2.3. Thực trạng xác định chi phí môi trường ................................................93 3.2.4. Thực trạng phân tích và cung cấp thông tin chi phí môi trường ............97 3.3. Nghiên cứu nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ....................... 103 3.3.1. Kiểm định độ tin cậy các nhân tổ ảnh hưởng đến vận dụng ECMA tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết .................................... 103 3.3.2. Phân tích nhân tố khám phá (EFA) ..................................................... 105 3.3.3. Thống kê mô tả các nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng ECMA ............ 107 3.3.4. Phân tích hồi quy mô hình các nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng ECMA ..................................................................................................................... 108 3.4. Đánh giá thực trạng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................................. 112 3.4.1. Đánh giá từ kết quả nghiên cứu định tính ........................................... 112 3.4.2. Đánh giá từ kết quả nghiên cứu định lượng ........................................ 115 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ................................................................................................. 119 CHƯƠNG 4 ................................................................................................................... 120 GIẢI PHÁP VẬN DỤNG KẾ TOÁN QUẢN TRỊ CHI PHÍ MÔI TRƯỜNG TẠI TỔNG CÔNG TY GIẤY VIỆT NAM VÀ CÁC CÔNG TY LIÊN KẾT .................................... 120 4.1. Định hướng phát triển và nguyên tắc vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ....................... 120 4.1.1. Định hướng phát triển của Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ......................................................................................................... 120 4.1.2. Các nguyên tắc vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................. 122 4.2. Các giải pháp vận dụng kế toán quản trị chi phí môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................................. 124 4.2.1. Giải pháp xây dựng mô hình hệ thống kế toán quản trị chi phí môi trường .......................................................................................................... 124 4.2.2. Giải pháp về nhận diện chi phí môi trường ......................................... 128 4.2.3. Giải pháp về phân loại chi phí môi trường .......................................... 131 4.2.4. Giải pháp về trích lập dự phòng chi phí môi trường ............................ 132 4.2.5. Giải pháp về vận dụng phương pháp MFCA để xác định CPMT ........ 134 4.2.6. Giải pháp về tập hợp và phân bổ chi phí môi trường ........................... 143 4.2.7. Giái pháp về lập báo cáo chi phí môi trường ....................................... 145 vi 4.2.8. Giải pháp về vận dụng chỉ tiêu đánh giá hiệu quả hoạt động môi trường ..................................................................................................................... 147 4.3. Khuyến nghị về điều kiện thực hiện các giải pháp ..................................... 151 4.3.1. Khuyến nghị từ kết quả nghiên cứu về nhân tố Áp lực cưỡng chế....... 151 4.3.2. Khuyến nghị từ kết quả nghiên cứu về nhân tố Nhận thức của nhà quản trị và Áp lực mô phỏng ................................................................................ 155 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ................................................................................................. 157 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 158 DANH MỤC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ ....................................... 160 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 161 vii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ABC Activity – Based Costing – Phương pháp kế toán chi phí theo hoạt động CPMT Chi phí môi trường CP DN Chi phí Doanh nghiệp EMA Environmental Management Accounting – Kế toán quản trị môi trường ECMA Environmental Cost Management Accounting – Kế toán quản trị chi phí môi trường EPI Environmental Performance Indicator – Chỉ số đánh giá hiệu quả môi trường EMIS Hệ thống thông tin quản lý môi trường FCA Full cost accounting – Phương pháp kế toán theo chi phí toàn bộ IMA Institute of Management Accounting - Viện Kế toán quản trị IFAC Tổ chức Liên đoàn kế toán quốc tế IFRS Chuẩn mực Lập và trình bày thông tin trên báo cáo tài chính JMETI Ministry of Economy, Trade and Industry - Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp KTMT Kế toán môi trường LCC Life Cycle costing – Phương pháp kế toán chi phí theo vòng đời MFA Material Flow Accounting – Kế toán theo dòng vật liệu MFCA Material Flow Cost Accounting – Kế toán M-EMA Moneytary – EMA – Kế toán quản trị môi trường thông tin tiền tệ MCA Multi – Criteria assessment – Đánh giá đa tiêu chí NCTT Nhân công trực tiếp NVL Nguyên vật liệu P-EMA Physical –EMA - Kế toán quản trị môi trường hiện vật TCA Total Cost Assessment – Phương pháp đánh giá chi phí toàn bộ UNDSD Ủy ban phát triển bền vững của Liên Hợp Quốc USEPA Cơ quan Bảo vệ môi trường Mỹ VDI Hiệp hội Kỹ thuật viên Đức viii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Khái