Luận án Nhật ký như một thể loại văn học

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI HOÀNG THỊ DUYÊN NHẬT KÝ NHƯ MỘT THỂ LOẠI VĂN HỌC Chuyên ngành: Lí luận văn học Mã số: 9.22.01.20 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS Lê Trà My 2. PGS.TS Phùng Ngọc Kiếm Hà Nội – 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong luận án là trung thực, đảm bảo độ chuẩn xác cao nhất. Các tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về công trình nghiên cứu của mình. Tác giả Hoàng Thị Duyên LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án Nhật ký như một thể loại văn học, chúng tôi nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của nhiều tập thể và cá nhân, nhiều nhà khoa học, bạn bè, đồng nghiệp, gia đình và người thân. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể Khoa Ngữ văn, trường Đại học sư phạm Hà Nội, xin cảm ơn những thầy giáo, cô giáo trong tổ Lí luận văn học, khoa Ngữ văn, Trường Đại học sư phạm Hà Nội, đã tận tình giảng dạy và góp ý trong quá trình học tập nghiên cứu, hoàn thành luận án. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn tập thể Khoa Ngữ văn, Trường Đại học sư phạm Hà Nội 2 nơi tôi công tác đã tạo mọi điều kiện giúp đỡ để tôi được dành thời gian hoàn thành luận án này. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến PGS.TS. Lê Trà My, PGS.TS Phùng Ngọc Kiếm đã hướng dẫn tận tình và dìu dắt tôi trên con đường nghiên cứu khoa học. Tôi xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, người thân và gia đình đã động viên, khích lệ, tạo mọi điều kiện trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Hà Nội, tháng 11 năm 2018 Tác giả Hoàng Thị Duyên MỤC LỤC MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ..................................................................................................... 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 3 3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu ......................................................................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án ...................................................................................... 5 6. Cấu trúc của luận án ................................................................................................ 5 Chương 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ....................................... 6 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại nhật ký ................................................ 6 1.1.1. Nhật ký trong tư duy lý luận, phê bình văn học ở Việt Nam ......................... 6 1.1.2. Nhật ký trong một số tư liệu nghiên cứu ở nước ngoài .............................. 13 1.2. Về thể loại văn học và vấn đề xác lập đặc trưng thể loại nhật ký ...................... 18 1.2.1. Về thể loại văn học ...................................................................................... 18 1.2.2. Về vấn đề xác lập đặc trưng thể loại nhật ký ............................................. 22 Chương 2. CHIẾN LƯỢC GIAO TIẾP CỦA THỂ LOẠI NHẬT KÝ .............. 32 2.1. Chiến lược thông tin của nhật ký ....................................................................... 32 2.1.1. Nguyên tắc giao tiếp tôi - tôi ...................................................................... 33 2.1.2. Cơ chế “nghe lén” và hoạt động tiếp nhận nhật ký ................................... 41 2.1.3. Thông điệp trong nhật ký giống như một bức mật thư ............................... 48 2.2. Nhật ký mã hóa cái cá nhân riêng tư .................................................................. 55 2.2.1. Nhật ký là sự trải nghiệm của cá nhân người viết ...................................... 55 2.2.2. Cấu trúc con người cá nhân trong nhật ký ................................................. 60 Chương 3. CẤU TRÚC VĂN BẢN CỦA THỂ LOẠI NHẬT KÝ ...................... 