Luận án Những yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng dầu nhờn tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------------- TRẦN DIỄM HỒNG NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TIẾP NHẬN TRI THỨC CỦA CÁC DOANH NGHIỆP TRONG CHUỖI CUNG ỨNG DẦU NHỜN TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN TRỊ KINH DOANH HÀ NỘI - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ------------------------------------- TRẦN DIỄM HỒNG NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TIẾP NHẬN TRI THỨC CỦA CÁC DOANH NGHIỆP TRONG CHUỖI CUNG ỨNG DẦU NHỜN TẠI VIỆT NAM Chuyên ngành : QUẢN TRỊ KINH DOANH Mã số: 9340101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. NGUYỄN VIẾT LÂM HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Người hướng dẫn khoa học GS.TS. Nguyễn Viết Lâm Tác giả luận án Trần Diễm Hồng ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN........................................................................................................ i MỤC LỤC .................................................................................................................. ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ..................................................................................... v DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH VẼ ........................................................................................... vii CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU CHUNG VỀ NGHIÊN CỨU ........................................ 1 1.1. Lý do lựa chọn đề tài và bối cảnh nghiên cứu ................................................. 1 1.1.1. Lý do lựa chọn đề tài ...................................................................................... 1 1.1.2. Bối cảnh nghiên cứu- chuỗi cung ứng dầu nhờn tại Việt Nam ......................... 4 1.2. Mục tiêu nghiên cứu ....................................................................................... 12 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 12 1.4. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................... 14 1.4.1. Khái quát về phương pháp thu thập dữ liệu ................................................... 16 1.4.2. Khái quát về phương pháp phân tích, xử lý dữ liệu ....................................... 17 1.5. Đóng góp mới của luận án .............................................................................. 17 1.5.1 Đóng góp về lý luận ...................................................................................... 17 1.5.2. Đóng góp về thực tiễn ................................................................................... 18 1.6. Bố cục của luận án .......................................................................................... 19 Tóm tắt chương 1 ..................................................................................................... 19 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN, TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TIẾP NHẬN TRI THỨC TRONG CHUỖI CUNG ỨNG VÀ ĐỀ XUẤT MÔ HÌNH NGHIÊN CỨU ...................................................................................... 20 2.1. Cơ sở lý luận về tiếp nhận tri thức của các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng ................................................................................................................ 20 2.1.1. Tri thức và quản trị dựa trên tri thức ............................................................. 21 2.1.2. Học tập của tổ chức ...................................................................................... 23 2.1.3. Chuỗi cung ứng và quản trị chuỗi cung ứng .................................................. 26 2.1.4. Tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng ....................................................... 30 2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan về các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng ....................................................... 33 2.2.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu về những yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của một tổ chức nói chung có thể áp dụng cho doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng ....................................................................................................... 33 iii 2.2.2. Tổng quan các công trình nghiên cứu trực tiếp bàn về những yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của các thành viên chuỗi cung ứng ....................................... 44 2.3.Khoảng trống nghiên cứu ............................................................................... 53 2.4.Thiết kế mô hình nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng ............................................................................................ 54 2.4.1. Đề xuất mô hình nghiên cứu của luận án ...................................................... 