niệm ECMA ..................................................................................24 Bảng 1.2. Phân biệt M-ECMA và P-ECMA theo phạm vi cung cấp thông tin môi trường ....................................................................................................................27 Bảng 1.3. Khái quát các lý thuyết nền tảng sử dụng trong nghiên cứu về ECMA ...31 Bảng 1.4: Tổng chi phí bảo vệ môi trường của doanh nghiệp .................................35 Bảng 1.5. Bảng phân nhóm các nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng ECMA trong các doanh nghiệp .........................................................................................................53 Bảng 2.1. Đặc điểm đối tượng khảo sát ..................................................................68 Bảng 2.2. Các biến quan sát và đo lường nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng ECMA 72 Bảng 2.3. Các biến quan sát đo lường vận dụng ECMA .........................................74 Bảng 3.1. Khái quát đặc điểm quy trình công nghệ sản xuất giấy ...........................81 Bảng 3.2. CPMT được nhận diện tại Tổng công ty Giấy Việt Nam ........................87 Bảng 3.3. CPMT được nhận diện tại Công ty CP Tập đoàn Tân Mai......................87 Bảng 3.4. Kết quả thống kê mô tả Nhận diện CPMT ..............................................88 Bảng 3.5. Kết quả thống kê mô tả Tiêu thức phân loại CPMT ................................89 Bảng 3.6. Thống kê mô tả Xây dựng định mức CPMT ...........................................91 Bảng 3.7. Danh mục định mức kinh tế kỹ thuật và định mức tiêu hao ....................92 Bảng 3.8. Thống kê mô tả về Lập dự toán CPMT ..................................................93 Bảng 3.9. Thống kê mô tả về Phương pháp tập hợp, phân bổ CPMT......................94 Bảng 3.10. Thực trạng tập hợp và phân bổ CPMT đã được nhận diện ....................94 Bảng 3.11. Thực trạng tập hợp và phân bổ CPMT chưa được nhận diện ................96 Bảng 3.12. Thống kê mô tả về Phương pháp xác định CPMT ................................97 Bảng 3.13. Một số chỉ tiêu chính dùng để phân tích hiệu quả hoạt động tại các doanh nghiệp khảo sát ............................................................................................99 Bảng 3.14. Thống kê mô tả về Mục đích sử dụng thông tin CPMT ...................... 101 Bảng 3.15. Các loại báo cáo môi trường tại đơn vị khảo sát ................................. 102 Bảng 3.16. Thống kê mô tả về Lập báo cáo CPMT .............................................. 103 Bảng 3.17. Kết quả kiểm tra độ tin cậy nhân tố Áp lực cưỡng chế ....................... 104 Bảng 3.18. Kết quả kiểm tra độ tin cậy các biến độc lập ...................................... 105 Bảng 3.19. Ma trận xoay nhân tố biến độc lập...................................................... 106 Bảng 3.20. Thống kê mô tả vận dụng ECMA ....................................................... 107 Bảng 3.21. Thống kê mô tả các nhân tố ảnh hưởng đến vận dụng ECMA ............ 108 ix Bảng 3.22. Kết quả chạy hồi quy tuyến tính (bước 1) ........................................... 109 Bảng 3.23. Kết quả phân tích ANOVA sau khi loại bỏ biến QUYCHUAN .......... 110 Bảng 3.24. Kết quả chạy mô hình hồi quy tuyến tính ........................................... 111 Bảng 4.1. Mô hình hệ thống ECMA tại TCT Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................................................................................................ 127 Bảng 4.2. Nhận diện CPMT tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................................................................................................ 129 Bảng 4.3. Phân loại CPMT tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ............................................................................................................................ 131 Bảng 4.4. Các khoản dự phòng CPMT cần trích lập tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết .......................................................................................... 133 Bảng 4.5. Tính sẵn có của thông tin tại Tổng công ty Giấy Việt Nam .................. 136 Bảng 4.6. Bảng cân bằng vật liệu sản xuất giấy in – viết tại Tổng công ty Giấy Việt Nam ..................................................................................................................... 139 Bảng 4.7. Xác định đặc tính nước thải công đoạn Xeo ......................................... 141 Bảng 4.8. Bảng chi phí các dòng thải công đoạn xeo tại Tổng công ty (năm 2018) ............................................................................................................................ 141 Bảng 4.9. Chi phí dòng thải tại Tổng công ty theo PP hiện hành .......................... 142 Bảng 4.10. Trung tâm hoạt động thiết lập để phân bổ CPMT theo ABC .............. 144 Bảng 4.11. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả hoạt động môi trường tại Tổng công ty Giấy Việt Nam và các công ty liên kết ................................................................. 148 x DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 4.1. Cơ sở xây dựng mô hình hệ thống ECMA trong doanh nghiệp ............ 125 Sơ đồ 4.2. Lộ trình chung xây d