73 3.1. Tọa độ của sự ghi và vấn đề cấu trúc văn bản nhật ký ...................................... 73 3.2. Tính biên niên và tính phiến đoạn của nhật ký .................................................. 78 3.3. Tính liên văn bản của nhật ký ............................................................................ 86 3.4. Tính phi chuẩn mực trong kết cấu nhật ký ......................................................... 93 Chương 4. NHẬT KÝ CHIẾN TRƯỜNG Ở VIỆT NAM GIAI ĐOẠN 1945 – 1975 NHÌN TỪ ĐẶC TRƯNG THỂ LOẠI ................................................................. 104 4.1. Nhật ký chiến trường nhìn từ không gian văn hoá đương đại ......................... 104 4.1.1. Bối cảnh lịch sử, văn hóa thời kỳ đổi mới và sự trở lại của dòng văn học tư liệu .................................................................................................................. 104 4.1.2. Nhu cầu về sự thật và giá trị tư liệu của nhật ký chiến trường ................ 109 4.2. Diện mạo cuộc chiến trong nhật ký chiến trường ............................................ 114 4.2.1. Cuộc chiến hào hùng của lòng yêu nước bất diệt ..................................... 114 4.2.2. Cuộc chiến của những hi sinh, mất mát, khổ đau ..................................... 117 4.3. Cấu trúc cái tôi cá nhân trong nhật ký chiến trường ........................................ 122 4.3.1. Con người cá nhân điển mẫu trong nhật ký chiến trường ........................ 122 4.3.2. Con người cá nhân phi điển mẫu trong nhật ký chiến trường ................. 127 4.4. Cấu trúc văn bản của nhật ký chiến trường giai đoạn 1945-1975 ................... 133 4.4.1. Kết cấu nhật ký chiến trường .................................................................... 133 4.4.2. Ngôn ngữ và giọng điệu trần thuật trong nhật ký chiến trường ............... 139 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..................................................................................................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 152 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Nhật ký là một thể loại văn học đặc biệt, có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội nói chung, văn học nói riêng. Trên bình diện văn hóa, lịch sử loài người là lịch sử của những ký ức, và nhật ký là một trong những hình thức lưu giữ đặc thù. Nghiên cứu nhật ký như thế là góp phần nghiên cứu lịch sử văn hóa của nhân loại. Trong lĩnh vực văn học, nhật ký được khẳng định không chỉ bởi những giá trị vốn có mà còn bởi mối quan hệ chặt chẽ, sự tương tác với các thể loại khác. Tuy có vai trò quan trọng như vậy nhưng đến nay, nghiên cứu lý luận về thể loại này vẫn còn nhiều khoảng trống. Tình trạng đó càng bộc lộ rõ trong thực tế nghiên cứu ở Việt Nam. Vì vậy, hàng loạt những bình diện lý luận của thể loại nhật ký đến nay hoặc chỉ mới dừng lại ở mức độ khái quát, sơ lược, hoặc còn nhiều mâu thuẫn, chưa thống nhất. Thực tiễn đó gây cản trở cho quá trình tiếp nhận của độc giả cũng như việc nghiên cứu, phê bình của các nhà khoa học. Mặt khác, chính việc không thống nhất các vấn đề lý luận cũng ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động sáng tạo thể loại này. Sáng tạo nhật ký vẫn chủ yếu tự phát và thưa thớt, trong khi những tác phẩm đã xuất bản chưa được đánh giá thỏa đáng, khiến cho thể loại này chưa có được vị trí xứng đáng trong văn học sử. Trong thời gian gần đây, đã xuất hiện một số công trình nghiên cứu về loại hình ký, trong đó có đề cập đến nhật ký. Song, ký là một loại hình văn học rất phong phú, phức tạp, ôm chứa nhiều thể loại khác nhau, vì vậy, việc xem xét nhật ký trên những bình diện chung của ký vô hình chung đánh mất những đặc trưng đặc sắc của bản thân đối tượng. Việc đặt vấn đề nghiên cứu nhật ký như một thể loại văn học, vì thế, có ý nghĩa lý luận cấp thiết. 