54 2.4.2. Các giả thuyết nghiên cứu ............................................................................. 55 Tóm tắt chương 2 ..................................................................................................... 59 CHƯƠNG 3 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .. 61 3.1. Nghiên cứu định tính ...................................................................................... 61 3.1.1. Mục tiêu nghiên cứu định tính ...................................................................... 61 3.1.2. Lựa chọn đối tượng tham gia thảo luận nhóm và phỏng vấn sâu ................... 61 3.1.3. Thu thập và xử lý thông tin ........................................................................... 63 3.1.4. Kết quả ......................................................................................................... 64 3.1.5. Hoàn thiện mô hình nghiên cứu, giả thuyết và bộ tiêu chí đo lường các biến từ kết quả nghiên cứu định tính .................................................................................. 72 3.2. Nghiên cứu định lượng ................................................................................... 80 3.2.1. Mục tiêu nghiên cứu định lượng ................................................................... 80 3.2.2. Lựa chọn mẫu nghiên cứu ............................................................................. 81 3.2.3. Thiết kế bảng hỏi .......................................................................................... 82 3.2.4. Thu thập dữ liệu ........................................................................................... 83 3.2.5.Phân tích, xử lý dữ liệu .................................................................................. 86 3.2.6. Kết quả ......................................................................................................... 88 Tóm tắt chương 3 ................................................................................................... 105 CHƯƠNG 4 THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ... 106 4.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu ..................................................................... 106 4.1.1. Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng dầu nhờn tại Việt Nam. ...................................................... 107 4.1.2. Mức độ tác động của các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức giữa các thành viên chuỗi cung ứng dầu nhờn tại Việt Nam. .............................................. 112 4.1.3. Sự tác động khác nhau giữa các nhóm doanh nghiệp về tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng ............................................................................................ 116 4.1.4. Có sự biến động của các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của một tổ chức học tập khi tổ chức đó tham gia vào CCU .................................................... 117 4.2. Một số khuyến nghị nâng cao tiếp nhận tri thức ........................................ 117 iv 4.3. Một số khuyến nghị nâng cao tiếp nhận tri thức của các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng dầu nhờn Petrolimex ................................................................. 123 4.4. Hạn chế của luận án và cáchướng nghiên cứu tiếp theo ............................. 124 4.4.1 Hạn chế của luận án ..................................................................................... 124 4.4.2. Đề xuất các hướng nghiên cứu tiếp theo ..................................................... 126 Tóm tắt chương 4 ................................................................................................... 126 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 128 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .... 129 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 130 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 141 Phụ lục 1-Bảng tổng hợp các tiêu chí đo lường .................................................... 141 Phụ lục 2- Đề cương nội dung phỏng vấnsâu/thảo luận nhóm về tiếp nhận tri thức tại các thành viên chuỗi cung ứng dầu nhờn ........................................................ 145 Phụ lục 3 PHIẾU CÂU HỎI .................................................................................. 