1.2. Trong xu hướng phát triển của văn học Việt Nam đương đại, các thể loại có xu hướng mờ hóa ranh giới, đan cài và thẩm thấu lẫn nhau. Đây là sự vận động phù hợp với bối cảnh đổi mới nền văn học trong xu hướng toàn cầu hóa mà nước ta đã và đang tích cực, chủ động tham gia ngày càng sâu rộng. Với tính độc đáo vốn có, nhật ký đã xuất hiện trong các thể loại văn xuôi, đặc biệt là tiểu thuyết như một mã nghệ thuật quan trọng. Trong nghiên cứu, phê bình văn xuôi nói chung, tiểu thuyết nói riêng ở Việt Nam từ sau Đổi mới (1986), nhật ký trong tiểu thuyết như một thể nghiệm nghệ thuật hướng đến mục tiêu cách tân cấu trúc, nghệ thuật trần thuật, và trên hết là thể nghiệm một kiểu tác giả mới, một lối viết mới đã được khẳng định. 2 Điều này càng thôi thúc có những nghiên cứu một cách hệ thống về đặc trưng thể loại nhật ký để góp phần soi sáng những cách tân nghệ thuật của các thể văn xuôi tự sự, nhất là tiểu thuyết – thể loại giữ vị trí trung tâm trong đời sống văn học Việt Nam thời kỳ đổi mới. Đây cũng là bước đi thiết yếu trong bối cảnh nghiên cứu liên ngành, liên văn bản đang trở thành xu hướng quan trọng cả ở hiện tại và tương lai. 1.3. Đầu thế kỷ XX, cùng với quá trình hiện đại hóa nền văn học dân tộc, nhật ký hiện đại đã xuất hiện ở Việt Nam và thu hút các nhà văn sáng tạo. Trong suốt thế kỷ XX, với bối cảnh lịch sử, văn hóa đặc biệt, gắn liền với những bước ngoặt quan trọng, với đặc trưng bám sát hiện thực, sự phát triển của thể loại nhật ký có những bước thăng trầm. Trên hành trình phát triển của nó, nhật ký chiến trường từ năm 1945 đến năm 1975 đã trở thành hiện tượng độc đáo, lưu giữ những giá trị văn hóa, nhân văn sâu sắc. Trong bối cảnh cả dân tộc trường chinh kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, tất cả trở thành khối thống nhất, “sự nghiệp”, “cái chung”, “tất cả cho tiền tuyến”, “không có gì quý hơn độc lập, tự do”, đã trở thành những vấn đề, diễn ngôn hạt nhân, trung tâm, bao trùm đời sống văn hóa. Chúng ta dễ nhận thấy, nền văn học trong giai đoạn 1945-1975 đã làm một cuộc “đổi đời”, bền bỉ gắn bó với sứ mệnh cổ vũ cuộc chiến đấu giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước. Trong bối cảnh của nền văn học sử thi, khi những vấn đề cá nhân, riêng tư không có điều kiện bộc lộ thì nhật ký chính là mảnh đất lưu giữ và ươm mầm cho những tiếng nói ấy. Kể từ khi nước nhà giành được độc lập, thống nhất và sau đó là công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế, nhu cầu nhận thức lại lịch sử 30 năm chiến tranh bi hùng là tất yếu, và nhật ký thời kỳ chiến tranh đã được lật mở, hồi sinh. Vị trí của nhật ký chiến trường giai đoạn văn học từ năm 1945 đến năm 1975, như thế, mang một tầm vóc văn hóa quan trọng, cần phải được đặt ra và nghiên cứu cẩn trọng. 1.4. Trong bối cảnh thế giới đã bước sang cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4, internet đã trở thành phương tiện để con người giao lưu trên toàn cầu, những hình thức ghi chép, giao tiếp mang dáng dấp của nhật ký như: blog, facebook, twitter, ngày càng trở nên phổ biến và thiết yếu thì việc tìm hiểu về sự vận động, phát triển của nhật ký trong đời sống hàng ngày cũng như sự giao thoa, biến thể của thể loại này trong các thể loại khác là việc làm cần thiết. Mặt khác, loại hình ký, thể loại nhật ký là một nội dung nghiên cứu, giảng dạy và học tập trong hệ thống giáo dục ngành ngữ văn các cấp học ở Việt Nam. Trong dự thảo Chương trình giáo dục phổ 3 thông môn Ngữ văn đưa ra lấy ý kiến rộng rãi, có nhiều ngữ liệu thuộc thể loại nhật ký như: Nhật ký Đặng Thùy Trâm, Nhật ký Anne Frank Tìm hiểu đặc trưng thể loại nhật ký, qua đó nhận diện sâu sắc hơn về loại hình ký, góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu, giảng dạy và học tập thể loại này trong nhà trường. Như vậy, đề tài Nhật ký như một thể loại văn học vừa có ý nghĩa lý luận, vừa có ý nghĩa thực tiễn. Đó là lý do chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là nhật ký như một thể loại văn học. Trong luận án, chúng tôi chủ yếu tập trung khảo sát một số tác phẩm nhật ký nổi bật trên thế giới và những tác phẩm nhật ký Việt Nam hiện đại. Nhật ký là một thể loại rất phổ biến và phức tạp. Mặc dù văn học trung đại Việt Nam đã xuất hiện một số tác phẩm ít nhiều mang hơi hướng của nhật ký, song, phải đến thời kỳ hiện đại, nhật ký mới có bước phát triển mạnh mẽ, định hình những đặc trưng về mặt thể loại. Vì vậy, trong luận án, chúng tôi chủ yếu xem xét những cuốn nhật ký Việt Nam hiện đại. Mặt khác, trong đối tượng khảo sát chính, luận án cũng chỉ đặt trọng tâm vào các tác phẩm nhật ký văn học, trong giai đoạn 1945 – 1975. Ở đây cần phải nói thêm, các tác phẩm nhật ký chiến tranh Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 chủ yếu được xuất bản, giới thiệu từ sau khi hòa bình lập lại, đặc biệt là từ đầu thế kỷ XXI và đã gây được những hiệu ứng tiếp nhận sâu rộng. Đây là một hiện tượng độc đáo và chúng tôi sẽ kiến giải trong phần nội dung của luận án. Ở đây, chúng tôi chỉ muốn khẳng định, mặc dù xuất bản sau năm 1975, nhưng với đặc trưng lấy sự thật thường nhật làm cốt lõi của thể loại, các tác phẩm này vẫn được xem là nhật ký chiến tranh giai đoạn 1945 – 1975 và trở thành đối tượng khảo sát trọng tâm của luận án. 3. Mục đích nghiên cứu Lựa chọn đề tài Nhật ký như một thể loại văn học, luận án hướng tới những mục đích cơ bản sau: - Làm rõ tình hình nghiên cứu thể loại nhật ký trên thế giới và ở Việt Nam. - Làm sáng tỏ đặc trưng của thể loại nhật ký văn học trên cả mô hình giao tiếp và cấu trúc văn bản. - Phân tích đặc trưng của thể loại nhật ký văn học qua nhật ký chiến trường ở Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975, từ đó lý giải hiệu ứng xã hội của nhật ký chiến trường ở Việt Nam những năm gần đây. 4 4. Phương pháp nghiên cứu Để tiếp cận, giải quyết vấn đề nghiên cứu, chúng tôi sử dụng tổng hợp các phương pháp: Phương pháp ký hiệu học văn hóa; Phương pháp tiếp cận hệ thống; Phương pháp tiếp cận thi pháp học; Phương pháp lịch sử; Phương pháp tiếp cận liên ngành. - Phương pháp ký hiệu học văn hóa: Ký hiệu học là khoa học bao hàm rất nhiều cách tiếp cận khác nhau. Chúng tôi sử dụng những tư tưởng nền móng của ký hiệu học văn hóa (chủ yếu của trường phái Tartu – Moskva), xem ngôn ngữ là một hệ thống ký hiệu, tác phẩm văn học là sự kiến tạo bức tranh thế giới thông qua quá trình ký hiệu hóa. Điều cốt yếu là toàn bộ quá trình sáng tạo và tiếp nhận nghĩa của văn bản chỉ có thể diễn ra trong một không gian kí hiệu quyển, với sự tham gia và thông hiểu của các chủ thể giao tiếp. Trong luận án, phương pháp ký hiệu học văn hóa được sử dụng để nhận diện các đặc trưng của thể loại mà chúng tôi đang xem xét. - Phương pháp tiếp cận hệ thống: Phương pháp hệ thống được vận dụng ở các cấp độ cả vĩ mô và vi mô nhằm nhận thức những biểu hiện đa dạng và thống nhất những đặc trưng thể loại nhật ký. - Phương pháp tiếp cận thi pháp học: Chúng tôi đã sử dụng phương pháp thi pháp học để cắt nghĩa nhằm thấy được bản chất sáng tạo trong tính quan niệm, cũng như giá trị sâu sắc của văn học. Khi một trường phái nghiên cứu đã khẳng định được vị trí thì bản thân hướng tiếp cận sẽ định hình thành phương pháp nghiên cứu. Những đặc điểm của thi pháp thể loại được nghiên cứu và cắt nghĩa những đặc sắc của nhật ký chiến trường trong giai đoạn văn học Việt Nam 1945 - 1975. - Phương pháp lịch sử: Phương pháp lịch sử đòi hỏi đặt đối tượng nghiên cứu trong bối cảnh lịch sử cụ thể nhằm nhận diện sự phát triển mang tính quy luật. Phương pháp lịch sử được sử dụng trong luận án để phân tích, nhận diện những nhân tố tác động, quy định sự xuất hiện và giá trị lịch sử của nhật ký chiến tranh ở Việt Nam giai đoạn 1945-1975. - Phương pháp tiếp cận liên ngành: Văn học trong bản chất văn hóa của nó bao giờ cũng được sinh thành và phát triển trong một bối cảnh lịch sử, văn hóa cụ thể. Luận án hướng đến cắt nghĩa, lý giải đặc trưng nhật ký 1945 – 1975, vì vậy không thể không nghiên cứu những tác động của bối cảnh lịch sử, văn hóa của sự ra đời và tiếp nhận đối tượng này. 5 Ngoài những phương pháp nghiên cứu chính yếu như trên, luận án của chúng tôi sử dụng tổng hợp, thường xuyên các thao tác khoa học phổ biến: thao tác thống kê, phân loại; mô hình hóa; phân tích; so sánh;... 