149 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT API : American Petroleum Institute (Hiệp hội dầu khí Hoa Kỳ, Hiệp hội này ban hành bộ tiêu chuẩn dầu nhờn của Mỹ và được áp dụng phổ biến trên thế giới) CCU : Chuỗi cung ứng CPTPP : Comprehensive and Progressive Agreement for Trans-Pacific Partnership (Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương) Df : Degrees of Freedom DIFM : Do it for me ( chỉ các sản phẩm được cung cấp luôn đi kèm dịch vụ tư vấn sử dụng sản phẩm) DN : Doanh nghiệp EFA : Exploratory Factor Analysis (Phân tích nhân tố khám phá) JASO : Japan Automobile Standard Organization (Hiệp hội xe cơ giới Nhật Bản, Hiệp hội này ban hành bộ tiêu chuẩn dầu nhờn của Nhật Bản và được áp dụng phổ biến trên thế giới) KBV : Knowledge Base View (Góc nhìn dựa trên tri thức, quản trị dựa trên tri thức) KMO : Kaiser Meyer Olkin NCC : Nhà cung cấp NPP : Nhà phân phối NSX : Nhà sản xuất PLC : Tổng công ty Hóa Dầu Petrolimex-CTCP SAE : Society of Automotive Engineers (Hiệp hội kỹ sư ô tô, Hiệp hội này ban hành bộ tiêu chuẩn dầu nhờn của Mỹ và được áp dụng phổ biến trên thế giới) SPSS : Statistical Package for the Social Sciences TPP : Trans-Pacific Strategic Economic Partnership Agreement (Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương), vi DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Danh sách các nhà máy sản xuất dầu nhờn lớn tại Việt Nam ........................ 5 Bảng 1.2: Tóm tắt thiết kế nghiên cứu tổng thể .......................................................... 15 Bảng 2.1: Tổng hợp cấu trúc và quá trình học tập của tổ chức ................................... 24 Bảng 2.2: Các yếu tố về “Khả năng nhận ra tri thức mới bên ngoài” .......................... 37 Bảng 2.3: Các yếu tố về “Khả năng hấp thụ tri thức mới bên ngoài” .......................... 40 Bảng 2.4: Nhóm các yếu tố về “Khả năng áp dụng tri thức mới bên ngoài” ............... 41 Bảng 2.5: Các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của tổ chức ........................... 42 Bảng 2.6: Các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của một DN trong CCU ........ 49 Bảng 2.7: Các yếu tố quyền lực và sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các đối tác trong chuỗi cung ứng ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức ................................................................ 52 Bảng 3.1: Thông tin về đối tượng phỏng vấn trong nghiên cứu định tính ................... 62 Bảng 3.2: Các tiêu chí đo lường biến “Tiếp nhận tri thức” ......................................... 74 Bảng 3.3:Các tiêu chí đo lường biến “Mối liên hệ hợp tác kinh doanh” ..................... 75 Bảng 3.4:Các tiêu chí đo lường biến ‘Đầu tư của DN trong đào tạo’ .......................... 75 Bảng 3.5: Các tiêu chí đo lường biến ‘Lòng tin giữa các đối tác’ ............................... 76 Bảng 3.6:Các tiêu chí đo lường biến‘Khả năng học hỏi của nhân viên’ ...................... 77 Bảng 3.7: Các tiêu chí đo lường biến‘Văn hóa doanh nghiệp’ .................................... 77 Bảng 3.8:Các tiêu chí đo lường biến ‘Sự tham gia chung’ .......................................... 78 Bảng 3.9: Các tiêu chí đo lường biến ‘Mục tiêu và kế hoạch được cụ thể hóa’ ........... 79 Bảng 3.10:Các tiêu chí đo lường biến ‘Sự sẵn có lựa chọn thay thế’ .......................... 79 Bảng 3.11:Các tiêu chí đo lường biến ‘Hạn chế sử dụng quyền lực’ .......................... 80 Bảng 3.12: Kết quả thu thập và sàng lọc phiếu điều tra .............................................. 85 Bảng 3.13: Thống kê mẫu .......................................................................................... 88 Bảng 3.14: Thống kê mô tả các tiêu chí đo lường đo lường biến độc lập .................... 90 Bảng 3.15: Thống kê mô tả các tiêu chí đo lường đo lường biến phụ thuộc................ 92 Bảng 3.16: Kết quả phân tích nhân tố khám phá (Rotated ComponentMatrixa) .......... 93 Bảng 3.17: Bảng phân nhóm các nhân tố ................................................................... 95 Bảng 3.18: Kiểm định tiêu chí đo lường biến độc lập bằng Cronbach's Alpha ........... 97 Bảng 3.19: Kiểm định tiêu chí đo lường biến phụ thuộc bằng Cronbach's Alpha ....... 98 Bảng 3.20: Ma trận hệ số tương quan....................................................................... 100 Bảng 3.21: Các yếu tố ảnh hưởng đến Tiếp nhận tri thức (1) ................................... 101 Bảng 3.22: Các yếu tố ảnh hưởng đến Tiếp nhận tri thức (2) ................................... 102 Bảng 3.23: Kiểm định ANOVA – Phương sai trung bình trong các nhóm ................ 103 vii DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1 Bản đồ các nhà máy pha chế dầu nhờn tại Việt Nam ..................................... 6 Hình 1.2 Mô hình các công đoạn trong CCU dầu nhờn tại Việt Nam ........................... 9 Hình 1.3: Quy trình nghiên cứu ................................................................................. 14 Hình 2.1: Các chủ thể học tập ................................................................................... 25 Hình 2.2: Cấu trúc theo chiều dọc - chiều ngang chuỗi cung ứng ............................... 27 Hình 2.3: Mô hình các yếu tố ảnh hưởng tiếp nhận tri thức trong tổ chức .................. 35 Hình 2.4: Mô hình nghiên cứu về mối liên hệ giữa quyền lực và tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng ................................................................................................. 51 Hình 2.5: Mô hình nghiên cứu đề xuất ....................................................................... 55 Hình 3.1: Mô hình nghiên cứu chính thức .................................................................. 73 Hình 3.2: Phân tích ANOVA giữa biến phụ thuộc với các nhóm DN ....................... 104 Hình 4.1: Mô hình các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức của các doan nghiệp trong chuỗi cung ứng dầu nhờn tại Việt Nam ........................................................... 108 1 CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU CHUNG VỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Lý do lựa chọn đề tài và bối cảnh nghiên cứu 1.1.1. Lý do lựa chọn đề tài Đề tài luận án được lựa chọn để nghiên cứu xuất phát từ một số lý do sau: Về lý thuyết:Sự chia sẻ và tiếp nhận tri thức có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với mỗi tổ chức nói chung và đối với các thành viên trong chuỗi cung ứng nói riêng. Theo Grant,1996b,“Tri thức được coi là nguồn lực chiến lược quan trọng nhất”, để tồn tại và thành công, các DN phải liên tục mở rộng và nâng cao tri thức của họ, điều đó phụ thuộc vào nguồn tri thức nội tại cũng như khả năng tích hợp tri thức từ bên ngoài. Grant và Charles (1995) cũng đã nhấn mạnh rằng tri thức có thể được tích hợp từ bên ngoài thông qua hợp tác với các bên khác.Chia sẻ thông tin, tri thức tuy khó đo đếm, nhưng lại có tác dụng lớn trong việc tăng cường mối quan hệ hợp tác, giúp các DN yếu thế liên minh, nâng cao sức cạnh tranh trên thị trường. Chia sẻ thông tin, kiến thức giữa các DN giúp họ hiểu biết về nhau nhiều hơn, tin tưởng nhau hơn, cùng nhau tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc trong hợp tác, giúp dòng chảy vật chất lưu thông với tốc độ nhanh hơn, tiết kiệm chi phí hơn. Đã có nhiều nghiên cứu khẳng định việc chia sẻ tri thức giữa các đối tác trong một liên minh là một đóng góp lớn cho tăng cường năng lực cạnh tranh (Levinson và Asahi, 1995; Mowery & cộng sự, 1996; Inkpen, 1998).Để tăng cường chia sẻ và tiếp nhận tri thức giữa các DN trong chuỗi cung ứng, việc tìm ra các yếu tố ảnh hưởng đến tiếp nhận tri thức giữa các DN là cần thiết. Những nghiên cứu về tiếp nhận tri thức không còn mới, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề này ở trong nước và trên thế giới, nhưng vẫn còn những khoảng trống: - Bản thân tiếp nhận tri thức là một quá trình và luôn vận độngphát triển. Huber (1991) cho rằng học tập, tiếp nhận tri thức làm “thay đổi phạm vi các hành vi tiềm năng của nó và có khả năng dẫn đến kết quả tốt hơn”. Học tập, tiếp nhận tri thức gồm cả học tập, thu thập tri thức có được ngay trong quá trình hoạt động nội bộ một tổ chức cũng như từ các nguồn tri thức bên ngoài qua quá trình hợp tác, tìm kiếm, quan sát... để đồng hóa vào kho tri thức của DN mình. Do vậy học tập, tiếp nhận tri thức là một quá trình luôn đi song hành với các hoạt động nội bộ cũng như giao tiếp với bên ngoài của một doanh nghiệp/tổ chức. 2 - Tiếp nhận tri thức trong chuỗi cung ứng có nhiều đặc thù nhưng những nghiên cứu trước đây chưa đề cập đến hoặc chưa phản ánh hết những đặc thù này. Đó là (1) Thành viên trong chuỗi cung ứng vừa tiếp nhận tri thức với tư cách là một tổ chức học tập đồng thời tiếp nhận tri thức với tư cách là những doanh nghiệp có mối liên hệ gắn bó, hợp tác liên kết với nhau trong một thể thống nhất để đưa sản phẩm từ sản xuất đến tiêu dùng. Tuy nhiên, các nghiên cứu đã có về tiếp nhận tri thức của doanh nghiệp mới chỉ thiên về vế này hoặc thiên về vế kia mà chưa có sự nghiên cứu xoay quanh việc chia sẻ, tiếp nhận tri thức kết hợp đồng thời cả hai vế với nhau.(2)Khi chia sẻ, tiếp nhận tri thức giữa các thành viên trong chuỗi cung ứng, mọi thành viên đều phải rất cân nhắc đến việc giữ vị trí của mình trong thương thảo, giữ bí quyết kinh doanh, quản lý. Theo lý thuyết quản trị CCU, quản trị dòng chảy thông tin, trong đó có chia sẻ và tiếp nhận tri thức giữa các doanh nghiệp trong CCU, là quan trọng và có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả hợp tác CCU. Tuy nhiên, các DN trong một CCU lại vô cùng đa dạng, có quy mô, loại hình và mục tiêu rất khác nhau khi tham gia liên kết với nhau để cùng phát triển. Trong quá trình trao đổi, chia sẻ tri thức, các thành viên cũng có thể muốn giữ vị thế để thương thảo, nên việc chia sẻ/tiếp nhận tri thức có thể làm lộ bí quyết kinh doanh, giảm quyền lực của thành viên đó trong liên kếtDo vậy, việc chia sẻ và tiếp nhận tri thức cần phải cân bằng giữa hai nhu cầu này, tri thức nào được chia sẻ, tri thức nào cần bảo mật ... để duy trì quyền lực của mình trong liên kết. - Các nghiên cứu trước đây về tiếp nhận tri thức trong CCU chủ yếu được tiến hành trong điều kiện các nước phát triển hoặc trong các doanh nghiệp có các đối tác ở nước phát triển(ví dụ, Zhenxin Yu & cộng sự, 2001; Benton và Maloni,2005; Shih & cộng sự,2012) hoặc trong ngành nghề thiên về nghiên cứu phát triển(Grant 1996b, Shih & cộng sự,2012). Ở đó, công nghệ mới, tri thức m