5. Đóng góp mới của luận án 1) Luận án là công trình đầu tiên ở Việt Nam nghiên cứu nhật ký một cách hệ thống và tương đối toàn diện từ lý thuyết thể loại. Những kết luận của chúng tôi góp phần làm sáng tỏ những đặc trưng thể loại nhật ký, tạo tiền đề, cơ sở lý thuyết cho nghiên cứu, phê bình, sáng tạo và tiếp nhận thể loại độc đáo nhưng lâu nay vẫn bị “lãng quên” này. 2) Luận án nghiên cứu một cách hệ thống những biểu hiện nghệ thuật đa dạng, thống nhất và giá trị của nhật ký chiến trường 1945 – 1975. Việc chỉ ra giá trị đối tượng này là cơ sở để góp phần tiếp tục đánh giá sâu sắc, toàn diện bức tranh văn học Việt Nam qua ba mươi năm chiến tranh. 3) Luận án góp phần phục vụ cho việc nghiên cứu, học tập và giảng dạy bộ môn Lý thuyết và lịch sử văn học, Văn học Việt Nam hiện đại ở cấp đại học và môn Ngữ văn ở bậc học phổ thông. 6. Cấu trúc của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, phần Nội dung của luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Chương 2: Chiến lược giao tiếp của thể loại nhật ký Chương 3: Cấu trúc văn bản của thể loại nhật ký Chương 4: Nhật ký chiến trường ở Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975 nhìn từ đặc trưng thể loại 6 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu thể loại nhật ký 1.1.1. Nhật ký trong tư duy lý luận, phê bình văn học ở Việt Nam Trong tư duy lý luận văn học ở Việt Nam, nhật ký chủ yếu được xem xét và bàn luận như là một bộ phận cấu thành của loại hình ký, bên cạnh bút ký, phóng sự, tùy bút,... Việc nghiên cứu, phân chia các tiểu loại của thể ký cũng rất phức tạp và chưa thống nhất, kéo theo việc xác định vị trí của nhật ký trong loại hình ký cũng rất khác nhau. Trong cuộc tranh luận về ký ở miền Bắc những năm 60 của thế kỷ XX, các tác giả có những quan điểm rất khác nhau về vị trí của nhật ký trong loại hình ký. Bên cạnh quan điểm cho rằng, nhật ký là một tiểu loại của ký còn có quan điểm khác cho rằng, nhật ký là một tiểu loại nhỏ hơn thuộc một trong các tiểu loại của ký. Theo Nam Mộc, ký được chia thành các tiểu loại: phóng sự, ký sự, tùy bút, bút ký và nhật ký được xác định nằm trong bút ký, cùng với du ký, hồi ký, tạp văn, tiểu phẩm, [91, tr.33-36] Cách xác định này không phải không có căn cứ và trên thực tế, đến nay vẫn tồn tại những ý kiến xem nhật ký như một tiểu loại của thể du ký [76, tr.10]. Kể từ sau năm 1986, trong diễn ngôn lý luận văn học Việt Nam, quan điểm coi nhật ký là một trong số các tiểu loại thuộc loại hình ký là tương đối thống nhất mặc dù cách định danh có thể khác biệt. Trong công trình Văn học Việt Nam thế kỷ XX – những vấn đề lịch sử và lý luận, Phan Cự Đệ cho rằng nhật ký thuộc loại hình ký: “Ký là loại hình văn học trung gian giữa báo chí và văn học. Ký bao gồm nhiều thể dưới dạng văn xuôi tự sự như bút ký, hồi ký, du ký, nhật ký, phóng sự, tùy bút và cả hồi ký tự truyện” [37, tr.373]. Nhà nghiên cứu Hà Minh Đức cũng xác định ký “bao gồm nhiều thể khác nhau như ký sự, phóng sự, tùy bút, bút ký, nhật ký, nên tính chất cơ động của ký còn thể hiện ở chỗ ký có khả năng bám sát cuộc sống” [43, tr.210]. Ở đây, nhật ký được định danh là một thể của ký, tuy nhiên, ở một đoạn khác, các tác giả của giáo trình này lại có xu hướng xem ký là một thể loại mà nhật ký là một hình thức: “Thực tế trên chỉ rõ rằng ký không phải là một thể loại thuần nhất mà bao gồm nhiều hình thức ghi chép miêu tả và biểu hiện về cuộc sống trong văn xuôi từ ký sự, phóng sự, bút ký, hồi ký, du ký, đến nh